اشتراکات نمایشی ایران، سوریه و عمان بررسی شد/ دلایل ضعف تئاتر در جهان اسلام

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، بخش نخست سمینار «بررسی تئاتر ملل مسلمان» پیش از ظهر امروز یکشنبه 5 بهمن در حاشیه سی و سومین جشنواره بین‌المللی «تئاتر فجر» در سالن کنفرانس مجموعه تئاتر شهر و با حضور اردشیر صالح پور، دبیر جشنواره و گروهی از کارشناسان و کارگردانان تئاتر از ایران و کشورهای اسلامی سوریه و عمان برگزار شد.
در ابتدای این سمینار، مصطفی مختاباد، کارشناس و مدرس هنرهای نمایشی، در سخنانی کوتاه به گونه ناب هنرهای نمایشی ایرانی یعنی تعزیه  که با فرهنگ و مضامین دینی و ارزشی نیز تنیده شده است، پرداخت و گفت: به اذعان بسیاری از کارشناسان نمایشی غرب و از همه آنها مهمتر پیتر چلکوفسکی، تعزیه اندیشه‌ای در عرصه هنرهای نمایشی ایرانی است که براساس ذهنیت و تخیل آسمانی گروهی شکل می‌گیرد و مبنای شکل‌گیری آن ماجرای شهادت امام‌حسین(ع) است.
وی ادامه داد: باز براساس این باور و اعتقاد این  ذهنیت در عالم نمایش اکنون بیش از 10 قرن است و مشغله همه توده‌های ایرانی بوده است و از دل آن مواردی همچون دسته‌روی، شمایل‌گردانی، نوحه‌خوانی، روضه‌خوانی  شکل گرفته است و با شکل‌گیری تکیه و مجالس عزای حسینی تعزیه در قالبی منظم و هماهنگ برگزار شد.
تعزیه در دوره صفویه و زندیه بزرگترین نمایش دنیا لقب گرفت
مختاباد تصریح کرد: شکوه و عظمت تعزیه بعدها تا به آنجا پیش رفت که به تعبیر مستشرقین در دوره صفویه و زندیه، تعزیه بزرگترین تئاتر دنیاست که در ایران اجرا می‌شود؛ به شکلی که مثلاً در یک اجرا بیش از 4هزار شبیه‌خوان، لشکر و... به اجرای نمایش می پردازند بدون اینکه کوچکترین آسیبی به کسی وارد شود.
این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: اگر خواسته باشیم به تعزیه از منظر فلسفی و هستی‌شناسی نگاه کنیم، چیزی جز باور و دیدگاه مینوی و آسمانی که بیش از یک هزاره است که استمرار و امتداد داشته است، نخواهیم دید و حتی اگر این هنر در روزگاری دچار افول شده باشد، محلی است برای نظریه‌پردازی و بحث و جدل پیرامون فلسفه هنر آئینی و نمایشی.
مختاباد گفت: هنر تعزیه در کشورهای اسلامی بسیار تأثیرگذار بوده است؛ به ویژه پس از جنگ 1967 اعراب و اسرائیل در کشورهایی همچون مصر، لبنان و عراق نمایشنامه‌نویسانی با تأثیر از شخصیت سیدالشهداء(ع) دست به معاصرسازی و بیان مفاهیم و آرزوها و آرمان‌های کشورهای عربی در مبارزه با اسرائیل زدند.
این کارشناس هنرهای نمایشی تأکید کرد: با این تفاصیل ما می‌توانیم به یک جمع‌بندی در مورد گونه اولیه نمایش ایرانی یعنی تعزیه برسیم. اینکه تعزیه اگرچه از کهن‌الگوهای ایرانیان شکل گرفته است ولی مردمی‌ترین و توده‌ای‌ترین و زیباترین گنجینه‌ای است که در ذهن و سفره ما ایرانیان باقی مانده است و امیدواریم  این نمایش نفیس را بتوانیم به عنوان میراثی ماندگار حفظ و عرضه کنیم؛ هر چند که دو گونه نمایش ایرانی که بیشتر ماهیت تفریحی و انتقادی دارند نیز وجود دارند که با زبان اخلاق و فرهنگ رویکردی واقع‌گرایانه به جامه ایرانی می‌پردازند، اما تعزیه توانسته است با تکیه بر تجربه تاریخی و بشری دریچه‌ای تازه بر روی تئاتر ایران و جهان بگشاید.
برگزاری نشست‌هایی در بررسی تئاتر ملل مسلمان نشان از قدرت فرهنگی ایران دارد
مختاباد در پایان گفت: برگزاری نشست‌هایی در بررسی تئاتر ملل مسلمان نشان از قدرت ایران در بیان فرهنگ دیرینه ایرانی و اسلامی دارد، امید آنکه با بهره جستن از اندیشه ایرانی و اسلامی و ذهنیت متعالی موجود در میان نمایشگران ایرانی و جهان اسلام بتوانیم در مسیر تأثیرگذاری تعزیه و سایر گونه‌های نمایش اسلامی در زندگی مردم ایران و سایر ملل منطقه و مسلمان گام برداریم.
بنا بر این گزارش، سخنران بعدی این نشست «هاشم غزال»، کارشناس تئاتر از کشور سوریه بود و سخنان خود را اینگونه آغاز کرد: مسائل هنری موضوعات عمیقی هستند که نیاز به پژوهش فراوان دارند؛ در مورد تئاتر سوریه و اینکه تجربه تئاتر در این کشور چگونه شکل گرفت، مواردی تاریخی وجود دارد که به اختصار به آنها خواهم پرداخت.
غزال ادامه داد: تئاتر در میان همه کشورها و ملل جنبه دینی دارد؛ همانگونه که صحبت از تعزیه در ایران شد، باید بگویم که تعزیه‌خوانی در کشور لبنان هم سابقه داشته است؛ در میان کشورهای عربی و اصطلاحاً جهان عرب ابتدا شخصی به نام «ماهر‌النقاش» از لبنان با تجاربی از تئاتر غربی و مشخصاً کار بر روی نمایش «خسیس» اثر مولیر فرانسوی آغاز و آن را به مصر کشاند.
«احمد ابوخلیل قبانی» بانی تئاتر حرفه‌ای در سوریه است
این کارشناس تئاتر تصریح کرد: البته به شکل مشخص در سوریه ابتدا «احمد ابوخلیل قبانی» بانی تئاتر در جهان عرب و از سوریه بود که تئاتر را به شکل حرفه‌ای آن آغاز کرد و پیش از او ما شاهد نقل روایات کوچک داستانی در فضای قهوه‌خانه‌ای در کشور سوریه بودیم؛ همانند آنچه به نام نقالی در ایران شهره است، اما قبانی برای نخستین‌بار تئاتر را روی صحنه آورد که البته این اقدام وی با توجه به اینکه از سوی برخی متعصبین نوعی بدعت محسوب می‌شد لذا از همان آغاز مخالفت‌ها و دشمنی‌ها با آن آغاز شد؛ به ویژه اینکه قبانی برای نقش دختران در آثارش از پسران کم سن و سال هم استفاده می‌کرد و این مسئله موجب شد تا تئاتر ابوخلیل قبانی از سوی والی سوریه تعطیل و به آتش کشیده شود.
مدیر تئاتر استان لازقیه سوریه در ادامه گفت: قبانی در پی مخالفت با کار تئاتر به مصر مهاجرت می‌کند و آنجا تئاتر تشکیل می‌دهد، همزمان نمایشنامه‌نویسانی همچون جرج‌میرزا، توفیق شمس، اسکندر فرج به فعالیت پرداختند که البته اسکندر فرج که خود از شاگردان ابوخلیل بود، به جمع‌آوری گروه تئاتری پرداخت و فعالیت مؤثری را به عنوان یکی از پیشکسوتان تئاتر سوریه آغاز کرد.
سال 1912  میلادی موج دوم تئاتر سوریه آغاز می‌شود
غزال تأکید کرد: با این توضیح چیزی که در تئاتر سوریه به عنوان یک خصیصه بیشتر به چشم می‌خورد، این است که هسته گروه‌های تئاتری در سوریه تشکیل می‌شد اما فعالیت آنها به دلیل برخی مخالفت‌ها در مصر جریان پیدا می‌کرد؛ با این وجود گروه تئاتری سوریه که به خارج از کشور خو عزیمت کرده بودند و به آنها جمعه می‌گفتند، چندان پیشرفتی نداشتند تا ظهور شخصی به نام «عبدالوهاب عبدالسعود» که سال 1912 گروه تئاتری را تشکیل داد که موج دوم تئاتر سوریه لقب گرفت و شاخصه این دوران ظهور نویسنده‌ای توانان به نام «الرنعود» در سوریه بود که نمایشنامه‌هایش موجب شکوفایی بیش از پیش تئاتر سوریه شد.
مدیر گروه نمایش دانشگاه تشین سوریه افزود: پس از ظهور موج دوم تئاتر در سوریه گروه‌های تئاتری پرقدرت‌تر از قبل به کار خود در این کشور ادامه دادند که در همین مرحله گروه‌های تئاتری به سرپرستی همچون «نبیل اتحاد» و «عبدالطیف فتحی»  که از کمدین‌های معروف سوریه است، به وجود آمدند.
حرمت تصویرگری و تمثیل در اسلام مهمترین دلیل عدم پیشرفت تئاتر ذکر می‌شود
این کارشناس تئاتر سوری تأکید کرد: شاید در اینجا وقت آن باشد که پاسخ به این پرسش داده شود که چرا تئاتر در میان جهان اسلام آنطور که در اروپا قدمت دارد نیست و عقب مانده است که به نظر من اگر یونان باستان به عنوان مهد تئاتر اروپا قائل به تئاتر مستقل در 16 قرن پیش از میلا مسیح است که هسته‌های ابتدایی تئاتر در جهان اسلام تازه از قرن 18 میلادی شکل می‌گیرد؛ هر چند که بسیاری از مورخان کوچ قبایل، بدویت و عقب‌افتادگی خاورمیانه را دلیل این تأخیر رشد تئاتر در جهان اسلام می‌دانند اما مهمترین دلیل حرمت تصویرگری و تمثیل براساس شریعت اسلام ذکر شده است که البته نطریه‌ای در رد این موضوع نیز این اواخر قوت گرفته است مبنی بر اینکه  تئاتر یک هنر عام و جهانی است و ربطی به دین ندارد و حتی با آغاز تئاتر در قرن 18 میلادی در جهان اسلام قادر خواهیم بود از این ابزار مؤثر فرهنگی و هنری در جهت نیل انسان مسلمان به اهداف متعالی استفاده کنیم.
غزال به نقش بیدارگرانه تئاتر در جهان اسلام و در تحولات منطقه اشاره کرد و گفت:  تئاتر در میان اقوام اسلامی به آنچنان پختگی رسیده است که از آن می‌توان به عنوان سمبلی در مقابله با تجاوز و تعارض دشمنان اسلام استفاده کرد، مهم در این مسیر آن است که امت اسلامی به پاسخی روشن در مقابل این پرسش برسند که ما از تئاتر چه توقعی داریم، قطعاً وجوه مشترک اعتقادی و ایمانی میان امت اسلام وجود دارد که می‌تواند دستمایه تولید تئاتر برای رسیدن به اتحاد و یکپارچگی میان همه امت اسلامی قرار گیرد.
اما سومین سخنران بخش نخست سمینار بررسی تئاتر ملل مسلمان «طالب محمد»، فعال تئاتری از کشور عمان بود که به همراه «ادریس النبهانی»، کارگردان نمایش «بازار» که در بخش بین‌الملل جشنواره «تئاتر فجر» شرکت کرده است، به پشت تریبون آمدند. وی در سخنان کوتاهی به سابقه دیرینه اشتراکات فرهنگی و  دوستی عمیق میان مردم ایران و عمان اشاره کرد و گفت:  تئاتر در عمان سرآغازی از دل برگزاری مراسم‌های دینی و مذهبی داشته است؛ آنچه که مردم به واسطه جشن تولد و عروسی و سایر مراسم‌ها برگزار می‌کردند و همه جنبه قدسی و اعتقادی داشته است.
طالب‌ محمد در ادامه گفت: اما به شکل رسمی آغاز تئاتر حرفه‌ای در عمان سال 1952 میلادی است، زمانی که گروهی از فارغ‌التحصیلان تئاتر و یا سایر رشته‌های دانشگاهی که خارج از این کشور تحصیل می‌کردند به عمان بازگشته و به ساماندهی گروه‌ها و مؤسسات تئاتری پرداختند.
گروه «شباب» معروف‌ترین گروه تئاتری عمان است
این کارشناس تئاتر عمان تصریح کرد: اوج شکوفایی تئاتر عمان سال 1964 میلادی است؛ زمانی که گروهی از روشنفکران این کشور به نگارش نمایشنامه‌هایی که در آن معضلات و مشکلات اجتماعی مردم عمان بازگو می شد، به شکل کاملاً روشنگرانه پرداختند و نتیجه آنکه امروز 20 گروه عام و 36 گروه تخصصی تئاتر در این کشور اشتغال به هنر تئاتر دارند که از جمله مهمترین آنها  گروه شباب است که در فستیوال‌های بین‌المللی شرکت کرده و جوایز متعددی می‌گیرند و البته حمایت خوبی هم دولت از آنها به عمل می آورد.
این فعال تئاتر عمان تأکید کرد: تئاتر عمان تلاش می‌کند تا آداب و رسوم مردم خود را حفط کند؛ تئاتر در این کشور خاستگاهی در میان مردم روستا دارد، لذا به آداب و رسوم سنتی خود وامدار است، آداب و سننی که همگی ریشه در مذهب و عقاید مردم دارند.
در پایان این نشست ادریس النبهانی، سرپرست گروه نمایشی «الوفد» و کارگردان نمایش «بازار» که عصر امروز یکشنبه ساعت 18:30 در بخش بین الملل جشنواره اجرا می شود به توضیح در مورد این نمایش پرداخت.
یادآور می‌شود، بخش دوم سمینار «بررسی تئاتر ملل مسلمان» ساعت 15 امروز یکشنبه 5 بهمن در سالن کنفرانس تئاتر شهر منعقد خواهد شد.