طرح و نقد شاخص‌های تفسیر سیاسی از قرآن/ روشن‌فکری دینی از نتایج تفسیر سیاسی است
گروه اندیشه: کتاب «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» با حضور اساتید برجسته علوم قرآنی مورد نقد و بررسی قرار گرفت. از جمله نقد‌های این کتاب ابهام در تعریف «تفسیر سیاسی» و خود مفهوم «تفسیر» بود.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، جلسه نقد و بررسی «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» اثر یوسف خان‌محمدی عصر دیروز 2 تیرماه با حضور مجید معارف، استاد دانشگاه تهران و سیدهدایت جلیلی از اساتید برجسته علوم قرآنی برگزار شد.
پیشینه تفسیر سیاسی قرآن
در ابتدای این جلسه، خان‌محمدی در خصوص خواستگاه تفسیر سیاسی گفت: تفسیر سیاسی قرآن پاسخی به انحطاط جهان اسلام و معضلات مسلمانان در مقابله با غرب است. مفسران سیاسی به دنبال یافتن پاسخ برای مشکلات مسلمانان از طریق قرآن بودند و این پدیده جدیدی در جهان اسلام بود.
خان‌محمدی افزود: تفسیر سیاسی ابتدا در مصر و آثار سیدجمال‌الدین اسدآبادی و عبده دیده می‌شود. در دیگر کشورها از جمله هند در فردی مانند سیداحمدخان هندی و در ترکیه در شخصی چون فتح‌ا... گولن ادامه دهندگان این تفسیر بوده‌اند.
مؤلف کتاب تفسیر سیاسی در ایران معاصر ادامه داد: در تونس ابن عاشور این بحث را دنبال کرد و در ایران هم افرادی مانند خرقانی، سنگلجی، طالقانی و سید ابوالفضل زنجانی از قرآن چنین تفاسیری داشتند.
وی تصریح کرد: کتاب سه قسمت دارد، قسمت اول به مبانی نظری و زمینه‌های شکل‌گیری بازگشت به قرآن پرداخته است، بخش دوم به پیشگامان تفسیر سیاسی در ایران از جمله خراقانی، سنگلجی و طالقانی اختصاص داده شده و در ادامه جریان‌های التقاطی مانند سازمان منافقین و فرقان مورد بررسی واقع شده‌اند. بخش سوم این کتاب نیز به تاثیرات و نتایج تفسیر سیاسی در جهان اسلام اختصاص دارد.
خان‌محمدی با بیان اینکه سوال اصلی این پژوهش این است که ماهیت تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر چیست، گفت: تفسیر سیاسی در ایران اندیشه‌ای درون محور با اعتقاد به کفایت قرآن درطرح راه حل جامعه ایرانی برای خروج از مشکلات است. این جریان از این طریق به نقد دو جریان کلان تحجر و سکولار پرداخته است.
مؤلف کتاب تفسیر سیاسی در ایران معاصر ادامه داد: این اندیشه در پاسخ به ناکارآمدی مشروطه و از سوی دیگر جوابی به دو ایدئولوژی مارکسیسم و لیبرالیسم است. اولین زمینه شکل‌گیری تفسیر سیاسی استبداد بود، زمینه بعدی آغاز این تفسیر، شیوع خرافات و اوهام بود و مورد بعدی مواجهه با هژمونی غربی بود که از اوایل قرن بیستم به تدریج وارد ایران شده بود.
شاخص‌های تفسیر سیاسی از قرآن
وی در خصوص شاخصه‌های فهم مفسران سیاسی در ایران معاصر گفت: اتخاذ روشی از خود قرآن برای تفسیر اولین شاخصه این جریان است. این جریان روش‌های عرفانی، فلسفی و ... را به کنار می‌گذارند و برای اولین بار تفسیر قرآن به قرآن را مطرح می‌کنند. در همین راستا سنگلجی کلید فهم قرآن را در خود قرآن دانست.
تاریخ‌گرایی، پرهیز از اسرائیلات و تلاش برای دریافت مقاصد قرآن
خان‌محمدی ادامه داد: دومین ویژگی ایشان تاکید به تاریخ صدر اسلام است. این جریان به صورت علمی به تاریخ نگاه می‌کند. سومین ویژگی جریان تفسیر سیاسی پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف است، قبلا این طور نبود و مفسرین چیزهای مطرح می‌کردند که با اسلام و نبوت ناهماهنگ بود.
مؤلف کتاب تفسیر سیاسی در ایران معاصر افزود: چهارمین ویژگی تلاش ایشان برای دریافت مقاصد و اهداف قرآن بود. امام راحل در این همین رابطه می‌گفتند از آنجا که کوششی برای کشف مقاصد قرآن صورت نگرفته است، در واقع تفسیری از قرآن صورت نگرفته است.
وی ادامه داد: گسست ایشان از گرایش رایج تفسیری پنجمین ویژگی تفاسیر سیاسی است. ایشان معتقد بودند که باید به صورت مستقیم به متن رجوع کرد و ما وقت زیادی نداریم که آثار مفسران گذشته را مطالعه کنیم.
خان‌محمدی ششمین شاخصه تفسیر سیاسی را توجه به واقعیت‌های سیاسی و اقتصادی مسلمانان دانست و گفت: این جریان به دنبال درمان استبداد، مقابله خرافات و رمالی بود و به آگاهی انسان و جامعه فکر می‌کرد. از سویی دیگر این جریان مخالف رویکرد فلسفی به قرآن بود و معتقد بود که این روش قرآن را پاره پاره می‌کند.
نتایج جریان تفسیر سیاسی ایران معاصر
مؤلف کتاب تفسیر سیاسی در ایران معاصر با بیان اینکه نتیجه این جریان این است که همه چیز را قانونمند می‌بینیم، ادامه داد: دومین پیامد اعتقاد به جامعیت قرآن بود، به این معنا که قرآن تنها احکام فردی ندارد و می‌توان احکام سیاسی و اجتماعی را نیز از قرآن به دست آورد.
وی ادامه داد: نتیجه بعدی خود‌آگاهی بود. ایرانیان 2500 سال حکومت سلطنتی داشتند، اما وقتی آگاهی یافتند تحمل استبداد در جامعه ایرانی از بین رفت، در همین راستا نتیجه بعدی این جریان مشروعیت‌زدایی از سلطنت بود. درگیری خراقانی با رضا شاه را باید در این رابطه فهمید.
خان محمدی تصریح کرد: اینها معتقد بودند که حوزه عمومی جزء حقوق مشترک است و همه در آن حق دارند. نتیجه بعدی مدل حکومتی از قرآن بود. از دهه 40 به بعد طرح جایگزین حکومت به صورت جدی مطرح می‌شود. پیامد دیگر طرح وحدت اسلامی بود.
جای این کتاب در تفسیرپژوهی خالی بود
در ادامه معارف به بیان محسنات کتاب پرداخته و گفت: در این زمینه کمتر بحث آکادمیکی صورت گرفته است و ایشان در این زمینه کار منسجمی انجام داده‌اند. موضوع به شکلی علمی مطرح شده که در تفسیر پژوهی جایش خالی بود.
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: ایشان اطلاعات مفید از چند شخصیت تفسیری و آثارشان به دست می دهند که به همین راحتی‌ها در این زمینه نمی‌توان اطلاعاتی کسب کرد و برای مثال یافتن مطلب در خصوص افرادی تاریخی مانند شیخ بهایی و مفید راحت‌تر است تا خراقانی و سنگلجی.
وی محسنات دیگر کتاب را تحلیل جامع جامعه شناختی به عنوان بستر شکل‌گیری تفسیر سیاسی، مطالعه‌ای بین رشته‌ای میان قرآن و علوم سیاسی، استدلال علمی و پرهیز از جانبداری و ورود و خروج منطقی به بحث خواند و گفت: مولف توانسته است در آغاز هر فصل با زمینه چیزی وارد شود و معمولا با بحث جمع‌بندی آن پایان بخشیده است و در عین‌حال یک جمع‌بندی نیز در پایان کتاب وجود دارد.
این کتاب رویکرد پسینی و توصیفی دارد
در ادامه سیدهدایت جلیلی در خصوص این کتاب گفت: این کتاب از سه حیث موضوع، رویکرد به موضوع و مصادیقی که انتخاب کرده‌اند، نظیر خراقانی و سنگلجی جدید است. ویژگی دیگر این کتاب مساله محوربودن آن است که در مقایسه با بسیاری از کتبی که در علوم قرآنی نوشته شده اند و موضوع محورند مزیت بزرگی است.
جلیلی ادامه داد: ایشان مطالعه و پژوهشی پسینی را انجام داه‌اند و از انتزاع و بحث‌های پیشینی اجتناب کرده‌اند، به روی نمونه‌ها و مصادیق کار شده است و به دنبال این ویژگی باید گفت، این کتاب رویکردی توصیفی دارد و از تجویز اجتناب کرده است. در این کتاب تقریبا انتقادی وجود ندارد.
برخی از پیش‌فرض‌های مولف در متن نیامده است
وی ادامه داد: شاخص دیگر این کتاب نگاه بیرونی به موضوع است، ایشان بین فهم سیاسی از قرآن و قرآن تفکیک کرده‌اند. بخش اول تحت عنوان چارچوب نظری آمده که به سه‌گانه استوارت هیوز اشاره شده است و گفته شده است که روش‌شناسی وامدار اوست هر چند ایشان در عمل به هیوز امانت‌دار نبوده‌اند و در دو پیش فرض دیگر داشته‌اند که در متن به آن اشاره‌ای نکرده‌اند، اول اینکه ایشان متن را از فهم متن متمایز ساخته‌اند و ثانیا فهم را تاریخ‌مند دانسته‌اند.
جلیلی افزود: الگوی ایشان مطالعه هویز بر روی تاریخ اندیشه سیاسی در اروپا در حد فاصل 1890 تا 1965 بوده است. در این روش بین متفکر و محیط پیرامون او و آنچه به عنوان اندیشه آفریده است، ارتباطی دو سویه برقرار می‌شود. مولف بر مبنای همین چارچوب، تفسیر سیاسی را بررسی کرده است.
وی ادامه داد: مولف در میان اثر خود و توضیح روش، اقوالی از علامه طباطبایی، نصر حامد ابوزید آورده است که ارتباطی میان این اقوال و روش هیوز وجود ندارد.
روشن‌فکری دینی از نتایج تفسیر سیاسی است
در ادامه خان‌محمدی تفسیر سیاسی در خصوص چارچوب نظری گفت: در این خصوص حدود یک سال مطالعه شد، ما سراغ بسیاری از نظریات رفتیم، اما در آخر این روش انتخاب شد. از چند نفری که ذکر شد به صورت ناخواسته نقل قول‌هایی مطرح شده است و البته در جلد دوم، این روش ادامه نخواهد داشت.
وی رویارویی با جریان اندیشه چپ در ایران و شکل‌گیری روشن‌فکری دینی را از آثار تفسیر سیاسی خواند و گفت: قبل از این تفاسیر مخاطبین تفاسیر افرادی مسن بودند، اما با شکل‌گیری تفاسیر سیاسی جوانان نیز مخاطب تفاسیر قرآن شدند و در نتیجه روشن‌فکری در دانشگاه‌ها به وجود آمد.
نویسنده کتاب با بیان اینکه هر یک از شخصیت‌های جریان تفسیر سیاسی قرآن عناصر مهمی در اندیشه خود داشتند، گفت: خراقانی دموکراسی اسلامی را برای اولین بار در ایران مطرح کرد که مبتنی بر قرآن بود وی برای اولین بار به مساله قانونگذاری و شرع پرداخت. مولفه دیگر اندیشه وی اعتقاد به تعلق داشتن حقوق مشترک به احکام سیاسی اسلام بود.
وی ادامه داد: سنگلجی نیز برای اولین‌بار شریعت مقاصد را مطرح می‌کند، وی بین اصول و فروع قرآن تمایز گذاشت، نسبت میان قرآن و آزادی و عقل‌گرایی را مطرح کرد. نکته دیگری که او مطرح کرد توحید سیاسی بود. ایشان معتقد بودند بر این مبنا کسی که به خدا اعتقاد داشته باشد، به کس دیگری سجده نمی‌کند.
خان‌محمدی تصریح کرد: اعتقاد به حکومت شورایی، آزادی در قرآن، قانون‌مندی نظام اجتماعی و محدود بودن جهاد به جهاد ابتدایی از جمله مولفه‌های اندیشه طالقانی بود.
تفسیر سیاسی تعریف نشده است
در ادامه معارف به نقد این اثر پرداخت و گفت: تعریف سیاسی از قرآن اشاره نشده است، اساسا انگار تفسیر سیاسی مفهومی بدیهی است. معلوم نیست مراد تفسیر سیاسی مکاتب، اصول، مفسران و یا چه چیز تفاسیر سیاسی است.
وی افزود: برخی بحث‌های مبانی و اصول در عرض هم بوده و در هم تداخل دارند و نیز برخی از اصول به عنوان تیتر مطرح نشده و بررسی نشده است. از سویی دیگر عنوان شده است که ما تفسیر به رای ممدوح و مذموم داریم، اما گفته نشده است کدام تفسیر به رای ممدوح و کدام مذموم بوده است.
معارف ادامه داد: نکته بعدی این است که کتاب به مراتب از اصطلاح قرآن‌گرایان استفاده کرده است، اما تعریفی در این زمینه ارائه نشده است. این در حالی است که دو جریان در این زمینه وجود دارد، جریانی که مرادش از بازگشت به قرآن معنای مثبت است و جریانی که مرادش استغنا از احادیث است. به نظر علامه طباطبایی استفاده از قرآن پژوهی منوط به یک دور مطالعه روایات تفسیری است.
وی تصریح کرد: از سویی دیگر اگر تفسیر سیاسی را از سنخ تفاسیر اجتماعی بگیریم، مصادیق مفسران سیاسی بسیار بیش از این سه فرد و دو سازمان خواهد بود.
معارف با بیان اینکه این کتاب بین مبناپژوهی و موردپژوهی سرگردان است، گفت: دو فصل به مبانی اختصاص داده شده است بدون اینکه مبانی مولف آورده شود و آنگاه به سه نفر پرداخته‌اید و بعد می‌بینیم در بخش مربوط به نتیجه‌گیری مجددا دو تفسیرسیاسی مربوط به دو سازمان نیز آورده شده است که به نظر می‌رسد جای این بحث‌ها پیش از نتیجه‌گیری بوده است.
مقدمه کار ناقص است
در ادامه جلیلی با بیان اینکه مقدمه کار ناقص است، گفت: مراد پروژه ایشان را در دو صفحه آخر کتاب می‌توان دریافت که کل جریان‌های کشور را به اسلام گرایی، چپ و لیبرال تقسیم کرده است.
وی افزود: اسلام‌گرایان با یک سکته و گسست، قرآن‌گرا معرفی شده‌اند و در سه جریان روحانیت نو‌اندیش، روشنکفران دینی لیبرال و چپ آمده‌اند. روحانیت نیز به دو دسته پیشگام و متاخر تقسیم شده است. این مطالب در پایان کتاب در مقدمه جا داشت که در مقدمه اثری از آن دیده نمی‌شود.
جلیلی با بیان اینکه نویسنده با امواج فکری مفسرانی که بررسی کرده حرکت کرده است، گفت: وی نتوانسته تا با طرح پرسش‌ها و چارچوبی به بررسی منظم افراد در قالب فصول بپردازد.
این کتاب یک سر و گردن از کتب رشته علوم قرآنی بالاتر است
وی با بیان اینکه این کتاب نسبت به بسیاری از کتبی که در رشته علوم قرآنی نگاشته می‌شود، یک سر و گردن بالاتر است، گفت: اما ایشان به عنوان دانش‌آموخته علوم سیاسی، باید به انتظارات رشته علوم قرآنی نیز پاسخگو باشد، مراد از تفسیر سیاسی چیست، و یا سوال بنیادی‌تر اینکه اساس مراد از تفسیر چیست، برخی از آثاری که ایشان بررسی کرده‌اند از جمله کلید فهم قرآن سنگلجی اصلا تفسیر به حساب نمی‌آیند، که تفسیر سیاسی خوانده شوند.
جلیلی افزود: از سوی دیگر نقطه مقابل تفاسیر سیاسی مطرح نشده و نیز نقدی بر تفسیر سیاسی مطرح نشده است. تفاسیر مورد اشاره مولف به جز تفسیر آقای طالقانی رهیافت‌هایی به قرآن بوده‌اند.
وی ادامه داد: اگر تفسیر سیاسی را آن طور که ایشان گفته‌اند به چالش کشنده وضع موجود بدانیم، در آن صورت تفاسیری که مدافع وضع موجود هستند نیز تفسیر سیاسی خواهند بود و نمی‌توانیم آغاز تفسیر سیاسی را به تفسیر سیاسی منتقد وضع موجود کاهش دهیم.
تفسیر سیاسی از قرآن نوعی تفسیر بخشی است
جلیلی تصریح کرد: تفسیر سیاسی نوعی تفسیر بخشی از قرآن است، برای اینکه پیش فرض این تفسیر این است که قرآن توانایی اداره جامعه و هدایت جامعه را دارد، در واقع در تفسیر سیاسی قرآن دنیای می‌شود و ما نوعی قرائت سکولار از قرآن را شاهد هستیم.
وی افزود: از سوی دیگر تفسیر سیاسی در جایی تفسیر قرآن به قرآن و در جایی دیگر تفسیر موضوعی خوانده شده است که این دو با هم جمع نمی‌شوند. تفسیر سیاسی با جریان گسست از تفاسیر گذشته یا تدبر در قرآن همبسته شده است، در حالی که تفاسیر گسست عموما غیر سیاسی بوده و ماهیت اخلاقی و تربیتی دارند.
خان محمدی در پایان گفت: این نشست برای من به اندازه دو ماه مطالعه ارزش داشت و امیدوارم در جلد دوم این کتاب از نکات مطرح شده استفاده کنم.
لازم به ذکر است کتاب «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» در شانزدهمین همایش کتاب سال حوزه، در گروه علمی حقوق و علوم سیاسی به عنوان اثر تحسین شده انتخاب شده بود.
گفتنی است نویسنده این کتاب پس از مقدمه، مطالب و مباحث خود را در 6 فصل چارچوب نظری، زمینه‌های فکری و سیاسی و اجتماعی ظهور تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر، مختصات تفسیر سیاسی قرآن در اندیشه سیداسدالله خرقانی، مختصات تفسیر سیاسی قرآن در اندیشه رضاقلی شریعت سنگلجی، مختصات تفسیر سیاسی قرآن در اندیشه آیت‌الله سیدمحمود طالقانی و نتایج و پیامدهای قرآن‌گرایی سیاسی در ایران معاصر ارائه کرده و با بخشی که به نتیجه‌گیری اختصاص داده، کتاب را خاتمه داده است.
