چه کسی بهتر می‌خنداند؟/ مختصات خنده‌ای که در دین توصیه شده است

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، برای اولین‌بار در رسانه ملی جمهوری‌ اسلامی‌ ایران مسابقه‌ای برای خنداندن طراحی کرده که با استقبال مردمی بسیار بالایی روبرو شده‌است. برخلاف برنامه‌های طنز معمول که همیشه برپایه تکیه کلام و تکرار و گاها هزل و هجو بوده؛ این برنامه با محوریت خلاقیت فردی طراحی شده است. می‌توان گفت بازتاب این خلاقیت، مجوزی است برای همگان است تا خاطراتشان را شیرین‌تر از پیش برای یکدیگر بگویند و با هم بخندند، بدون تحقیر و تمسخر، بدون بدگویی از دیگران و با سخن گفتن از حالات و اتفاقات شخصی.

از نتایج به‌دست آمده این مسابقه تاکنون به خوبی چنین برمی‌آید که مردم فهیم ایران به طنز سخیف نمره نمی‌دهند و از دیدگاه آن‌ها ادب یکی از شاخصه‌های طنازی محسوب می‌شود؛ این دیدگاه به طور دقیق مطابق دیدگاه دین اسلام است.

آداب خندیدن و خنداندن در اسلام

خندیدن و خنداندن اگر به سبک‌سری و پوچی یا بی‌شرمی و گستاخی بیانجامد «هزل» نامیده می‌شود که در اسلام مطرود است؛ همچنین اگر به تحقیر و بدگویی و ناسزا آمیخته شود «هجو» نامیده می‌شود که باز هم در شریعت اسلام قابل قبول نیست. به طور کلی اسلام مخالف با افراط و تفریط و موافق با اصل تعادل است. این قانون در همه موارد دین اسلام صدق می‌کند از جمله در مبحث شادی و خنده. در دین مبین اسلام برای هر چیز حدودی است که در صورت خارج شدن از آن حد و مرز انسان به بیهودگی خواهد رفت و در نتیجه این کار عبث و تکرار چنین کارهای بیهوده‌ای کم‌کم از مسیر کمال و رشد معنوی و تعالی روح خارج می‌شود. 

در اسلام برای هر کار آدابی وجود دارد؛ برای شوخی کردن و خنداندن و خندیدن نیز آدابی از پیامبر مکرم اسلام(ص) و معصومین نقل شده است که خط فکری و حرکتی روشنی را برای پیروان ترسیم می‌کند.

یکی از اصحاب از رسول خدا(ص) پرسید: اگر با دوستان خود شوخی کنیم و بخندیم، اشکالی دارد؟ حضرت فرمود: «اگر سخن ناشایستی در میان نباشد، اشکالی ندارد.» (اصول کافی، ج‏۲، ص‏۶۶۳)

 مذمت خنده بیهوده 

امام صادق(ع) فرمود: «خنده بدون سبب نشانه نادانی است». (اصول کافی ج4 ، ص 495)

امام جعفرصادق(ع) فرمود: چه بسیارند کسانی که خنده بیهوده می‌کنند و گریه آن‌ها در روز قیامت زیاد است و چه بسیارند کسانی که از خوف خدا زیاد گریه می‌کنند و در روز قیامت در بهشت خنده و شادی آنان زیاد است.» (عیون اخبارالرضا، ص 179)

امام صادق(ع) فرمود: «سه چیز مورد خشم شدید خداست: خوابیدن بدون شب زنده داری؛ خنده بدون علت؛ غذا خوردن از روی سیری.» (خصال صدوق، ج1، ص 44)

چقدر و چگونه بخندیم و بخندانیم

امیرمؤمنان علی(ع) در باب آداب شوخی کردن چنین می فرماید: «هر کس بسیار شوخی کند، وقار و سنگینی او کم می‏‌شود.» غررالحکم، ص‏۲۲۲
امام صادق(ع) می‏‌فرماید: «زیاد شوخی کردن، آبرو را می‌‏برد». کافی، ج‏۲، ص‏۶۶۵؛ همچنین فرمودند: «خنده بسیار دل را می‎میراند و بسیار خندیدن دین را آب می‎کند همانطوری که آب نمک را.» (اصول کافی، جلد4، ص 487)

حفظ شأن و منزلت انسان‌ها از جمله موارد توصیه شده و مهم در دین اسلام است. در باب خندیدن و خنداندن آمده که نباید به شخصیت دیگری لطمه وارد کند و مایه آزار و دل‌شکستگی مؤمنی شود. خنده، با انگیزه آزردن، اهانت و تحقیر دیگری، حکم حرمت آزار شخص مؤمن را دارد و به شدت نکوهیده شده و حرام است.

می‌توان گفت به همین دلایل در روایات، قهقهه از شیطان تلقی شده است و تبسم بهترین خنده دانسته شده است؛ امام صادق(ع) فرمود: «خنده صدا دار و بلند از شیطان است -الْقَهْقَهَةُ مِنَ الشَّیْطان- و خنده بسیار آبرو را می‎برد؛ خنده‎ای مکن که دندان‌ها آشکار شود و خنده بی‎مورد از نادانی است.» (اصول کافی، جلد 4، ص 488). امام صادق(ع) همچنین فرمود: «خنده مؤمن تبسم است.» (اصول کافی، ج 4، ص 495)

امام باقر(ع) می‎فرمایند: «هرگاه قهقهه زدی بلند خندیدی پس از فراغت از آن بگو « اللَّهُمَّ لاتَمْقُتْنی» یعنی بارخدایا مرا دشمن مدار.» (اصول کافی، جلد 4، ص 287)

امام صادق(ع) فرمود: «در موقع خنده نباید دندان‌های جلو دهان دیده شود که در این صورت عمل ناپسندی انجام داده ای. کسی که عمل بدی مرتکب می شود از شبیخون در امان نمی ماند.» (اصول کافی، ج 4، ص 495)

در باب چگونگی خنداندن و کیفیت آن نقل شده است که: پیامبر(ص) شوخی می‌کرد ولی جز راست سخنی نمی‌گفت؛ پیامبر اسلام(ص) فرمود: «اِنّی لَاَمْزَحُ وَ لا اَقوُلُ اِلّا حَقّاً شوخی می کنم، ولی جز سخن حق نمی گویم.» مجموعة ورام(تنبیه الخواطر)، ج ‏۱، ص111؛ پیرزنی از پیامبر(ص) پرسید: ای پیامبر آیا چهره من به بهشتیان می‌ماند یا به دوزخیان؟ من بهشتی هستم یا دوزخی؟ پیامبر(ص) از روی مزاح به آن پیرزن فرمود: «در آن جهان هیچ پیرزنی در بهشت نیست»؛ آن پیرزن دلتنگ شد و گریست. آن‌گاه پیامبر(ص) لبخندی زد و فرمود: «گریه مکن که سخن من دروغ نیست، راست گفتم که هیچ پیری در بهشت نیست؛ زیرا در روز قیامت، همه مردم، جوان از گور برخواهند خاست.» پیرزن با شنیدن این مطلب خوشحال شد.

کی و کجا بخندیم

تناسب زیرمجموعه تعادل است. رعایت تناسب در زمان و مکان نشاط و شادی توصیه و سفارش شده است. «مزاح و بذله‏‌گویی در مراسم سوگواری و مکان‏‌های مقدس ناپسند است.» (اخلاق الهی، ج‏۵، ص‏۲۵۸-۲۵۹)

در خصوص زمان و مکان خنده از رسول اکرم(ص) نقل شده است: «کسی که بر جنازه‌‏ای بخندد، خداوند در روز قیامت پیش چشم همه، به او اهانت می‏کند و دعایش اجابت نمی‏شود و کسی که در گورستان بخندد، باز می‏گردد، در حالیکه سختی بزرگی همانند کوه اُحد، برای اوست.» (اخلاق الهی، ج‏۵، ص‏۲۵۸-۲۵۹)

همچنین خنده و قهقهه در زمان نماز باشد باعث ابطال آن می‌شود. اما خندیدن در شرایطی غیر از نماز دو شرط دارد: اول آن که خندیدن بر شخصیت و آبروی دیگری تأثیر نگذارد؛ پس حفظ حرمت و شخصیت دیگران در حین خندیدن لازم است. به بیان دیگر باید متوجه انگیزه و هدف خندیدن باشیم. در شرط دوم چگونه خندیدن مطرح می‌شود؛ خنده با صدای بلند یا قهقهه در اسلام مذمت شده است.

پیامبر اکرم(ص) به اتفاق حضرت علی(ع) مشغول خوردن خرما بودند؛ حضرت امیر برای این‌که لطیفه‌ای بگوید هسته‌های خرما را در ظرف جلوی پیامبر(ص) می‌گذاشت. بعد از مدتی که خرما خوردند امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «یا رسول‌الله شما خیلی خرما دوست داشتید؟» پیامبر(ص) فرمودند: «چطور؟»  و علی(ع) فرمود: «هسته‌های خرمای زیادی جلوی شما قرار دارد!» پیامبر(ص) در جواب فرمودند: «کسی خیلی خرما دوست دارد که آن‌ها را با هسته‌ خورده است.»

سفارش به شاد کردن مؤمن

حضرت رسول(ص) فرموده‌اند: «اگر کاری کنید که قلب مؤمن خوشحال شود این کار نوعی عبادت به شمار می‌رود.»

شاد کردن مؤمن با سیمای گشاده هم امکان‌پذیر است و اغلب نیاز به تلاش مخصوصی ندارد. با دیدن روی باز دل‌ها از اندوه سبک می‌شود و این در حالیست که روی ترش و عبوس اندوه دیگری به اندوه‌های فرد بیننده میافزاید؛ پیامبر بزرگوار اسلام فرموده‌اند: «مؤمن خنده‎رو و شوخ است و منافق عبوس و خشمناک.»

امام رضا(ع) نقل فرمودند: عرب بیابانی نزد پیامبر(ص) می‌آمد و هدیه‌ای برایشان می‌آورد، همان‌جا می‌گفت: بهای هدیه ما را بده! رسول خدا(ص) می‌خندیدند و هر‌گاه اندوهگین می‌شدند می‌فرمودند: «آن عرب بیابانی چه شد؟ کاش نزد ما می‌آمد. (اصول کافی، جلد 4، ص 484)

از حضرت صادق(ع) منقول است که: «هیچ مؤمنی نیست مگر آنکه در او «دعابه» هست». پرسیدند که: دعابه چیست؟ فرمود: «دعابه مزاج و خوش طبعی است.» اصول کافی، جلد 4، ص 488؛ همچنین فرمودند: «هر که از چهره برادر مؤمنش گرد و غبار غم بزداید خداوند برای او 10 حسنه می‌نویسد و کسی که بر چهره برادرش تبسم زند برای او حسنه‌ای است.» (مصادقة الاخوان، ص 24)

امام باقر (ع) می‎فرمایند: «لبخند آدمی بر روی برادر دینی‎اش حسنه است.» بحار الانوار، جلد 74، ص 288؛ همچنین فرمود: «تبسم مؤمن بر چهره برادرش حسنه است و پاک کردن گرد و غبار از چهره مؤمن نیز حسنه می باشد و هیچ عبادتی مانند خوشحال کردن مؤمن نیست.» (مصادقة الاخوان، ص24)

گشاده‌رویی در اسلام بسیار سفارش شده است؛ امیر مؤمنان علی(ع) در این زمینه می‎فرمایند: «اَلمُؤمِنُ بَشرُهُ فی وَجِهِهِ وَحُزنُهُ فی قَلبِهِ؛ شادی مومن در رخسار او و اندوهش در دل است.» (نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 325)

مرضیه محسنی