فلسفه صبر رسیدن به هدف‌های عالی و تکامل انسان است

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، زندگی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات متنوع و بسیاری است که اگر در مقابل این مشکلات بایستد و شکیبایی و مقاومت به خرج دهد، به یقین پیروز خواهد شد و اگر ناشکیبایی پیشه گیرد و دربرابر حوادث زانو زند، هیچ گاه به مقصد  اصلی نخواهد رسید.

صبر در لغت

صبر در لغت به معنی گیاه تلخ و ناگوار است که از آن معنای تحمل و شکیبایی معنا میشود و در اصطلاح به معنی شکایت نکردن از مصیبت و خویشتنداری و تحمل سختی ها، بدون شکایت به کسی و خشنودی و رضا به قضای الهی است.

و از دیدگاه قرآن و حدیث، صبر به معنی استقامت و پایداری در برابر تمامی عواملی است که انسان را از رسیدن به کمالی که خداوند رحمان بشر را برای آن خلق کرده، بازمی‌دارند؛ بدون شک تحمل سختی و ریاضت از یکسو و رضایت از همه رنج‌ها و سختی‌ها از سوی دیگر، انسان را برای یک آرمانگرایی محض آماده خواهد نمود. صبر مصونیت در مصیبتها و معصیتها را به ارمغان میآورد و از منظری دیگر با پایبندی به صبر در حوزه عبادت میتوان به تعالی و عروج انسانی راه یافت.

صبر در مثنوی  مولانا

مولانا در شش دفتر مثنوی  خود در لابهلای داستانها و تمثیلهای نمادین بارها کلمه «صبر» را آورده و جنبههای گوناگون آن را به کار برده است.

صبر از دیدگاه مولانا دارای معانی مختلفی است و نگاه وی، بازتابهای متفاوتی از این کله دارد و وسعت زیادی به این موضوع میبخشد که انسان را از معنی ظاهر، به باطن سوق میدهد و الهامبخش اندیشههای فردی و اجتماعی می‌شود و با طیف وسیعی از تعابیر و قالبهای متفاوت به نمایش گذاشته شده است.

مولانا در مثنوی تفهیم و عمقبخشی بهتر مفهوم صبر، آن را در مقابل شتاب قرار میدهد و با عنوانهای سبب کامیابی و پرتو رحمان و سپر آهنین در برابر وسوسههای شیطانی معرفیاش می‌کند.

صبر یکی از تعالیم حیاتبخش و ریشه بسیاری از ارزشها و کمالات معنوی انسان، است. در ذات و فطرت انسان نور ایمان و شوق به کمال نهفته است و اگر صبر، در انسان مؤمن تباه گردد ایمانش ضایع میشود. در کلام مولوی صبر از لوازم ایمان معرفی شده است و مومن برای حفظ پرهیزگاری باید نفس خویش را مهار کند و خود را از تعلقات دنیا رها سازد. صبر از نگاه پیر طریقت کیمیایی است که بهواسطه آن وجود همچون مسی بیارزش است، تبدیل به زر می‌شود.

تا جایی که میتواند زنجیر تعلقات دنیای را از پای برمی دارد و روح را در بلندای قرب حق تعالی پرواز دهد و در آستان الهی به آرامشی بیبدیل دست یابد.

از دیدگاه مولانا صبر ریشه در تقوا ، ایمان ، ریاضت و جهاد دارد و در سایه رضایت و محبت پدیدار میشود. وقتی انسان به سرچشمه لایزال حق آگاهی و  اطمینان داشته باشد، تمام سختی ها و مشکلات برای او بهصورت دیگر نمایان میشود.«صبر مهمترین شاخه درخت ایمان و مطمئنترین کشتی نجات است. قرآن صبر را کلید هر خیر و نیکی و دروازة هر خوشبختی و کامرانی دنیا و آخرت میداند.» (قرضاوی، 1378: 48) صبر از ایمان بیاید سر کله/ حَیثَ لا صَبرُ فَلا ایمانُ لَه/ گفت پیغمبر خداش ایمان نداد/ هر که را صبری نباشد در نهاد

فلسفه صبر

فلسفه صبر رسیدن به هدف‌های عالی و تکامل انسان است؛ در سایه بردباری و صبر، تلاش انسان برای بروز علاقه و استعدادش بالا می‌رود. صبر جوهره همه خوبی‌هاست؛ آدمی را از هر نوع خودباختگی و شکست روحی در امان می‌دارد، جلوی کج‌روی و سرکشی او را می‌گیرد و نشان از اراده قوی آدمی است ولی چون گاهی برخلاف خواست و احساسات درونی اوست، بسیار ناگوار  و سخت می‌نماید.

انسان بدون صبر هم حتی در جهات مثبت به جایی نمیرسد و هم در برابر عوامل منفی شکست میخورد؛ چرا که صبور نبودن مساوی با شکست است و کلید اصلی پیروزیها، صبر است. صبر و استقامت عصاره همه فضیلتها و خمیرمایه همه سعادتها و ابزار وصول به هرگونه خوشبختی است. امام علی(ع) میفرماید: الصَبر ظفرو: صبر مساوی با پیروزی است.

صبر در قرآن و روایات

امیر مؤمنان علی علیه السلام موقعیت صبر را در برابر ایمان، همانند موقعیت سر نسبت به بدن می دانند در قرآن مجید نیز موضوع صبر را زیاد مورد تاکید قرار داده است.حدود هفتاد آیه، از صبر سخن گفته است که بیش از ده مورد آن به شخص پیغمبر اسلام صلی الله علیه و اله اختصاص دارد.

قرآن برای صابران، اجر فراوانی قائل شده، « قُلْ یَا عِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ» بگو اى بندگان من که ایمان آورده‏اید از پروردگارتان پروا بدارید براى کسانى که در این دنیا خوبى کرده‏اند نیکى خواهد بود و زمین خدا فراخ است بى‏تردید شکیبایان پاداش خود را بى‏حساب [و] به تمام خواهند یافت ( زمر- 10)

اهمیت صبر

یکی از وصیت‌های لقمان حکیم به فرزندش رعایت صبر است: «یا بنی أقم الصلاة و أمر بالمعروف و انه عن المنکر و اصبر على ما أصابک إن ذلک من عزم الأمور؛ پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مى رسد شکیبا باش که این (صبر) از کارهاى مهم است!(لقمان/ 17). این آیه گفتار لقمان و مربوط به پاره‌اى از دستورات راجع به عمل و اخلاق پسندیده است. عزم به معنى اراده محکم است و تعبیر به عزم الامور در اینجا یا به معنى کارهایى است که دستور مؤکد از سوى پروردگار به آن داده شده است و یا کارهایى که انسان باید نسبت به آن عزم آهنین و تصمیم راسخ داشته باشد، و هر کدام از این دو معنى باشد اشاره به اهمیت آنست.

از صبر یاری بجوئید

خداوند در قرآن کریم به یاری و کمک گرفتن از صبر امر می‌فرماید: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِینَ، از شکیبایى و نماز یارى جویید و به راستى این [کار] گران است مگر بر فروتنان  (بقره/ 45)؛ کلمه استعانت به‌معناى کمک خواستن است و این کلمه وقتى به کار می‌رود که انسان به تنهایى نمى‌تواند امر مهم و یا حادثه‌اى را که اتفاق افتاده است بر وفق مصلحت خود برطرف سازد.

علت اینکه خداوند فرموده: از صبر و نماز براى امور مهم و حوادث خود کمک بگیرید، این است که از آنجایی که در حقیقت یاورى بجز خداى حق تعالی وجود ندارد، پس آنچه که در امور و حوادث مهم انسان را یاری می کند، مقاومت و خویشتن دارى و استقامت او است و این همان صبر و نماز است، و این دو بهترین وسیله براى پیروزى است، چون صبر هر بلا و یا حادثه عظیمى را کوچک و ناچیز مى کند، و نماز که اقبال بخدا، و التجاء به اوست، روح ایمان را زنده مى سازد، و به آدمى مى فهماند: که بجایى تکیه دارد که انهدام پذیر نیست، و به سببى دست زده که پاره شدنى نیست. گرچه کلمه صبر در روایات فراوانى به روزه تفسیر شده است، ولى مسلما منحصر به روزه نیست، بلکه ذکر روزه به عنوان یک مصداق بارز و روشن آن است، زیرا انسان در پرتو این عبادت بزرگ اراده اى نیرومند و ایمانى استوار پیدا مى کند و حاکمیت عقلش بر هوسهایش مسلم مى‌گردد.

صبر بر مصائب

خداوند در آیه 154 سوره بقره از مرده نامیدن شهدا نهی می کند و سپس علت امر به استعانت از نماز و صبر و نهى از مرده خواندن شهدا را بیان کرده و توضیح می دهد که چرا ایشان را به آن خطابها، مخاطب کرد.« وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ  ، و قطعا شما را به چیزى از [قبیل] ترس و گرسنگى و کاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‏آزماییم و مژده ده شکیبایان را» (بقره/ 155).( آن علت این است که بزودى ایشان را به بوته آزمایشى مى برد که رسیدن به مراتب عالی برایشان فراهم نمى شود مگر به وسیله آن آزمایش. « الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ، [همان] کسانى که چون مصیبتى به آنان برسد مى‏گویند ما از آن خدا هستیم و به سوى او باز مى‏گردیم ( بقره/156).

پس این آیات مؤمنین را تحریک مى کند که خود را براى جنگ در راه خدا آماده کنند و به ایشان خبر میدهد که بلا و سختی در راه دارند، بلایى که هرگز به مدارج تعالى و رحمت پروردگارى و به هدایتش نمى رسند، مگر آنکه در برابر آن صبر پیشه کنند و مشقت هایش را تحمل نمایند، و به ایشان این حقیقت را تعلیم میدهد که باید براى رسیدن به هدف از نماز استمداد بگیرند.

بی‌تابی در مصائب از مهلکات است

شهلا رضایی - کارشناس ارشد الهیات واستاد دانشگاه نیز در گفتگو با خبرنگار ایکنا بیان کرد: بی تابی در مصائب از مهلکات است،زیرا در حقیقت انکار قضای الهی و ناخشنودی نسبت به حکم و فعل اوست. مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ ( آنچه نزد شماست، به پایان مى‏رسد و آنچه نزد خداوند است، پاینده است، و به کسانى که شکیبایى‏ورزیده‏اند، به بهتر از آنچه کرده‏اند پاداششان را مى‏پردازیم‏) ﴿سوره نحل،آیه۹۶﴾ از اینرو رسول خدا(ص) فرمودند تمام محنت هنگام بلا بی تابی و ناشکیبایی کردن است.

صبر داشتن ثبات و آرامش نفس در سختیها و مصائب و مقاومت در برابرآنها،به طوری که از گشودگی خاطر و آرامشی که پیش از آن حوادث داشت،بیرون نرود و این امر امکان پذیر نیست مگر اینکه شخص ایمان و باور قلبی خود را تقویت کند.یکی از طرق تقویت ایمان و صبر در مصائب و مرگ عزیزان آشنایی با سخنان اهل بیت و آیات قرآن کریم می باشد.همانند سوره بقره آیات 157-155 خداوند بشارت میدهد به صابرین(گزیده کتاب جامع السعادات)

صبر در علم اخلاق

منظور از«صبر»همان ایستادگی در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن «جزع »،بی تابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است؛ علاوه بر زندگی مادی، در زندگی معنوی نیز این مساله وجود دارد.اگر انسان در برابرنفس سرکش و هوا و هوس ها و زرق و برق دنیا و جاذبه های گناه ایستادگی نکند و درطریق «معرفة الله »و اطاعت فرمان او با مشکلات نجنگد،هرگز به جایی نمی رسد.

از این رو،علمای علم اخلاق،صبر را به سه دسته تقسیم می‌کنند:

1-صبر بر اطاعت،یعنی شکیبایی در برابر مشکلاتی که در راه اطاعت وجود دارد.

2-صبر بر مصیبت،یعنی پایداری در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی وترک جزع و فزع.

3-صبر بر معصیت،یعنی ایستادگی در برابر انگیزه های نیرومند و محرک گناه.

«صبر» از مهمترین ارکان ایمان است، امیرمؤمنان علی علیه السلام موقعیت صبر را در برابرایمان، همانند موقعیت سر نسبت به بدن می‌دانند در قرآن مجید نیز کمتر موضوعی را مانند صبر مورد تأکید قرار داده است؛ حدود هفتاد آیه، از صبر سخن به میان آمده که بیش از ده مورد آن به شخص پیغمبر اسلام صلی الله علیه و اله اختصاص دارد.

مفهوم صبر در روان‌شناسی

مفهومی که ما از صبر در روان‌شناسی می‌شناسیم بسیار متفاوت‌تر از مفهوم پربار و بسیار گران صبر در اندیشه دینی است. صبر در معنای دینی خود در چند جایگاه به کار می آید: صبر در مقابل سختی، ناگواری‌ها، حسد حاسدان، ظلم ظالمان، بیماری و ... بنابراین مصادیق صبر در فرهنگ دینی بسیار متنوع است. صبر برای رسیدن به کمال یکی از لوازم توسع وجودی است. یعنی هر چقدر انسان‌ها بتوانند موهبت صبر را در وجودشان با تجربه زیستی به همراه داشته باشند، از توسع وجودی بیشتری برخوردار خواهند بود. به همین سبب است که در روایات آمده ارزش و قدر انسان‌ها به اندازه صبر آنهاست.

معصومه جوزدانی، کارشناس روانشناسی در این گفت‌وگو گفت: مرگ پدیده ای انکارناپذیر است اما افراد بستگی به سلامت روانشان واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند از یک قطره اشک تا بریدن از عالم و آدم؛ بعد از مرگ عزیزان خواسته یا ناخواسته غم و اندوهی بر دل داغدیدگان سنگینی می‌کند ولی با این فکر که نمی‌توان زندگی را کنار بگزاریم باید با این تنش کنار بیاییم، اگر فرد کامل سوگ را تجربه کند و مراحل سوگ را به مرور پشت سر بگذارد تا حدود شش ماه سوگ کامل حل می شود اما خواست و نیت خود فرد عزادار گذشت زمان و تنها نشدن وی از جانب دوستانش بسیار مؤثر است.

مراحل سازگاری با مرگ از نظر دکارت

1- مرحله افکار معمولا نخستین مرحله پس از شنیدن مرگ یک عزیز است ، غم فقدان عزیز گاهی چنان غمگین است که آدمی به ناچار  برای مواجهه شدن با این مسئله دست به انکار می‌زنند.
2- سوگواران خشمگین هستند چرا برای این مصیبت انتخاب شده اند.
3- غم مرحله ای است که بعد از مراسم ها بیشتر بروز می کنند،توام با احساس یاس ،افسردگی و بی علاقگی به زندگی.
4- مرحله پذیرش که به اشتباه از دید عوام  فراموش کردن مردگان،فرد باید بپذیرد که زندگی ادامه داردحتی بدون عزیزش.

صبر مرحله‌ای است برای رسیدن به تعالی و از آن جهت که مرحله است، ساحتی به حساب می‌آید از لحاظ وجود. یعنی در آن ساحت وجودی، هم انسان معنای دیگری می‌یابد و هم جهان را به صورت دیگری دریافت خواهد کرد. از همین جاست که در قرآن با عباراتی مانند و اصبر صبرا جمیلا مواجه می شویم که در ادبیات جدید روان شناسی اصلا چیزی به نام صبر زیبا معنا ندارد. این صبر زیبا در شخصیت هایی مانند حضرت زینب و حضرت امیر رخ می نماید که از شدت عمق و تاثیرگذاری، به آنان علو و اعتلا می‌بخشد؛ هاتف آن روز بمن مژده ٔ این دولت داد/ که بر آن جور و جفا صبر و ثباتم دادند(حافظ)

طاهره میرزایی