رمز موفقیت ابلاغ دین؛ جامعیت منبر از بیان احکام تا تفسیر قرآن
گروه حوزه‌های علمیه: بی‌تردید ابلاغ رسالت الهی مهمترین وظیفه‌ای است که بر دوش اولیاء الهی نهاده شده که در آیه اکمال نیز مورد تاکید است، امروزه حوزه علمیه این وظیفه مهم را بر عهده دارد و توجه به اصول و اقتضائات زمان از نکات حایز اهمیت و قوام‌بخش این وظیفه است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) تبلیغ در دنیای امروز عرصه‌ای چندوجهی و فرایندی پیچیده پیدا کرده است و این پیچیدگی با حضور رقبای مذهبی و دینی ویژگی‌های خاص خود را یافته است و در چنین شرایطی این سؤال مطرح است که وظیفه یک مبلغ در عصر کنونی چیست؟ و برای اثرگذاری به چه مولفه‌های گفتاری و رفتاری در تبلیغ باید مقید باشد؛ آیا نیاز مخاطب و مستمع در تبلیغ جایگاهی دارد؟ پرداختن به مسایل سیاسی در منابر تا چد حد جایز است؟ و اعتقادات و تفسیر قرآن در وعظ و خطابه چه جایگاهی دارد؟
آیت‌الله رضا استادی، دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه چندی قبل در سخنانی در جمع برخی روحانیون و ائمه جمعه استان قم به انتقاد از کسانی پرداخت که فقط در منابر سخن از مسایل سیاسی میگویند در حالی که بسیاری از مردم با احکام شرعی خود آشنا نیستند. به تعبیر آیت‌الله استادی وقتی مردم منطقه‌ای با احکام شرعی و مسایل ابتدایی دینی مورد نیاز آشنا نیستند پرداختن به مسایل سیاسی آن هم مسایلی که ممکن است جنبه حمایت از یک جریان و رنگ و بوی سیاسی داشته باشد دردی از مردم دوا نخواهد کرد.
ایشان همچنین 17 شهریور در مراسم آغاز سال تحصیلی المصطفی و در جمع طلاب غیرایرانی برای اثرگذاری یک مبلغ بر مردم گفت: زهد و تواضع جزء مهمترین ویژگی‌هایی است که یک طلبه باید داشته باشد زیرا کسی که خودش دنبال مادیات باشد نمی‌تواند دیگران را از دنیاطلبی منع کند. روحانیت برای اینکه بخواهد موثر باشد نباید دنبال مادیات مانند دیگران برود البته نه اینکه زندگی او اداره نشود اما هدف او نباید این مسئله باشد.
اگر تحلیل واقع‌بینانه‌ای بر این سخنان داشته باشیم همان طور که ایشان نیز تاکید کرده است یک روحانی و مبلغ هم مجبور است برای اداره زندگی خود دنبال تامین معاش باشد اما گاهی آفتی به جان تبلیغ چه در قالب مداحی و چه وعظ افتاده و می‌افتد که برخی منبری‌ها تا مبالغ میلیونی و چند ده میلیونی از یک منبر و چند منبر نگیرند حاضر نیستند وارد گود خطابه و وعظ شوند و گسترش این رفتار از هزاران تبلیغ ضد دینی موثرتر است.
وظیفه مبلغ، نظریه‌پردازی سیاسی روی منبر نیست
یکی دیگر از آفات گریبانگیر منبر و منبری‌ها گرفتارشدن در دام جریانات و مسایل سیاسی و گروهی و جناحی است؛ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن نبوی، معاون تبلیغ حوزه‌های علمیه در گفت وگو با ایکنا با تاکید بر لزوم ارتباط صمیمی میان مردم و روحانیت،تاکید کرد: وظیفه یک مبلغ و روحانی نظریه‌پردازی سیاسی روی منبر نیست، بلکه حفظ اعتقادات و رشد آن و پاسخ به شبهات براساس آیات و روایات مهمترین وظیفه است.
نبوی معتقد است که بخش مهمی از تبلیغ دین دفاع از دین و رشد و تبیین اعتقادات و بیان احکام است، زیرا اگر اعتقادات مردم سست شود دچار آسیب‌های جدی خواهیم شد و همان طور که رهبر معظم انقلاب اسلامی تاکید فرمودند پاسخ به شبهات و سؤالات شکل گرفته در ذهن مردم درباره مسایل دینی یکی از وظایف مهم روحانیت است.
معاون تبلیغ حوزه‌های علمیه در عین حال گفت: نمی‌توان مسایل سیاسی را در تبلیغات دینی و منابر نادیده بگیریم البته ما به مبلغان همواره تذکر داده‌ایم که وارد جریانات و بازی‌های سیاسی نشوند.
نبوی بیان کرد: یک روحانی نباید مانند یک سیاستمدار حرف بزند و نظریه‌پردازی سیاسی بکند بلکه باید ملاکات کار سیاسی مورد نظر اسلام و قرآن را از قرآن و روایات بیان کند و نظر قرآن و روایات را برای مردم بگوید.
پرهیز از منابر تکراری و طولانی
آفت دیگر برخی منابر طولانی بودن و خارج از حوصله مخاطب حرف زدن است در حالی که شناخت ذائقه و ظرفیت مخاطب، اصل اولین در انتقال یک پیام است؛ آیت‌الله محمدجواد مروجی طبسی، مفسر قرآن در گفتوگو با ایکنا با بیان اینکه برای اثرگذاری تبلیغ نباید منبر طولانی و تکراری باشد، تأکید کرد: منبر نباید از قرآن و تفسیر خالی باشد؛ زیرا استناد به قرآن هم موجب اتقان بحث و هم موجب نورانیت گوینده و شنونده است.
استاد تفسیر حوزه به یکی از لوازم ضروری برای مبلغ اشاره و تصریح کرد: مبلغ باید در موضوعات مورد نیاز مردم آن قدر مسلط باشد که اگر کسی از او یک آیه قرآن را پرسید، حداقل در حد معنا و ترجمه آن را بداند و بتواند پاسخ دهد و تلاش کند جامعیت در تبلیغ داشته باشد و بهترین راه برای رسیدن به این برنامه جامع؛ رجوع به نحوه تبلیغ پیامبر(ص) و امام علی(ع) است.
نویسنده کتاب «برزخ» همراه داشتن کتب تبلیغی و یا آثار یکی از بزرگان را از دیگر لوازم همراه مبلغ دانست و تصریح کرد: در رأس مطالعات مبلغ، باید مطالعات تفسیری و به خصوص انس طلبه با قرآن کریم و قرائت مستمر کتاب الهی باشد که برتر از هر کتاب دیگری است؛ زیرا دوری از قرآن سبب بروز تمامی مشکلات در کشور است و اگر به قرآن بیشتر عمل می‌کردیم، امروز شاهد این مقدار مشکلات هم نبودیم.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین غلامعباس موسوی، مدیر کل سابق امور تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم بر لزوم توجه به ذائقه مخاطب تاکید کرده و می‌گوید: برای آنکه پیام ما موثر و دقیق باشد باید لوازم آن و در راس آن ذائقه عمومی مخاطب و به ویژه ذائقه مخاطب امروزی را در نظر بگیریم از این رو مطالب تبلیغی باید مستند و متقن و دقیق و علمی باشد و مهمترین منبع برای مستند کردن کلام در درجه نخست قرآن و در وهله بعد روایات معتبر معصومین(ع) است.
وی با بیان اینکه در دوره کنونی پیام دینی باید مختصر، موجز و ساندویچی و رسا به مخاطب منتقل شود و هدف را در خود جای دهد و طویل و وقتگیر نباشد، می‌گوید: سیر تبلیغی از دیگر مسایلی است که باید همانند تدوین کتب آموزشی مدارس طراحی شود ضمن اینکه دین اسلام با مسایل مدیریتی، سیاسی، حکومتی و اجرایی و قرآن و روایات آمیخته است و نمی‌توان این مسایل را از آن جدا کرد و گریزی از آن نیست، ولی به نظر بنده بهترین راه تقویت پایه‌های اعتقادی مردم است.
آیت‌الله مروجی طبسی نقبی هم بر طرح مسایل سیاسی در منابر زده و می گوید: مسایل سیاسی هم باید در منابر تبلیغ گفته شود، ولی در انتقاد یا دفاع، ملاک این است که به اصل نظام ضرری وارد نشود. امروز طرح مباحثی مانند جایگاه ولایت فقیه از مباحث مهمی است که باید به صورت عالمانه برای مردم تشریح شود و مباحثی مانند غارت اموال مسلمین و بیت‌المال توسط عده‌ای هم اگر مطرح می‌شود به گونه‌ای باشد که اصل نظام زیر سؤال نرود.
قرآن محوری در تبلیغ
برخی منبری‌ها و وعاظ برای جلب مخاطب ترجیح می‌دهند تا به جای مطالب مستند و معتبر به داستان و قصه‌های تاریخی که بعضا ممکن است دارای سند معتبری نباشد رو بیاورند؛ حجت‌الاسلام نبوی، معاون تبلیغ حوزه با بیان اینکه قرآن و تفسیر باید محور تبلیغ و منابر باشد، گفت: ما این مسئله را در هر تبلیغ دینی مفروض می‌دانیم زیرا انسان در هر عرصه‌ای که بخواهد صحبت کند باید مبتنی بر قرآن و روایات باشد؛ وقتی بحث از احکام، اعتقادات و اخلاق و اصول دین می‌شود هم مبنای آن آیات قرآن است بنابراین مبلغان خوب است مستندات این مباحث مانند آیات و روایات را با ذکر آیه و ترجمه آن بیان کنند. در این صورت اعتماد مخاطب به صحبت مبلغ بیشتر خواهد شد.
اما آیت‌الله محمود مسجدجامعی در کنار مسایل فوق بر این نکته تاکید می‌کند که منبری باید شیرینی نور اهل‌بیت(ع) و قرآن را بچشد تا بتواند به مخاطب نیز منتقل کند.
این استاد اخلاق حوزه معتقد است: سرمایه طلبگی فقه، اصول و حکمت و فلسفه و کلام و تفسیر نیست بلکه سرمایه اصلی همین عشق و ارادت به اهل‌بیت(ع) است. امام امت می‌فرمود برخی در توحید کتاب می‌نویسند اما عمق جانشان موحد نیست و رابطه با خدا ندارد، بنابراین مهمترین سرمایه تقوا و اخلاق و ارادت به اهل‌بیت(ع) است.
استناد به قرآن در تبلیغ
همچنین حجت‌الاسلام موسوی، مدیرکل سابق امور تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در گفتوگو با ایکنا با تاکید بر مستندسازی مطالب تبلیغی با قرآن گفت: اساسی‌ترین مسایل در تبلیغ، تقویت پایه اعتقادی مردم مبتنی بر قرآن و روایات است زیرا تقویت اعتقادی مسایل سیاسی را نیز حل خواهد کرد؛ از این رو ورود مبلغان به جناحبندیهای سیاسی سم است.
موسوی بیان کرد: یکی از اشکالات در برخی منابر قرآن‌محور نبودن است، زیرا پایه اعتقادات و اخلاق و احکام ما روایات و قرآن است و زمانی مطالب تبلیغی مستند است که بر این منابع تکیه زده باشد، بنابراین باید قرآن‌محوری در منابر تقویت شود، زیرا هیچ منبعی همانند قرآن برای مخاطب و مستمع، اطمینان خاطر نمی‌آورد و کتابی است که ماندگار است و کهنگی ندارد.
موسوی ادامه داد: قرآن کریم را البته باید اهل فن بگویند و شرح دهند، از این رو داشتن آگاهی و دانش لازم در این مسئله شرط است تا با برداشت‌های نادرست به جای اثرگذاری مثبت سبب تبلیغ ضد دین نشویم.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمد واعظ موسوی، رئیس انجمن تبلیغ حوزه نیز در گفتوگو با ایکنا گفت: یک واعظ و منبری باید اطلاعات و دانش وسیع دینی را با زمان‌شناسی و آگاهی به مسایل روز و زمانه خود درآمیزد و این مسئله از سابق نیز در میان علما و روحانیت وجود داشته است. بنابراین قسمتی از منبر همیشه به بیان احکام شرعی و به دنبال آن بیان مسایل تاریخی مربوط به زندگی ائمه(ع) و اعتقادات مردم و سبک زندگی اسلامی اختصاص داشته است که ضمن تنوع‌بخشی به آن و تاثیرگذاری بر مخاطب به نیازهای مستمع نیز توجه می‌شد.
پرداختن به تفسیر در تبلیغ
عضو سابق مجلس خبرگان رهبری ترجمه آسان آیات قرآن و برداشت‌های تفسیری از آن را یکی دیگر از وجوه برای منبر اثرگذار برشمرد و بیان کرد: در کنار این تفسیر و یا بیان روایات، مسایل سیاسی مورد ابتلاء روز با پرهیز از مباحث سیاسی جناحی نیز برای مردم لازم و شنیدنی است، زیرا مکتب اهل‌بیت(ع) مشحون از سیاست است البته اخیراً در برخی منابر دیده می‌شود که برخی جنبه تبلیغی و سیاسی را فربه و چاق می‌کنند و از برخی جنبه‌ها نیز به طور کامل غافل هستند و این کار پسندیده نیست، بلکه منبری خوب است که جامع باشد.
فاصله میان مردم و روحانیت کمک به دشمن است
یکی دیگر از وجوهی که باید در امر تبلیغ مورد توجه صاحبان تبلیغ قرار گیرد مسئله دورشدن روحانیت از مردم و تبلیغاتی است که دشمنان در این زمینه به راه انداخته و برخی نیز در داخل به آن دامن می زنند؛ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن نبوی، معاون تبلیغ حوزه علمیه معتقد است که بهترین راه برای تاثیرگذاری در تبلیغ، تبلیغ رفتاری دین است زیرا دشمنان آنقدر تبلیغات منفی به راه انداخته که ذهن برخی از مردم را نسبت به روحانیت خراب کرده‌اند و بهترین راه این است که مبلغان و روحانیون رابطه خود را با مردم قویتر کنند و با آنان نشست و برخاست کنند و بعد از منبر سریعا به منزل نروند بلکه در مسجد بنشینند و حرف جوانان را بشنوند چون گاهی برکات این نشست و برخاست‌ها از چندین منبر بیشتر است.
تامین معیشت در حد نیاز
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین واعظ موسوی با بیان اینکه مردم در هیچ دوره‌ای نسبت به روحانیت کم توجه نبوده و نیستند، اظهار کرد: اگر یک روحانی و طلبه، خانه و ماشین و رفت و آمدش معمولی و مانند مردم باشد، در کنار آنان زندگی کند و به مسجد برود و موعظه داشته باشد و با مردم بنشیند و نشست و برخاست کند، هیچ وقت مورد بی‌توجهی و بی‌‌مهری نخواهد بود.
وی تاکید کرد: روحانی و مبلغ دین باید در عمل مبلغ دین باشد و به تعبیری «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم» باشند، نه اینکه فقط برای یک منبر به مسجد بروند و بلافاصله هم منبر را ترک کنند و دنبال کار خود بروند، بلکه باید با مردم حشر و نشر داشته باشند زیرا مبلغی که ارتباط وثیق و عمیق با مردم ندارد نمی‌تواند موفق هم باشد، از این رو باید قبل از نماز در مسجد حاضر شود و مردم حس کنند که این روحانی در میان آنان است.
در هر صورت در دوره‌ای که اقبال به شنیدن موعظه آن هم در ایامی خاص مانند محرم و صفر در مردم زیاد است رعایت مختصرگویی در عین جامعیت، پرداختن به نیازهای مستمعین حتی متناسب با سطح تحصیلات و ویژگی منطقه و جنیست، استناد سخن به منابع وحیانی به خصوص قرآن کریم، بیان احکام و مسایل شرعی مورد نیاز مخاطب از جمله مسایلی است که نقش مهمی در نگه داشتن و یا دور کردن مستمع از منبر دارد. غفلت از این اصول، آفاتی دارد که یکی از آنها فاصله گرفتن مردم از منابر خواهد بود.
گزارش از علی فرج‌زاده
