بررسی تاریخ دانش تناسب آیات در «مطالعات تاریخی قرآن و حدیث»

به گزارش ایکنا؛ شصت و پنجمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی «مطالعات تاریخی قرآن و حدیث» به صاحب‌امتیازی پژوهشکده قرآن و عترت منتشر شد.

عناوین مقالات این شماره بدین قرار است: «تحول معنای واژه اَهْل از دوره پیشااسلامی تا عصر نزول قرآن کریم»، «سیرتطور تاریخی غلو در سه مکتب کلامی کوفه، قم و بغداد»، «قرائات از رویکرد ادبی تا رویکرد حدیثی: مطالعه تطبیقی قرائات در معانی القرآن فَرّاء و زَجّاج»، «معناشناسی تاریخی و فرهنگی سَبیل در قرآن کریم»، «گفتمان‌های فکری عصر ابن بابویه و اندیشه غیبت: بازخوانی کتاب کمال الدین و تمام النعمه»، «بازخوانی مفهوم جوامع حدیثی»، «تاریخ دانش تناسب آیات»، «تحلیل کهن‌الگویی رؤیای یوسف (ع) بر پایه نمادها و اسطوره‌های اقوام سامی»، «انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری: آسیب‌شناسی تحلیل‌ها»، «بررسی و نقد دیدگاه مفسران از قرن سوم تا پنجم در خصوص عتاب در سوره عبس»، «تأثیر واقدی بر تفاسیر قرآن کریم: مطالعه موردی آیات مرتبط با غزوه احد»، «بازشناسی اسلوب بیانی «ما أدراک» در قرآن با کاربرد زبان‌شناسی تاریخی».

سیر تطور تاریخی غلو

در چکیده مقاله «سیر تطور تاریخی غلو در سه مکتب کلامی کوفه، قم و بغداد» می‌خوانیم: «غلو و مصادیق آن در طول تاریخ امامیه همواره محل بحث بوده، و دربارۀ حدود و ثغور آن اختلافاتی وجود داشته است. برخی اعتقادات گاهی غلوآمیز تلقی شده، و گاهی به همان‌ها طور دیگری نگریسته شده است. در این مطالعه بنا داریم سیر تطور تاریخی مسئلۀ غلو را بازکاویم و منشأ برخی اختلافات در سه مکتب کوفه، قم و بغداد را در تعریف آن بازشناسیم؛ همچنان‌که می‌خواهیم بدانیم کدام شخصیت‌ها در این مکاتب و هر یک به سبب چه دیدگاه‌هایی متهم به غلو شده‌اند. با مطالعۀ شخصیت‌هایی مانند جابر بن یزید جعفی، مفضل بن عمر، ابن ابی‌یعفور، هشام بن حکم از مکتب کوفه، ابن بابویه از مکتب قم، و شیخ مفید از بغداد چنین به نظر می‌رسد برخی افراد احتمالاً به دلیل نقل احادیثی که اهل بیت (ع) فقط به نزدیکان و صاحبان سِرّ خود می‌گفته‌اند متهم به غلو شده‌اند؛ روایاتی که مضمون غالب آنها فضائل اهل بیت (ع) است. همچنین برخی اعتقادات مانند عدم سهو النبی در یک مکتب غلو محسوب می‌شده، درحالی‌که در مکتب دیگری غلوآمیز نبوده است.»

معناشناسی تاریخی و فرهنگی سَبیل

در طلیعه مقاله «معناشناسی تاریخی و فرهنگی سَبیل در قرآن کریم» آمده است: «سَبیل پُرکاربرد‌‌ترین واژه متعلّق به حوزۀ معنایی راه در عصر نزول است و به دلیل کاربرد در سیاق‏های متنوع گاه از نگاه عالمان مسلمان بر 14 معنای مختلف حمل شده است. مروری بر منابع لغوی و تفسیری گویای آن است که عالمان مسلمان اطلاع چندانی از فرایند ساخت و مؤلفه‏های معنایی سبیل و ویژگی‏های این نوع از راه در بافت نزول نداشته‏اند. در مطالعۀ حاضر با هدف جبران این خلأ مطالعاتی می‏کوشیم با بهره‏گیری از روش‏های معناشناسی تاریخی و معناشناسی فرهنگی، معنای سبیل را آن‌گونه که در عصر نزول درک می‏شده است، تبیین کنیم. بدین منظور، با بررسی سابقۀ تاریخی مادۀ س‏ب‏ل برای نخستین بار بروز اشتراک لفظی در این ماده را خاطرنشان خواهیم کرد و نشان خواهیم داد که این ماده یک بار بر اثر الحاق پیش‏ساز «س» به بُن ثنایی «ب‏ل»، و بار دیگر با افزوده شدن پس‏ساز «ل» به بُن ثنایی «س‏ب» ساخته شده که دومی در ساخت واژۀ سبیل ایفای نقش کرده است. همچنین، خواهیم کوشید نشان دهیم سبیل در عصر نزول بر راه‏هایی اطلاق می‏شده است که از تعیّن خارجی، وضوح و شفّافیت برخوردار نبودند و جز با یاری جستن از راه‏بَلَدان، پیمایش آن‌ها ممکن نبود.»

تاریخ دانش تناسب آیات

در آغاز مقاله «تاریخ دانش تناسب آیات» می‌خوانیم: «علم مناسبت ازسده 8 ق همچون یک دانش مطرح شد و آن‌چه در کتب علوم قرآن همچون تاریخ این علم بیان می‌گردد معطوف به آثار این سده و بعد از آن است؛ آثاری که در آن‌ها به‌صراحت از انواع ارتباط و اتصال بین آیات و سُوَر سخن گفته شده است. این سؤال مطرح است که بستر پیدایی و نضج اندیشۀ تناسب چه بوده است و اندیشمندان مسلمان چه مسیری را طی کرده‌اند تا موضوع تناسبِ میان آیات و سور قرآن برای آنها به دغدغه‌ای علمی تبدیل شود. در این مطالعه می‌خواهیم از این فرضیه دفاع کنیم که ریشه‌های این اندیشه را باید ازسده سق به بعد، و در حیطۀ اثبات اعجاز نظم قرآن و مفهوم نظم جستجو کرد. گسترش افق نگاه مفسران از ارتباط بین الفاظ به ارتباط بین آیات نقطۀ عطف این مسیر است که در آثار باقلانی به روشنی دیده می‌شود. پس از این مرحله در سدۀ 5ق ورود نگرش ارتباط‌گرا به کتب تفسیری همچون تبیان شیخ طوسی نیز بستری برای رشد دانش تناسب بود. درنهایت، در سده 6ق تلاقی علم تفسیر با موضوع اعجاز بیانی قرآن که خاصه در تفسیر کشاف زمخشری مطرح شد، آغازی برای رشد و فراگیری این دانش در بین مفسران و دانشمندان گردید.».