راهکارهای ترویج فرهنگ غدیرشناسی در عرصه بین‌الملل/ گفتمان جهان شهری را دریابیم
محسن معارفی، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیه، اظهار کرد: غدیر در عرصه بین‌الملل به معنای جشنواره عشق و محبت به امیرالمؤمنین(ع) به عنوان سرسلسله‌جنبان محبت به اهل بیت(ع) است و باید از این فرصت برای ایجاد شوری آگاهانه در میان علاقه‌مندان و محبان امیرالمؤمنین(ع) بهره ببریم.
به گزارش ایکنا؛ محسن معارفی، از فعالان فرهنگی و مذهبی در عرصه بین‌الملل است که از سال 81 در معاونت بین‌الملل جامعة المصطفی(ص) فعالیت گسترده‌ای داشته و به کشورهای مختلفی از اندونزی تا غرب آفریقا سفر کرده است، او هنگام حضور بلندمدت در خارج از کشور در برنامه‌های متعددی با محوریت غدیر حضور یافته است. به مناسبت عید بزرگ ولایت با این فعال فرهنگی که اکنون عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیه است، گفت‌و‌گویی انجام دادیم تا از راهکارهای ترویج و تقویت فرهنگ غدیرشناسی در عرصه بین‌الملل برایمان بگوید، متن گفتوگو بدین شرح است:
ایکنا ــ ابتدا درباره ظرفیت بزرگداشت غدیر در عرصه بین‌الملل توضیح دهید و در این زمینه چگونه باید عمل کرد؟
برای شناخت ظرفیت بزرگداشت غدیر در عرصه بین‌الملل لازم است دو محور را بهتر بشناسیم، یکی خود «غدیر و دلالت‌های بزرگداشت غدیر» و دوم «شناخت واقعیت‌های عرصه بین‌الملل و جامعه مسلمانان امروز». واقعیت این است علی‌رغم تلاش‌های زیادی که برای کم‌رنگ کردن جریان غدیر از همان ابتدا صورت گرفت، تاکنون یکی از تأثیرگذارترین جریان‌های تاریخ اسلام واقعه غدیر بوده است، واقعه‌ای که از همان ابتدا بیش از 100 تن از صحابه پیامبر(ص) آن را نقل کردند و تا به امروز هزاران کتاب و مقاله درباره آن به نگارش درآمده و یکی از بحث‌های مهم جهان اسلام است.
با توجه به این که درباره غدیرشناسی در عرصه بین‌الملل می‌خواهم سخن بگویم، نمی‌خواهم نگاهی حدیثی و تاریخی را نسبت به واقعه غدیر داشته باشم، بلکه تأکید این است که برای شناخت «ظرفیت بین‌المللی غدیر» باید دانست که سه دلالت عمده برای این واقعه می‌توان برشمرد، یکی «دلالت کلامی» است که براساس آن واقعه غدیر بر تداوم ولایت الهی و نبوی در امیرالمؤمنین(ع) و فرزندان معصومشان حکایت دارد و دوم «دلالت سیاسی» است که طبق آن واقعه غدیر علاوه بر تداوم ولایت الهی، بر انتخاب یک رهبر سیاسی برای جامعه مسلمانان نیز دلالت دارد و سوم «دلالت تربیتی» است که با لزوم دوستی و محبت نسبت به امیرالمؤمنین معنا می‌شود.
هر سه این دلالت‌ها درست است. دلالت سیاسی بالاترین دلالت واقعه غدیر و دلالت تربیتی و عاطفی کمترین دلالت این جریان می‌تواند باشد. آنکه «دلالت سیاسی» را دلالت مطابقی و دلالت قصدی این واقعه می‌داند، منکر دلالت کلامی و دلالت تربیتی آن، به نحو دلالت تضمنی نیست. طبعا آنکه از خم غدیر بیشتر بنوشد، بهره بیشتر برده و آنکه سطوحی از این دلالت‌ها را نپذیرد، خودش را از فیوضاتی محروم کرده است.
این سه دلالت کارکردهای بسیار مثبتی دارد و در عرصه بین‌الملل دلالت تربیتی یعنی لزوم و وجوب دوستی و محبت نسبت به امیرالمؤمنین(ع) می‌تواند بسیار نقش آفرین باشد. البته درباره وجوب این محبت و ارادت خاص به امیرالمؤمنین(ع) احادیث بسیار زیادی در منابع و مصادر شیعه و سنی وارد شده است، اما غدیر این داستان را به نحو بسیار بارزی برای ما بازگو می‌کند و در کمترین سطح دلالت از همه مسلمانان می‌خواهد همان عشق و محبتی که مسلمانان به پیامبر(ص) دارند، باید به امیرالمؤمنین(ع) داشته باشند. عشق و محبتی که آنقدر مهم و مؤثر است که در آیات مختلف قرآن نیز به عنوان مزد رسالت از آن نام برده شده است.
محور دومی که برای شناخت ظرفیت غدیر در عرصه بین‌الملل لازم است بررسی شود، شناخت واقعیت‌های عرصه بین‌الملل و جامعه مسلمانان امروز است. براساس آمارهای منتشرشده 75 تا 90 درصد مسلمانان امروز اهل سنت هستند که تفسیر غالب آنان از غدیر، همان رویکرد و دلالت تربیتی و عاطفی آن بوده و گویای آن است که غدیر نشان‌دهنده این است که دوستی و مودت نسبت به امیرالمؤمنین مانند دوستی با پیامبر(ص) بر همه مسلمانان واجب و لازم است.
قرائت غالب و رسمی اهل سنت از علمای قدیم گرفته تا علمای معاصر آنها مانند شیخ محمد عبده و رشید رضا در تفسیر المنار این است که غدیر دلالت بر وجوب دوستی امیرالمؤمنین(ع) دارد. خوب البته که این دلالت از نظر ما شیعیان بسیار حداقلی است ولی همین وجوب دوستی امیرالمؤمنین(ع) برای شخصی که با تاریخ شیعه و اسلام آشنایی دارد، واضح است و می‌تواند امروزه بسیار کارگشا باشد.
حاکمان و خلفای اموی و عباسی در آغاز اسلام در سرزمین‌های حجاز و عراق علی‌رغم سفارش پیامبر (ص) به محبت و دوستی امیرالمؤمنین و اهل بیت(ع) رویکرد بسیار سخت‌گیرانه و تنگ‌نظرانه‌ای داشتند و فضای خفقان ایجاد کرده بودند؛ اما مطالعات شیعه‌شناسی نشان می‌دهد هر چه از مرکز خلافت اسلامی دورتر می‌شویم، از فضای خفقان حاکمیت ظالم کاسته شد، فرصت بیشتری برای بروز عشق مردم به اهل بیت(ع) و امیرالمؤمنین(ع) فراهم شده، لذا ما هر چه از مرکز جغرافیایی اسلام دورتر شویم، می‌بینیم که نقش تفکر شیعی در گسترش اسلام در سرزمین‌های دور برجسته تر شده است.
در همان زمان حضور امامان معصوم(ع) زمانی که فشارهای سیاسی زیاد شد، فرزندان آنان در جهان اسلام پخش شدند، مثلا پس از واقعه قیام فخ (از قیام‌های شیعیان در مقابل ظلم وستم حكومت عباسی) یحیی بن عبدالله به سمت شرق و ادریس بن عبدالله به سمت غرب و شمال آفریقا رفت و گروهی هم به یمن رفتند و از آنجا هم با افزایش جو خفقان به سمت اقیانوس هند و جنوب شرق آسیا حرکت کردند، در زمان خود اهل بیت(ع) یعنی در زمان امام صادق(ع) و امام رضا(ع) و امامین عسکریین (علیهما السلام) حکومت‌های شیعی براساس محبت امیرالمؤمنین و اهل بیت(ع) در سرزمین‌های دور تشکیل شد. در غربی‌ترین نقطه آفریقا دولت شیعی ادریسیان تشکیل شد که نزدیک به 200 سال حکومت کرد و امام رضا(ع) این حکومت را مورد تأیید قرار داد و برای حاکمانش دعا می‌کرد.
در شرق هم حکومت شیعی طبرستان و آل بویه تشکیل شد و حتی در جنوب شرق آسیا نیز که خیلی جای دوری بود، سلطنت شیعی «پرلاک» به وجود آمد که آنان نیز 200 سال حکومت کردند. جالب این است که نقش پرچم بسیاری از این حکومت‌ها شمشیر ذوالفقار و نام مبارک امیرالمؤمنین(ع) بود. علاوه بر اینها، هر جا که انقلابی می‌شد، زیر پرچم امیرالمؤمنین(ع) شکل می‌گرفت و جرج جرداق، نویسنده مسیحی لبنان در کتاب خود با نام «علی و قومیت عربی» در بخشی به نام «مع الثائرین: با انقلابیون» به این مسئله اشاره کرده و می‌گوید: «وقتی شما همه انقلاب‌هایی که در عصر اموی و عباسی در حجاز و عراق و شام و فارس و آفریقا و غیر آنها را بررسی میکنید، نام امام علی(ع) را در جلو این انقلاب‌ها می‌بینید... نام علی(ع) پرچمی بود که انقلابی‌ها حول آن جمع می‌شدند.»
این انقلاب‌ها ممکن بود به تشکیل حکومت بیانجامد و یا حکومتی تشکیل نشود، اما مهم این بود که اسلام با نام و محبت امیرالمؤمنین(ع) گسترش می‌یافت، البته چه بسا از نظر فقهی انقلابیون پیرو فقه اهل سنت بودند، اما اسلام با نام و محبت امیرالمؤمنین در این مناطق وارد می‌شد و برای کسانی هم که حکومت شیعی تشکیل می‌دادند بیشتر از این که مدرسه و مکتب فقهی مهم باشد، مدرسه کلامی و محبت امیرالمؤمنین مهم بود. اگر به این مسئله توجه شود که اسلام در بسیاری از کشورها با «دوستی و محبت امیرالمؤمنین(ع)» آغاز شده است، به ظرفیت گسترده غدیر در جهان امروز که دیگر از آن خفقان حاکمان جور خبری نیست، پی خواهیم برد. به نظر بنده با توجه به این دو محور یعنی «پذیرش قاطبه مسلمانان اهل سنت که در غدیر وجوب محبت امیرالمؤمنین(ع) به نحو بارزی توسط پیامبر(ص) بیان شد» و اینکه «آغاز اسلام در بسیاری از کشورها آمیخته با دوستی و محبت امیرالمؤمنین(ع) بوده است» بیانگر ظرفیت بی‌مانند واقعه غدیر در جهان کنونی ماست. بزرگداشت غدیر باید محور فعالیت‌های بین‌المللی ما در حال حاضر قرار بگیرد.
ایکنا ــ آیا بزرگداشت غدیر در زمانی که جهان اسلام بیش از هر زمانی به وحدت نیاز دارد، باعث دامن زدن به اختلافات نمی‌شود؟
بزرگداشت غدیر در سطح تربیتی و عاطفی به معنای وجوب محبت و دوستی امیرالمؤمنین در میان همه مسلمانان وجود دارد و نه تنها باعث اختلاف نمی‌شود، بلکه سبب می‌شود مسلمانان حول محور محبت امیرالمؤمنین جمع شوند و اختلافات کنار گذاشته شود. اما دلالت‌های کلامی که به معنای تداوم ولایت امیرالمؤمنین است و دلالت سیاسی که بحث انتخاب رهبری سیاسی برای جامعه اسلامی است، بحث‌هایی علمی است و ما نمی‌توانیم بحث‌های علمی را به خاطر اینکه امروز مصلحت نیست، متوقف کنیم. اصولا علم هدفش روشنگری است و این که راه را به ما نشان دهد، بنابراین بحث علمی هم هیچ‌گاه نباید باعث اختلاف شود و هر گونه اختلافی هست نشان دهنده این است که مخالفان تاب تحمل واقعیت‌ها و علم را ندارند که باید آن را علاج کرد و نه اینکه روشنگری از واقعیت را تعطیل کنیم. لکن ملاحظه این است که بحث علمی نیز مثل دیگر گفتمان‌ها اقتضائات خودش را دارد. بحث علمی را در دانشگاه‌ها، کتاب‌ها و حوزه‌ها، نشست‌های علمی می‌توان به نحو مؤثرتری دنبال کرد. لکن بزرگداشت یک واقعه مهم با برگزاری جشن و اجتماعات مردمی، بیش از آنکه محفلی علمی باشد، مقوله‌ای فرهنگی در یک عرصه عمومی است، لذا در این گونه بزرگداشت‌ها باید اقتضائات را دید و باید براساس اقتضائات مخاطب و فهم معاصر انجام شود. گردهمایی‌های دینی و مناسک جمعی باید باعث تقویت همبستگی دینی حاضرین شود. باید به گونه‌ای برگزار شود که کارکردش همگرایی و نزدیک کردن دلها به یکدیگر باشد و به تعبیر قرآنی باید باعث نوشانیدن و اشراب قلب‌ها باشد.
زمانی در بزرگداشت حضرت زینب (س) از ایشان چهره یک زن بی‌پناه، اسیر و مظلوم ارائه و برای ایشان عزاداری می‌شد، اما امروز فهم ما و اقتضای معاصر این است که در نقش زنان بسیار تأثیرگذارتر و بالاتر از اینهاست، لذا ما امروز در بزرگداشت حضرت زینب(س) از ایشان به عنوان قهرمان کربلا یاد و بدین صورت آن حضرت را تکریم می‌کنیم و بر این نقش او تأکید می کنیم اگرچه او مظلوم و بی‌پناه هم بود. به این صورت می‌توانیم همگرایی و تأثیر بیشتری را در بزرگداشت آن بانوی مکرمه (س) شاهد باشیم. پس در بزرگداشت یک حادثه اقتضائات و فهم کنونی اثر دارد و باید آن را لحاظ کرد.
در عرصه بین‌الملل امروزه مکاتب اخلاقی و ادیان بزرگ سعی دارند که مفاهیم خود را در قالب گفتمان جهان شهری ارائه کنند، جهان شهری گفتمانی هست که در آن تأکید می‌شود افراد همه جهان در حکم شهروندان یک شهر هستند و مباحث و ارزش‌ها بدون وابستگی ملی یا نژادی در یک دامنه جهانی ارائه می‌شود، به طوری که اگر جای افراد عوض شود، آن ارزش‌ها همچنان درست هستند.
به نظر بسیاری از محققان به‌ویژه محققان غربی در بین خوانش‌های اسلامی قرائت شیعه ظرفیت بالایی دارد که ارزش‌های اسلامی را با یک دامنه جهانی مطرح کند. یکی از این عناصری که به صورت جهان شهری می‌تواند ارائه شود، واقعه غدیر و محبت اهل بیت و امیرالمؤمنین(ع) است، در غدیر ما می‌توانیم دلها را از عشق و محبت امیرالمؤمنین(ع) سیراب و محبت‌ورزی را جایگزین تفرقه و کدورت کنیم. یکی از دوستان نزدیک بنده در کشور غنا، جوان پرشور شیعه‌ای بود که پدرش از شیوخ طریقت تیجانی بود، یک برادرش سنی و یک خواهرش بین شیعه و سنی مردد بود. به نظرم واقعه غدیر و جشن عشق و محبت امیرالمؤمنین(ع) این ظرفیت را دارد که این خانواده را در یک امر دینی دور همدیگر جمع کند.
در حدیثی از حضرت زهرا(س) آمده است: «خداوند امامت ما را سبب ایمنی از تفرقه و پراکندگی قرار داده است» (و جعل امامتنا امانا من الفرقه)، بنابراین این بستگی به خوانش ما از امامت دارد که آیا ما به شکلی امامت را ارائه می‌دهیم که باعث اختلاف و پراکندگی است یا سبب وحدت و ایمنی از تفرقه و پراکندگی. در مواردی می‌بینیم که وهابیون توحید را که باید اساس وحدت اسلام باشد، به گونه‌ای قرائت کرده‌اند که باعث تفرقه و اختلاف در امت اسلام و تکفیر شده است.
از دیدگاه من خوانش ما از غدیر در عرصه بین‌الملل باید همان نقطه شروع محبت امیرالمؤمنین و اهل بیت(ع) باشد و این راه را تسهیل می‌کند که حتی کسانی که در این مراسم‌ها شرکت می‌کنند بعدا علاقمند ورود به بحث‌های علمی شوند و مباحث علمی را در جای خود دنبال کنند. قطعا در عرصه بین‌الملل نباید غدیر زمانی برای دمیدن در اختلافات و یا اهانت به مقدسات اهل سنت باشد که به فتوای مقام معظم رهبری حرام است؛ بلکه باید زمانی برای این باشد که دلها را به سمت محبت امیرالمؤمنین بیشتر جلب کنیم.
ایکنا ــ در سال‌هایی که بزرگداشت غدیر را در خارج از کشور به ویژه غنا برگزار می‌کردید، استقبال مسلمانان از این مراسم چقدر تأثیرگذار بود؟
در پنج سالی که بنده به عنوان رئیس دانشگاه اسلامی غنا در آفریقا بودم، این توفیق را داشتم که بزرگداشت عید غدیر را در آنجا برگزار کنیم، می‌دیدم که این مراسم در میان مسلمانان بسیار باشکوه برگزار می‌شد، هر چند دعوت‌کننده اصلی هم‌کیشان ما و از شیعیان بودند، اما اهل سنت و تیجانی‌ها بسیار باشکوه در مراسم شرکت داشتند. چیف‌ها (رؤسای قبایل)، مسئولان و بزرگان اهل‌سنت با طرفداران و مریدان خود لباس‌های نو می‌پوشیدند و حضوری پر رنگ در مراسم داشتند.
معمولاً از میان اهل سنت افرادی را برای سخنرانی در مراسم غدیر دعوت می‌شدند و آنها با شوق و ذوق سخنرانی پرشوری انجام می‌دادند و می‌خواستند نشان دهند که علاقه و محبت آنان به امیرالمؤمنین(ع) اگرچه بیشتر از شیعیان نیست، اما کمتر هم نیست. در بخشی از مراسم نیز مداحان مدیحه‌سرایی می‌کردند و بزرگان و افراد سرشناس و ثروتمند اهل‌سنت به آنان صله می‌دادند. من آنجا متوجه شدم بیشتر اذکار، شعرها و احادیثی که ما در جشن غدیر ما می‌خوانیم در آنجا نیز خوانده می‌شود.
در آفریقا رسم است وقتی چیف یک قبیله را مدح می‌کنند، علاقه‌مندان چیف به مداح صله می‌دهند، شرکت‌کنندگان در مراسم غدیر نیز همین رسم را برای مدیحه‌گویی اهل بیت(ع) انجام می‌دادند و شخصی را که برای اهل بیت مدیحه‌سرایی می‌کرد، اسکناس و پول را بر پیشانیش می‌چسباندند و به او هدیه می‌دادند، در بسیاری مواقع ما هم تحت تأثیر این رسم قرار می‌گرفتیم و به مدیحه‌گویان مجلس به همین روش صله و هدیه می‌دادیم. شعر شافعی «ان کان رفضا حب آل محمد/ فلیشهد الثقلان انی رافضی»: اگر دوستی و محبت آل بیت (به عقیده وهابیان) سبب رافضی بودن می‌شود، جن و انس بیایند شهادت دهند که من رافضی هستم» یعنی من همواره بر حب و محبت اهل بیت(ع) پایبند هستم و از آن دست نخواهم کشید، تقریبا ترجیع‌بند همیشگی مدیحه‌گویان بود.
غدیر یعنی پیمان بستن با حب اهل بیت(ع) و بزرگداشت این روز، این شور را به وجود می‌آورد که از محبت اهل بیت(ع) سخن بگوییم و با این تکرارها و ذکرها قلوب خود را از محبت اهل بیت سیراب کنیم. در برنامه‌هایی که در آفریقا برای غدیر برگزار می‌شد، جوانان، نوجوانان و بانوان با شور و حال خاصی شرکت می‌کردند و هر ساله استقبال آنان از این برنامه محبت افزا و مهرافزا بیشتر می‌شد.
ایکنا ــ چه عواملی سبب استقبال از مراسم بزرگداشت غدیر در عرصه بین‌الملل شده است؟
علل مختلفی را برای این استقبال می‌توان بیان کرد که در اینجا به چند مورد اشاره می‌کنم، یکی اینکه نقطه آغاز اسلام و مسلمان شدن بسیاری از کشورها، محبت امیرالمؤمنین(ع) بوده و این تاریخ مشترک سبب می‌شود آنها این محبتی را که قبلاً کورسویی از آن در دلشان وجود داشت، افزایش دادند و دوست داشته باشند که در این باره بیشتر بدانند و بیشتر ابراز محبت و علاقه کنند.
دلیل دوم علاقه به گفتمان دینی و بازخوانی تاریخ صدر اسلام است که امروزه در میان جوانان دیگر کشورها بسیار زیاد شده است و به این دلیل که بحث غدیر نیز نقطه شروع چنین بحث‌هایی است آنان دوست دارند که در این مراسم شرکت کنند تا دانسته‌های خود را افزایش دهند. امروز جوانان بیشتر از پدرانشان درباره وقایع صدر اسلام آگاهی داشته و دوست دارند این آگاهی را ارتقا بخشند.
سومین عامل به بدگویی وهابیان از شیعیان برمی‌گردد که با واکنش منفی بسیاری از جوانان مواجه شده است و جوان امروز و مسلمان امروز که رسانه‌های زیادی در دسترس دارد، به راحتی این بدگویی‌ها را نمی‌پذیرد و با کمترین جستجو میفهمد که اینها پایه‌ای ندارد و دروغی بیش نیست و خودش مایل به فهم درست است و وقتی به مراسم غدیر دعوت می‌شود، این مراسم را فرصتی برای افزایش آگاهیهای خود از شیعیان و مناسک آنها می‌داند و در آن مشتاقانه شرکت می‌کند.
دلیل دیگر علاقه بسیاری از جوانان امروز به انقلاب اسلامی ایران است و اینکه آنان می‌خواهند با حکومتی که ساختار و وضعیت سیاسی خود را در امتداد ولایت سیاسی می‌داند که در غدیر خم شکل گرفته است، آشنا شوند و برای این آشنایی، رغبت بیشتری برای حضور در جشن عید غدیر دارند.
ایکنا ــ چه راهکارهایی را برای بزرگداشت هر چه بیشتر غدیر در عرصه بین‌الملل پیشنهاد میکنید؟
غدیر در عرصه بین‌الملل به معنای جشنواره عشق و محبت به امیرالمؤمنین به عنوان سرسلسله‌جنبان محبت به اهل بیت(ع) است، ما باید از این فرصت برای ایجاد شوری آگاهانه در میان علاقه‌مندان و محبان امیرالمؤمنین(ع) بهره ببریم. غدیر دعوتی برای پیروی از یک رهبر معنوی است که در دنیای امروز می‌خواهد زیستن با معنویت را برای ما به ارمغان آورد.
غدیر می‌تواند دعوتی برای برخورداری از یک جامعه علوی در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و اعتقادی باشد و باید به گونه‌ای بزرگ داشته شود که آحاد مسلمانان کشورهای مختلف به‌ویژه جوانان را با سیره عملی امام علی(ع) و مفهوم عدالت و ظلم‌ستیزی در سیره علوی، اخلاق و حفظ حریم‌ها، مسئولیت‌های اجتماعی آنان، مسئولیت آنان در قبال محیط زیست و قانون‌گرایی، شفافیت و مبارزه با فساد آشنا کند، این گونه مسائل در بزرگداشت غدیر در عرصه بین‌الملل باید مورد توجه قرار بگیرد تا روز‌به‌روز این چراغ هدایت بیشتر برافروخته شود.
گفتوگو از زهرا نوکانی
انتهای پیام
