ریشه بزرگداشت اربعین امام حسین(ع) / نقش پررنگ علما در شکل‌گیری پیاده‌روی اربعین
طاووسی مسرور با بیان اینکه دلیل بزرگداشت اربعین توصیه و تأکید از جانب معصوم است، اظهار کرد: علما در شکل‌گیری پیاده‌روی اربعین در حوزه تأسیسی و ترویجی نقش پررنگی داشتند. در دوره ما آیت‌الله سیستانی با صدور فتوای جهاد، امنیت شیعیان عراق و مراسم اربعین را حفظ کرد؛ رهبر معظم انقلاب نیز این مراسم را جهانی کرد و به آن بُعد تمدنی داد.
سعید طاووسی مسرور، تاریخ‌پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در گفت‌وگو با ایکنا، به توضیح درباره فلسفه شکل‌گیری مراسم اربعین حسینی(ع) پرداخت و اظهار کرد: اولاً در سنت اسلامی جز برای امام حسین(ع) برگزاری مراسم چهلم نداریم. حتی یک روایت نداریم که گفته باشد برای اموات سی و نهم با چهلم و چهل و یکم فرق دارد. پس این مطلب اختصاص به سیدالشهدا(ع) دارد. در شیعه مشهور است و علما پذیرفته‌‌اند که در چنین روزی سر مطهر سیدالشهدا(ع) به پیکرشان برگشت.
وی افزود: این مسئله نمی‌تواند در اربعین سال 61 اتفاق افتاده باشد کما اینکه علمای مختلفی در این رابطه بحث کردند و به اینکه در آن زمان اسرا به کربلا برگشته باشند، اشکال وارد شده است. ظاهراً روز بیست صفر روزی بود که اسرا از شام خارج شدند، کما اینکه در منابع به صراحت قید شده است؛ لذا گفتند این مسئله در اربعین سال بعد اتفاق افتاده است. یک قول دیگر این است که می‌گویند منظور از اربعین هشتاد روز بعد از عاشوراست که این قول وجهی ندارد؛ چون اربعین با بیست صفر تلاقی پیدا کرده است؛ لذا این مورد را که سال بعد باشد می‌‌توان پذیرفت.
علت حقیقی بزرگداشت اربعین
استادیار رشته تاریخ اسلام ادامه داد: یک قول هم وجود دارد که اسرا در این روز وارد کربلا شدند. یک قول دیگر این است که در این روز «جابر بن عبدالله انصاری» و «عطیه کوفی» برای زیارت امام حسین(ع) به کربلا آمدند و آنها جزء اولین زائران بودند؛ زیرا قولی هم وجود دارد که پیش از آنها، «حسن مثنّی» که جانباز روز عاشوراست و در عراق بستری بود، به زیارت امام حسین(ع) که عمو و پدرزنش بود، مشرف شد. یک نکته درباره عطیه بگویم و آن اینکه عطیه غلام جابر نبود و خودش مفسر و محدث کوفه بود و به خاطر محبت امیرالمومنین(ع) از سوی بنی‌امیه شلاق خورد.
وی تصریح کرد: باید دقت کنیم که بحث زیارت اربعین و پیاده‌روی اربعین به هیچ کدام از این مسائل وابسته نیست؛ اینکه جابر آنجا آمد یا نیامد، اسرا آنجا آمدند یا نیامدند، سر مطهر امام حسین(ع) در این روز به بدن ملحق شد یا نشد. اینها هیچ تأثیری در اهمیت زیارت اربعین ندارد. ممکن است این حرف من عجیب به نظر بیاید. پشتوانه حرف من این است که علت بزرگداشت اربعین و زیارت اربعین توصیه معصوم است؛ یعنی به ما دستور دادند و در روایات به ما رسیده که امام حسین(ع) باید در این روز زیارت شود.
طاووسی مسرور با بیان اینکه از امام صادق(ع) زیارت‌نامه بسیار ظریف و دقیقی داریم که فلسفه قیام امام حسین(ع) را مقابله با جهالت قلمداد کرده‌اند، گفت: در حدیث منسوب به امام حسن عسکری(ع) هم زیارت اربعین از علامات مؤمن شمرده شده است. بنابراین وجه زیارت اربعین است، نه اینکه انواع و اقسام مطالبی را از ذوق خودمان بیان کنیم؛ مثلاً بگوییم اهمیت چهلم به این دلیل است که تا چهل روز، روح با جسم نزدیکی دارد و بعد از جسم جدا می‌شود. این مطالب دلیل بزرگداشت اربعین نیست. دلیل بزرگداشت اربعین تأسیسی است که معصوم انجام داد.
وی درباره اعمال سفارش‌شده در این روز توضیح داد: در این روز مهم‌ترین توصیه زیارت اربعین است. منظور از زیارت اربعین نه پیاده‌روی است و نه به کربلا رفتن، بلکه نفس زیارت است. زیارت به طرق مختلفی محقق می‌شود؛ مثل اینکه شما از دور زیارت‌نامه بخوانید. در اینجا هم زیارت اربعین صدق می‌کند. بهترین حالتش این است که شما به کربلا هم بروید، چون زیارت قبر امام حسین(ع) موضوعیت دارد. بنابراین وقتی گفتند زیارت اربعین منظور فقط رفتن به کربلا نیست، بلکه زیارت از بعید هم ممکن است.
سه نکته‌ای که در زیارت اربعین ادغام شد
پژوهشگر تاریخ اسلام یادآور شد: نکته دیگر اینکه در مورد زیارت اربعین سه امر مجزا وجود دارد که در روایات بیان شده است و علمای ما این سه را با هم ادغام کردند. این سه امر کدام است؟ اول اینکه پیاده‌روی برای زیارت امر مستحب و مطلوبی است، ولی چه زیارتی؟ در روایات، فقط برای امام حسین(ع) و امیرالمؤمنین(ع) بیان شده است. مثلاً وارد نشده پیاده به مشهد بروید. نکته‌اش این است که این پیاده‌روی اختصاصی به اربعین ندارد و در هر زمان زیارت پیاده مستحب است. مطلب دوم اینکه رفتن به حرم امام حسین(ع) و زیارت قبر ایشان موضوعیت دارد، ولی اختصاصی به اربعین ندارد. اگر کسی با مفاتیح انس داشته باشد می‌بیند که زیارت امام حسین(ع) در بسیاری از ایام سال سفارش شده است.
وی تأکید کرد: مطلب سوم اینکه زیارت امام حسین(ع) به طور کلی موضوعیت دارد، گرچه از بعید باشد. مثلاً وارد شده اگر کسی روی پشت بام برود و به امام حسین(ع) سلام بدهد صدق زیارت می‌کند. حتی من از عالم بزرگواری شنیدم صرف توجه فرد به امام حسین(ع) ولو اینکه کلماتی به زبان جاری نکند صدق زیارت می‌کند. پس در قضیه زیارت اربعین سه امر مطلوب که هر سه مجزا استحباب داشته با هم ادغام شده است. این ابداعی بوده که علمای ما انجام دادند. ابداع در برابر بدعت است. بدعت منفی و حرام است، ولی ابداع سنت حسنه امر مثبت است و مشکلی ندارد. از این جهت ما حتی یک روایت هم در خصوص پیاده‌روی اربعین نداریم، ولی در مورد پیاده‌روی به طور کلی روایات متعدد داریم.
طاووسی مسرور درباره تاریخچه پیاده‌روی اربعین توضیح داد: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سنت پیاده‌روی به شیخ اعظم انصاری برمی‌گردد که ایشان این پیاده‌روی را در ایام اربعین قرار دادند، اما در دوره خودشان به صورت محدود وجود داشت نه به صورت فراگیر که شیعیان عراق یکپارچه در آن شرکت کنند. بعد از شیخ انصاری این سنت قدری افول می‌کند تا اینکه محدث نوری احیاگر و مروج اصلی پیاده‌روی اربعین شدند. شاید جالب‌تر این باشد که محدث نوری در کتاب «لؤلؤ و مرجان» بازگشت اسرا در اربعین را قبول ندارد و رد می‌کند.
وی افزود: این مطلب بحث اول بنده را اثبات می‌کند که زیارت اربعین ربطی به این حواشی ندارد. ایشان مروج پیاده‌روی اربعین بودند و راه و مسیری که ایجاد کردند توسط شاگردانش حفظ شد؛ مثلاً می‌توانیم به آیت‌الله شاهرودی اشاره کنیم که در این عرصه فعال بودند. هر چه جلوتر بیاییم این مسئله پررنگ‌تر می‌شود. تدریجاً این به یک سنت مداوم بین شیعیان نجف تبدیل می‌شود و بعد در کل عراق فراگیر می‌شود.
وی با اشاره به سیر تاریخی جریان پیاده‌روی اربعین، بیان کرد: این سنت در زمان صدام هم وجود داشت ولی وقتی جنبه سیاسی پیدا کرد، سخت‌گیری بیشتر شد و در سال‌های 54 و 58 و 59 شمسی پیاده‌روی اربعین توسط حزب بعث به خاک و خون کشیده می‌شود. ممکن بود تبعات این جنایت صدام این باشد که اصل این آیین به فراموشی سپرده شود، ولی از سوی علما، تدابیری در این جهت اندیشه می‌شود. از جمله اینکه آیت‌الله محمدصادق صدر که از مراجع نجف اشرف بودند با صدور فتوایی پیاده‌روی اربعین را واجب اعلام می‌کنند. تدبیر دیگر این بود که شیعیان به صورت گروه‌های کوچک، شبانه از مسیر طریق‌العلما که از کنار فرات است خودشان را به کربلا می‌رساندند و نگذاشتند این چراغ خاموش شود تا اینکه صدام در سال 81 ساقط شد و یک انرژی که جلویش صد گذاشته بودند آزاد شد و ما شاهد حضور میلیونی زائران در این مراسم بودیم.
استادیار رشته تاریخ اسلام یادآور شد: آمار اولیه زائران حدود یک میلیون نفر بود، ولی با گذشت زمان جمعیت افزوده می‌شود و الآن تا رقم بیست میلیون ذکر شده است. البته به این مسئله انتقاد دارم، زیرا برخی تصور می‌کنند که هر سال باید یک رقمی روی این آمار اضافه شود. آمار رسمی‌تری که عتبه عباسیه سال گذشته اعلام کرد، پانزده میلیون نفر بود. به هر حال رقم قابل توجهی است و جزء پرجمعیت‌ترین مراسم جهان به شمار می‌آید که پنج برابر حج جمعیت دارد. من در این مراسم شرکت کردم. افراد از کشورهای مختلف در مراسم حضور دارند. بنابراین این مراسم به یکی از عظیم‌ترین مراسم بشری تبدیل شده است.
طاووسی مسرور در پایان گفت: علمای بزرگوار شیعه در این آیین هم نقش تأسیسی داشتند و هم نقش ترویجی. در دوره ما آیت‌الله سیستانی از اربعین در برابر داعش حراست کرد و با صدور فتوای جهاد، امنیت شیعیان عراق و مراسم اربعین را حفظ کرد؛ چنانکه وقتی به پیاده‌روی می‌روید با تمثال ایشان مواجه می‌شوید. رهبر معظم انقلاب نیز این مراسم را جهانی کرد و به آن بُعد تمدنی داد.
