درسنامه‌ای شدن و مُزداندیشی؛ مانع رشد پژوهش‌های قرآنی

 

رفیعی در پاسخ به این سؤال که تحلیل شما از وضعیت پژوهش‌های قرآنی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی چیست و مهم‌ترین آسیب‌ها را چه می‌دانید، اظهار کرد: پژوهش‌های دینی عموماً و پژوهش‌های قرآنی خصوصاً در دهه‌های اخیر رشد کمی و کیفی قابل قبولی داشته و از اتفاقات مثبت در این زمینه، تعدد مراکز پژوهشی و نیز مجلات و نشریات مرتبط با حوزه پژوهش‌های قرآنی است. از دیگر اتفاقات مفید و نقاط قوت پژوهش‌های قرآنی در کشور، تنوع حوزه‌های مطالعاتی است که البته به صورت نسبی و در مقایسه با سال‌های قبل از انقلاب، این تنوع موضوعی بسیار قابل تقدیر است.

 

وی اضافه کرد: چون سؤال شما درباره آسیب‌های موجود در این حوزه است. بنده به برخی از آسیب‌ها اشاره می‌کنم. چند چالش عمده در مسیر پژوهش‌های قرآنی وجود دارد که بنده به هفت آسیب اشاره می‌کنم. البته بناست که کلیاتی مطرح شود و طبیعتاً از بیان مصداقی و نام بردن از نمونه‌های مختلف خودداری می‌کنم و این موضوع باید در فضای دیگری و در حضور مؤلفان و پژوهشگران بررسی شود.

 

 

رفیعی با اشاره به اینکه آسیب اول «روش‌زدگی افراطی» است، گفت: پژوهش‌های قرآنی ما را از پاسخگو بودن به نیازهای جامعه و افراد دور کرده و به چارچوب ادبیات علمی و روشی مرسوم در مراکز دانشگاهی و حوزه‌ای محدود کرده است. البته در مقام نفی اثرگذاری روشمندی تحقیقات نیستم و کاملاً روشن است که اثربخشی و اتقان و استحکام یافته‌های علمی مبتنی بر روشمندی آن است، اما غلبه یافتن آن بر محتوا و مضامین مقالات، پژوهش‌های ما را از دسترس عموم افراد جامعه دور کرده است.

 

وی گفت: دومین آسیب جدی در این حوزه، ریسک‌ناپذیری در تحقیقات و تعبد غیرضروری به نظریات رایج تفسیری و علوم قرآنی است که عموماً از سوی قله‌های این علم ارائه شده‌اند. این سطح از دلبستگی به سنت‌های علمی و نیز تقید به نظریات اندیشمندان سابق، راه را بر نظریه‌پردازی و نوگرایی در روش‌ها و محتواها مسدود می‌کند و یکی از عوامل اصلی کم بودن میزان کرسی‌های نظریه‌پردازی در حوزه علوم قرآن و حدیث به همین عامل برمی‌گردد. 

مدیرکل قرآن‌ و حدیث جامعةالمصطفی بیان کرد: این موارد موجب می‌شود که دایره منابع تحقیقاتی از برخی تألیفات اندیشمندان نامی این رشته‌ها فراتر نرود.

 

 

رفیعی چالش دیگر پژوهش‌های قرآنی را «درسنامه‌ای شدن» این تحقیقات و پژوهش‌ها دانست و افزود: برخی از تحقیقات به جای اینکه به دنبال رفع نیازهای تحقیقی باشند، رفع نیازهای تعلیمی را دنبال می‌کنند. این امر باعث می‌شود که جزئی‌نگری در تحقیق به عنوان یک اصل تحت‌الشعاع نیازهای کلی دانش دانشجویان قرار گیرد.

 

وی یادآور شد: «کمی‌گرایی و مُزداندیشی» از دیگر چالش‌های حوزه پژوهش‌های قرآنی است. البته این آسیب و برخی دیگر از آسیب‌هایی که بیان شد، منحصر به پژوهش‌های قرآنی نیست و اعم از آن است، در حالی که مقام معظم رهبری در سال‌های گذشته نسبت به تغییر مدل ارتقای استادان دانشگاه‌ها در محورهای پژوهشی تذکراتی دادند، اما متأسفانه اقدام لازم صورت نگرفته و همچنان کمیت مقالات علمی یکی از شرایط مهم برای ارتقای رتبه و پایه استادان دانشگاه‌هاست. این امر موجب شده تا نحوه تعامل میان استاد و شاگرد در تدوین مقاله علمی، جلوه مناسبی پیدا نکند و علاوه بر تنزل مقام و شأن استادان، نگاه مادی‌گرایانه و مزداندیشانه بر پژوهش‌های ما غالب شود.

 

 

مدیرکل قرآن‌ و حدیث جامعةالمصطفی تأکید کرد: کم‌رونقی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای به ویژه ناظر به سبک زندگی در دنیای جدید و دادن نسخه‌ها و راهکارهای قرآنی برای چالش‌های تربیتی افراد، خانواده‌ها و جوامع از دیگر مشکلات پیش روی تحقیقات علمی قرآنی است. البته در یکی دو دهه اخیر به لحاظ کمی و کیفی، آثار ارزشمندی در حوزه سبک زندگی قرآنی نگاشته شده، اما با توجه به شتاب تحولات در سبک زندگی افراد و خانواده‌ها و جوامع، نیاز به پاسخگویی قرآن و انجام پژوهش‌های روزآمد بسیار احساس می‌شود. مقایسه اجمالی میان تولیدات علمی کشور ما در حوزه قرآن و فرهنگ عمومی و فاصله‌ای که میان فرهنگ و سبک زندگی مردم با آداب و سلوک دینی و قرآنی وجود دارد، این مشکل را به وضوح نشان می‌دهد.

 

وی تصریح کرد: از دیگر مسائل و چالش‌های موجود در حوزه پژوهش‌های قرآنی، «کم‌توجهی به اخلاق پژوهش» است. به ویژه در نقد نظر بزرگان و اوتاد قرآنی، گاهی ملاحظه اخلاق نمی‌شود. البته این بحث کاملاً با موضوع آزاداندیشی در علم و نقد سنت‌ها و دیدگاه های موجود متفاوت است. ما نباید نگاه سکولار و بی‌هویت به فرایند، نه محتوای پژوهش، داشته باشیم. تکریم بزرگان و صاحبنظران منافاتی با نقد دیدگاه آنان ندارد. 

 

رفیعی ادامه داد: اینکه افرادی مانند علامه حسن‌زاده آملی برای بزرگانی مثل فارابی، ابن سینا، شیخ اشراق و دیگر اندیشمندان فلسفه و عرفان، احترام ویژه‌ای قایلند، لزوماً به منزله تأیید همه دیدگاه‌های آنان نیست، بلکه ادب پژوهش و تحقیق و تعلیم چنین است. این ویژگی وجه تمایز پژوهش‌های دینی و قرآنی با سایر پژوهش‌هاست.

 

 

مدیرکل قرآن‌ و حدیث جامعةالمصطفی یادآور شد: نکته دیگری که البته نه به عنوان آسیب، بلکه به عنوان راهکاری برای ارتقای پژوهش‌های قرآنی می‌توان ارائه کرد، تعامل مناسب با مراکز پژوهشی در عالم اسلام است. در این حوزه مراکز علمی مهمی در برخی کشورها مانند مصر، عربستان، مراکش، پاکستان و حتی الجزایر و تونس و اندونزی و سایر کشورهای اسلامی وجود دارند که توسعه گفت‌و‌گوی علمی و قرآنی با آنها می‌تواند برخی دیگر از چالش‌های موجود در امت اسلام را کاهش دهد. 

 

رفیعی در پایان گفت: هنوز مقالات و سخنان فراوانی در کشورهای اسلامی در مورد اعتقاد شیعه به تحریف قرآن ارائه می‌شود و به عنوان یک اصل اعتقادی شیعه از آن یاد می‌کنند و این امر نشان می‌دهد که گفت‌وگوی قرآنی ما با عالم اسلام فراگیر و اثرگذار نیست و حوزه‌های علمیه به ویژه جامعه‌المصطفی(ص) می‌توانند در ایجاد تعامل نقش مؤثرتری داشته باشند.