10 سوگند زیارت اربعین

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس به مناسبت اربعین حسینی یادداشتی با محور شرح زیارت اربعین در اختیار ایکنا قرار داده است که باهم این یادداشت را می‌خوانیم. 

 یکی از شعائر و نمادهای مهم تشیع، تعظیم و زیارت اربعین است. در اهمیت جایگاه این نماد و شعیره، همین بس که امام حسن عسکری(ع)، زیارت اربعین را یکی از نشانگان پنجگانه مومن برشمردند. اهمیت این نشانه زمانی بهتر درک می‌شود که التفات داشته باشیم که امام عسکری(ع) در دوره متصل به غیبت چنین نشانه‌ای را ذکر فرمودند.

سفارش امام عسکری(ع) و سیره عالمان دینی در زیارت اربعین و تاکید فراوان بر این زیارت، این پرسش را موجه و مورد نظر قرار می‌دهد که چرا درباره این زیارت اینقدر تاکید و سفارش شده است؟ تا آنجا که از نشانگان مؤمن برشمرده شده است.

شاید نتوان پاسخی ارائه کرد که حقیقت این پرسش را به طور کامل رمزگشایی کند، اما بی‌تردید می‌توان با مراجعه به متن زیارت اربعین نشانه‌ها و مویداتی برای پرسش مزبور ارائه کرد.

زیارت اگر به معنای دیدار(سلام) باشد، در دو وجه(مصداق) رفتن به مزار(زیارت نزدیک) یا خواندن زیارت (راه دور) به شکل «مانعه الجمع» تحقق می‌یابد. هر چند زیارت نزدیک از حیث تطبیق مصداق با مفهوم وجه کامل‌تری دارد؛ البته به شرطی که پیوند معرفتی میان زائر و مزور (زیارت شونده)، برقرار شود. با این وصف، خواندن زیارت اربعین، نیز مصداقی از زیارت است.

این گفتار در پاسخ به پرسش مطرح شده به قسم دوم از نوع زیارت متمرکز می‌شود. 

دو متن ماثور برای زیارت اربعین وجود دارد: زیارت مشهور که از امام صادق(ع) روایت شده و زیارتی که از جناب جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است. با نگاهی اجمالی به دو متن زیارت، در می‌یابیم که «شهادت/ اعلام گواهی» اصلی‌ترین و وسیع‌ترین قلمرو زبانی در مقایسه با سایر قلمروهای زبانی مانند: سلام، تولی و تبری، لعن، دعاء و ... در این دو زیارت است. 

برای درک اهمیت و جایگاه این قلمرو زبانی در زیارت اربعین، از یک سو و مراد از شهادت در زیارت نامه‌ها از سوی دیگر، در آغاز درباره مفهوم و جایگاه شهادت یا گواهی دادن در زیارت توضیح مختصری ارائه می‌شود.

شهادت که در زیارتنامه به لفظ متکلم (اشهد/شهادت می‌دهم) آمده است، اذعان به ویژگی‌هایی است که زیارت کننده، برای زیارت شونده قائل است و او را با چنین ویژگی‌هایی می‌شناسد.

البته موضوع مهم ذیل چنین گواهی دادن یا شهادت است که همان التزام یا تمنای ویژگی‌ها و شیوه‌ای است که زیارت شونده آن را داراست و آن را زندگی کرده است. در غیر این صورت، اعلان شهادت در زیارت معنای حقیقی خود را نیافته و صرفا تکرار لفظ است. بنابراین جان مایه زیارت، همان شهادت یا میزان تطابق و پای بندی زائر در عمل به همان ویژگی‌هایی است که در این قلمرو(بخش) از زیارت آن را بیان می‌کند.

گواهی‌ها در زیارت اربعین

چنانچه اشاره شد، متن زیارت اربعین امام صادق(ع) بسیار کوتاه است، با وجود این اغلب متن به «شهادت/ اعلان گواهی» اختصاص دارد. هر چند تمام متن به نحوی با گواهی دادن یا به اصطلاح شهادت آمیخته و متصل است و نمی‌توان مدعی تفکیک دقیق این قلمرو از متن بود، اما با توجه به تفکیک قلمرو زبانی و تعریف شهادت و بر اساس واژه‌ای که شهادت را در متن نمایندگی می‌کند، به بررسی آن می پردازیم.

در زیارت اربعین ۱۰ بار واژه «اشهد/ گواهی می‌دهم»، تکرار شده است. همین امر نشان می‌دهد که کانون و هسته اصلی این زیارت، بر اساس شهادت مفصل‌بندی شده است.

امام صادق(ع) در ذیل هر کدام از شهادت‌ها به ویژگی‌های متفاوتی از اباعبدالله‌الحسین(ع) اشاره می‌کند. به عبارت دیگر، امام صادق(ع) معتقد است و اذعان می‌کند که امام حسین(ع) را با چنین هویت‌ها و ویژگی‌هایی می‌شناسند.

در ابتدا به صورت کلی به ساختار متن در قلمرو شهادت اشاره می‌شود:

۱. گواهی به ویژگی‌های امام حسین(ع) در حالی که خداوند را شاهد این گواهی می‌گیرد. خدایا من گواهی می‌دهم که او (امام حسین):

الف) ولی تو و فرزند ولی تو، برگزیده تو و فرزند برگزیده توست.
ب) به کرامتت رسیده است.
ج) با شهادت او را گرامی داشتی.
د) سعادت را به او اختصاص دادی.
ه) به پاکی ولادت او را برگزیدی.
و) او را آقایی از آقایان، رهبری از رهبران و مدافعی از مدافعان قرار دادی.
ز) میراث انبیاء را به او عطا فرمودی.
ه) از میان اوصیا، او را حجت بر خلق قرار دادی.

۲.گواهی به ویژگی امام حسین(ع) در خطاب به آن حضرت. شهادت می‌دهم که همانا شما:

الف) امین خدا و فرزند امین خدا هستی.
ب) با سعادت زیستی.
ج ) ستوده در گذشتی.
 د) محروم، مظلوم و شهید از دنیا رفتی.

۳. گواهی به ویژگی امام حسین(ع) از منظر عنایت‌هایی که خداوند به آن حضرت دارد. شهادت می دهم که همانا خداوند:

الف) به آنچه به تو وعده داده، وفا می‌کند.
ب) کسانی که از یاری شما دریغ ورزیدند، نابود می‌کند.
ج) کسانی که تو را کشتند، عذاب می‌کند.

4. گواهی به ویژگی امام حسین(ع) در خطاب به آن حضرت (خطاب دوم). شهادت می‌دهم که همانا شما:

الف) به عهد الهی وفا کردی.
ب) در راهش؛ تا زمانی که مرگ شما فرا رسد، جهاد کردی.

5. گواهی و شهادت به وضع و حال خود (زائر) در حالی که خداوند را در بیان چنین ویژگی‌هایی شاهد می‌گیرد: خدایا من تو گواه می‌گیرم که

الف) با آنان که او را دوست دارند، دوستی دارم.
ب) با آنان که با او دشمنی دارند، دشمنم.

6. گواهی به ویژگی امام حسین(ع) در خطاب به آن حضرت (خطاب سوم). شهادت می‌دهم که همانا شما:

الف) نوری بودی، در صلب‌های رفیع و رحم‌های پاک
ب) جاهلیت با ناپاکی‌هایش تو را آلوده نکرد.
ج) جامه‌های تاریک جاهلیت تو را نپوشانید.

7. گواهی به ویژگی امام حسین(ع) در خطاب به آن حضرت (خطاب چهارم). شهادت می‌دهم که همانا شما:

از ستون‌های دین؛ ارکان مسلمانان و پناهگاه مؤمنانید.

8. گواهی به ویژگی امام حسین(ع) در خطاب به آن حضرت (خطاب پنجم). شهادت می‌دهم که همانا شما:

پیشوای نیکوکار، با تقوا، راضی، پاک، هدایت کننده و هدایت یافته‌اید.

9. شهادت به طور مطلق و عام. گواهی می‌دهم که امامان از فرزندانت، جامع تقوا، نشانه‌های هدایت، ریسمان محکم و حجت بر اهل دنیا هستند.

10. شهادت به طور مطلق و عام (شهادت دوم) گواهی می‌دهم که همانا من به شما (ائمه):

الف) ایمان دارم.
ب) به رجعت شما یقین دارم.
ج) قلبم با قلب شما سازگار است.
د) در امورم پیرو شما هستم.
ه) آماده یاری شمایم.
و) با شمایم و نه با دشمنان شما.