پیامی از آسمان/
سایه وحشت خرافات بر روی چشم‌زخم/ منظور آیه «و ان یکاد» چیست؟
کانون خبرنگاران نبأ: برخی آیات خواصی دارند که توسط پیامبر(ص) و پیشوایان دینی به مسلمانان بیان شده است اما گاهی خرافات به این مسائله راه پیدا میکنند
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، آیه51 تا 52 سوره قلم یا هما آیه «و ان یکاد...» که به آیه نظر یا چشم‌زخم معروف شده است کمی مورد اغراق قرار گرفته و گاهی این اغراق‌ها مسیر را برای نفوذ عقاید غلط و گمراه‌کننده باز میکنند.
شهید مرتضی مطهری، محقق و استاد فلسفه اسلامی و کلام اسلامی، در رابطه با این آیه و عقاید وارده بر آن، دو نظر داشت که عبارت‌اند از: «اول؛ چشم‌زخم اگر هم حقیقت باشد، به این معنای رایج امروز در میان ما، مخصوصاً در میان طبقه نسوان که فکر میکنند همه مردم چشمشان شور است، قطعا نیست. همان کفار جاهلیت هم به چنین چیزی قائل نبودند، بلکه معتقد بودند که یک نفر وجود دارد و احیاناً در یک شهر ممکن است یک نفر یا دو نفر وجود داشته باشند که چنین خاصیتی در نگاه و نظر آن‌ها باشد، پس قطعا به این شکل که همه مردم دارای چشم شور هستند و به همه مردم به اصطلاح نظر میکنند، نیست.
دوم؛ اگر بعضی مردم دارای چنین خصلت و خاصیتی باشند، آیا آیه «وَ انْ یَکادُ الَّذینَ کَفَروا لَیُزْلِقونَکَ بِابْصارِهِمْ» خاصیت جلوگیری از چشم‌زخم را دارد؟ ما تا حالا به مدرکی (حدیثی، جمله‌ای) برخورد نکرده‌ایم که دلالت کند و بگوید از این آیه برای چشم‌زخم استفاده کنید.
این‌که چشم‌زخم حقیقت است یا نه، یک مسأله است (فرضاً حقیقت است ولو در بعضی افراد) و این‌که این آیه برای دفع چشم‌زخم باشد مسأله دیگری است، چیزی که از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد، نباید از خود بتراشیم. نظر به این که روح مردم برای چنین چیزی آمادگی دارد (آن را از پیش خود ساخته‌اند)» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج27، ص: 632)
همچنین مرحوم علامه مجلسی(ره) در بیان رفع چشم‌زخم، روایتی از امام صادق(ع) در دفع چشم‌زخم بیان می‌کند که حضرت فرمود: کسی که می ترسد چشم او در کسی یا چشم کسی در او تأثیر کند سه مرتبه بگوید: «ماشاء الله لاقوة الا بالله العلی العظیم» و یا فرمود: سوره قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق بخواند و در روایت دیگری سوره حمد و توحید اضافه شد. اما در بیان این سوره‌ها و دعاها، از آیه‌ای نام نمی‌برند.
حضرت امام علی(ع) فرمودند: پیامبر اکرم(ص) برای امام حسن(ع) و امام حسین(ع) ،رقیه (منظور از رقیه دعاهایى است که مینویسند و افراد براى جلوگیرى از چشم‌زخم با خود نگه می‌دارند و آن را تعویذ نیز میگویند)، گرفت و این دعا را خواند: « أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ وَ أَسْمَائِهِ الْحُسْنَى کُلِّهَا عَامَّةً مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّةٍ وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ » یعنی: برای شما پناه می‌جویم به کلمات کامل خداوند و تمام اسماء حسنای او از شر هر ملال آورنده و از شر بزرگان(رهبران و روساء) موجوداتی که با چشم دیده نمی‌شوند و از شر هر چشم بدی که به انسان می‌رسد واز شر حسود هنگامی که حسد بورزد... سپس پیامبر(ص) به ما فرمود: اینچنین ابراهیم(ع) برای اسماعیل و اسحاق تعویذ کرد.
حجت الاسلام حامد معرفت، فرزند آیت الله معرفت و از اساتید مرکز تخصصی تفسیر قرآن حوزه علمیه قم، در رابطه با چشم‌زخم و عقاید خرافی گفت: در قرآن سوره و آیه‌ای وجود ندارد که صریحاً به مسلئه چشم‌زخم بپردازد.
او در رابطه با مسئله چشم‌زخم دو دیدگاه را برسی و بیان کرد: دیدگاه اول همان دید خرافی به مسئله چشم‌زخم است که عقلانی هم نیست، این‌که شخصی بتواند با نگاهش نیرویی را به فرد دیگری منتقل کند و او را چشم بزند را نه عقل و نه علم قبول می‌کند، اما دیدگاه دوم که عقلانی‌تر است اینچنین است که گاهی مصلحت خدا بر این است که مصلحت بنده‌ای را در زوال بنده‌ی دیگر بداند مثلاً ممکن است کسی با دیدن همسایه‌اش که به موفقیت‌هایی رسیده است دچار کفر و انحراف شود البته خداوند به وقتش هر دو شخص را به موفقیت می‌رساند، یا گاهی فرد با دریافت نعمتی از خداوند دچار گمراهی می‌شود و یا مغرور شده و دیگران را دچار حسرت می‌کند و بابت آن نعمت شکرگزاری نکند، لذا نتیجه سؤاستفاده از نعمات این است که خدا آن‌ها را پس می‌گیرد.
معرفت راجع به ورود این عقاید به آیات اذعان کرد: مسئله‌ای از جانب مستشرقین(شرق‌شناسان غربی) مطرح شده که بیان می‌کند؛ قرآن از فرهنگ جاهلی زمان نزولش تأثیر گرفته است و همین مسئله‌ی چشم‌زخم را شاهد گرفته‌اند و سه آیه را به این ادعا مربوط کرده اند؛ آیه 67 سوره یوسف که در آن حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش سفارش می‌کند که از چند درب مختلف به مصر وارد شوند، دیگری آیات سوره فلق است که به شَر حسودان اشاره دارد و سومین آیه، آیه «و ان یکاد» است، البته این آیات هیچ اشاره‌ای به چشم‌رخم ندارد.
وی از ارتباط آیه «و ان یکاد» با مسئله چشم‌زخم اینگونه تصریح کرد: این آیه در دومین سوره نازل شده یعنی سوره قلم است ، با سوره اول پیامبر(ص) دعوت و رسالت خود را آغاز کرد و بازخورد آن در جامعه آن زمان این بود که سران کفر و شرک را ناراحت و خشمگین کرد، در این موقعیت سوره‌ی قلم نازل شد و از پیامبر(ص) پشتیبانی کرد، خداوند به پیامبر(ص) می‌فرمایند؛ این عکس‌العمل‌های منفی تأثیری ندارد، در دو آیه پایانی این سوره ، آیه «و ان یکاد» آمده که به پیامبر(ص) بیان می‌کند؛ کافران قصد دارند با نگاه‌های خشمگین کار تو را دچار لغزش کنند، خدا در این آیه از لغزش یاد می‌کند و منظور این است که برخی اشخاص با حالات و قدرت نفسانی خود می‌توانند با نگاه‌های خشمگین دیگران را از کارشان منصرف و دچار لغزش کنند، در حقیقت خداوند در این آیه به پیامبر دلگرمی می‌دهد که این نگاه‌ها نمی‌توانند به تو و کارت صدمه برسانند.
معرفت از دلیل دیگر که این آیه به چشم‌زخم مرتبط نیست بیان کرد: از شواهد دیگر نداشتن ارتباط بین آیه «و ان یکاد» و چشم‌زخم میتوان به زمان نزول سوره قلم اشاره کرد، چرا که این سوره در ابتدای رسالت پیامبر(ص) نازل شد و پیامبر(ص) در آن زمان پیروان زیادی نداشتند و همچنین ادعاهای ایشان از نظر کفار مهم تلقی نمی‌شد پس دلیلی بر حسادت به ایشان وجود نداشته است.
چگونگی ورود عقاید خرافی
حجت الاسلام معرفت در این مورد اظهار کرد: البته در روایات به مسئله‌ی چشم‌زخم اشاره شده اما باز هم منظور این چیزی که رایج است نیست، این خرافات که از طریق تفسیرها به دین وارد شدند ممکن است توسط مفسران به وجود آمده باشند، چون مفسران از خود قرآن، روایات و اجتهاد خودشان برای تفسیر قرآن استفاده میکنند.
استاد تفسیر قرآن حوزه علمیه قم ادامه داد: کتاب قرآن که دست نخورده و تفسیر از این طریق مشکلی را ایجاد نمی‌کند، اما بحث تحریف در روایات وجود دارد همچنین برخی مفسران علاوه بر روایات پیامبر(ص) از روایت‌های اصحاب هم استفاده میکنند که خب در حد عصمت نیستند، مسئله‌ی استفاده از اجتهاد و دانسته های خود مفسر می‌تواند مشهودتر باشد چرا که ممکن است دانسته‌های شخص از فرهنگ زمانه تأثیر پذیرفته باشد و آن فرهنگ را به تفسیر قرآن وارد کند.
همانطور که گفته شد هیچ سوره و آیه‌ای به چشم‌زخم اشاره ندارد و آیاتی که به این مسئله ارتباط داده شده‌اند مفاهیم و منظور دیگری دارند.
امیر صالحی
شهید مرتضی مطهری، محقق و استاد فلسفه اسلامی و کلام اسلامی، در رابطه با این آیه و عقاید وارده بر آن، دو نظر داشت که عبارت‌اند از: «اول؛ چشم‌زخم اگر هم حقیقت باشد، به این معنای رایج امروز در میان ما، مخصوصاً در میان طبقه نسوان که فکر میکنند همه مردم چشمشان شور است، قطعا نیست. همان کفار جاهلیت هم به چنین چیزی قائل نبودند، بلکه معتقد بودند که یک نفر وجود دارد و احیاناً در یک شهر ممکن است یک نفر یا دو نفر وجود داشته باشند که چنین خاصیتی در نگاه و نظر آن‌ها باشد، پس قطعا به این شکل که همه مردم دارای چشم شور هستند و به همه مردم به اصطلاح نظر میکنند، نیست.
دوم؛ اگر بعضی مردم دارای چنین خصلت و خاصیتی باشند، آیا آیه «وَ انْ یَکادُ الَّذینَ کَفَروا لَیُزْلِقونَکَ بِابْصارِهِمْ» خاصیت جلوگیری از چشم‌زخم را دارد؟ ما تا حالا به مدرکی (حدیثی، جمله‌ای) برخورد نکرده‌ایم که دلالت کند و بگوید از این آیه برای چشم‌زخم استفاده کنید.
این‌که چشم‌زخم حقیقت است یا نه، یک مسأله است (فرضاً حقیقت است ولو در بعضی افراد) و این‌که این آیه برای دفع چشم‌زخم باشد مسأله دیگری است، چیزی که از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد، نباید از خود بتراشیم. نظر به این که روح مردم برای چنین چیزی آمادگی دارد (آن را از پیش خود ساخته‌اند)» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج27، ص: 632)
همچنین مرحوم علامه مجلسی(ره) در بیان رفع چشم‌زخم، روایتی از امام صادق(ع) در دفع چشم‌زخم بیان می‌کند که حضرت فرمود: کسی که می ترسد چشم او در کسی یا چشم کسی در او تأثیر کند سه مرتبه بگوید: «ماشاء الله لاقوة الا بالله العلی العظیم» و یا فرمود: سوره قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق بخواند و در روایت دیگری سوره حمد و توحید اضافه شد. اما در بیان این سوره‌ها و دعاها، از آیه‌ای نام نمی‌برند.
حضرت امام علی(ع) فرمودند: پیامبر اکرم(ص) برای امام حسن(ع) و امام حسین(ع) ،رقیه (منظور از رقیه دعاهایى است که مینویسند و افراد براى جلوگیرى از چشم‌زخم با خود نگه می‌دارند و آن را تعویذ نیز میگویند)، گرفت و این دعا را خواند: « أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ وَ أَسْمَائِهِ الْحُسْنَى کُلِّهَا عَامَّةً مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّةٍ وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ » یعنی: برای شما پناه می‌جویم به کلمات کامل خداوند و تمام اسماء حسنای او از شر هر ملال آورنده و از شر بزرگان(رهبران و روساء) موجوداتی که با چشم دیده نمی‌شوند و از شر هر چشم بدی که به انسان می‌رسد واز شر حسود هنگامی که حسد بورزد... سپس پیامبر(ص) به ما فرمود: اینچنین ابراهیم(ع) برای اسماعیل و اسحاق تعویذ کرد.
حجت الاسلام حامد معرفت، فرزند آیت الله معرفت و از اساتید مرکز تخصصی تفسیر قرآن حوزه علمیه قم، در رابطه با چشم‌زخم و عقاید خرافی گفت: در قرآن سوره و آیه‌ای وجود ندارد که صریحاً به مسلئه چشم‌زخم بپردازد.
او در رابطه با مسئله چشم‌زخم دو دیدگاه را برسی و بیان کرد: دیدگاه اول همان دید خرافی به مسئله چشم‌زخم است که عقلانی هم نیست، این‌که شخصی بتواند با نگاهش نیرویی را به فرد دیگری منتقل کند و او را چشم بزند را نه عقل و نه علم قبول می‌کند، اما دیدگاه دوم که عقلانی‌تر است اینچنین است که گاهی مصلحت خدا بر این است که مصلحت بنده‌ای را در زوال بنده‌ی دیگر بداند مثلاً ممکن است کسی با دیدن همسایه‌اش که به موفقیت‌هایی رسیده است دچار کفر و انحراف شود البته خداوند به وقتش هر دو شخص را به موفقیت می‌رساند، یا گاهی فرد با دریافت نعمتی از خداوند دچار گمراهی می‌شود و یا مغرور شده و دیگران را دچار حسرت می‌کند و بابت آن نعمت شکرگزاری نکند، لذا نتیجه سؤاستفاده از نعمات این است که خدا آن‌ها را پس می‌گیرد.
معرفت راجع به ورود این عقاید به آیات اذعان کرد: مسئله‌ای از جانب مستشرقین(شرق‌شناسان غربی) مطرح شده که بیان می‌کند؛ قرآن از فرهنگ جاهلی زمان نزولش تأثیر گرفته است و همین مسئله‌ی چشم‌زخم را شاهد گرفته‌اند و سه آیه را به این ادعا مربوط کرده اند؛ آیه 67 سوره یوسف که در آن حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش سفارش می‌کند که از چند درب مختلف به مصر وارد شوند، دیگری آیات سوره فلق است که به شَر حسودان اشاره دارد و سومین آیه، آیه «و ان یکاد» است، البته این آیات هیچ اشاره‌ای به چشم‌رخم ندارد.
وی از ارتباط آیه «و ان یکاد» با مسئله چشم‌زخم اینگونه تصریح کرد: این آیه در دومین سوره نازل شده یعنی سوره قلم است ، با سوره اول پیامبر(ص) دعوت و رسالت خود را آغاز کرد و بازخورد آن در جامعه آن زمان این بود که سران کفر و شرک را ناراحت و خشمگین کرد، در این موقعیت سوره‌ی قلم نازل شد و از پیامبر(ص) پشتیبانی کرد، خداوند به پیامبر(ص) می‌فرمایند؛ این عکس‌العمل‌های منفی تأثیری ندارد، در دو آیه پایانی این سوره ، آیه «و ان یکاد» آمده که به پیامبر(ص) بیان می‌کند؛ کافران قصد دارند با نگاه‌های خشمگین کار تو را دچار لغزش کنند، خدا در این آیه از لغزش یاد می‌کند و منظور این است که برخی اشخاص با حالات و قدرت نفسانی خود می‌توانند با نگاه‌های خشمگین دیگران را از کارشان منصرف و دچار لغزش کنند، در حقیقت خداوند در این آیه به پیامبر دلگرمی می‌دهد که این نگاه‌ها نمی‌توانند به تو و کارت صدمه برسانند.
معرفت از دلیل دیگر که این آیه به چشم‌زخم مرتبط نیست بیان کرد: از شواهد دیگر نداشتن ارتباط بین آیه «و ان یکاد» و چشم‌زخم میتوان به زمان نزول سوره قلم اشاره کرد، چرا که این سوره در ابتدای رسالت پیامبر(ص) نازل شد و پیامبر(ص) در آن زمان پیروان زیادی نداشتند و همچنین ادعاهای ایشان از نظر کفار مهم تلقی نمی‌شد پس دلیلی بر حسادت به ایشان وجود نداشته است.
چگونگی ورود عقاید خرافی
حجت الاسلام معرفت در این مورد اظهار کرد: البته در روایات به مسئله‌ی چشم‌زخم اشاره شده اما باز هم منظور این چیزی که رایج است نیست، این خرافات که از طریق تفسیرها به دین وارد شدند ممکن است توسط مفسران به وجود آمده باشند، چون مفسران از خود قرآن، روایات و اجتهاد خودشان برای تفسیر قرآن استفاده میکنند.
استاد تفسیر قرآن حوزه علمیه قم ادامه داد: کتاب قرآن که دست نخورده و تفسیر از این طریق مشکلی را ایجاد نمی‌کند، اما بحث تحریف در روایات وجود دارد همچنین برخی مفسران علاوه بر روایات پیامبر(ص) از روایت‌های اصحاب هم استفاده میکنند که خب در حد عصمت نیستند، مسئله‌ی استفاده از اجتهاد و دانسته های خود مفسر می‌تواند مشهودتر باشد چرا که ممکن است دانسته‌های شخص از فرهنگ زمانه تأثیر پذیرفته باشد و آن فرهنگ را به تفسیر قرآن وارد کند.
همانطور که گفته شد هیچ سوره و آیه‌ای به چشم‌زخم اشاره ندارد و آیاتی که به این مسئله ارتباط داده شده‌اند مفاهیم و منظور دیگری دارند.
امیر صالحی
ابراهیم
| 
۱۳۹۴/۱۰/۲۹ - ۱۴:۰۳
پاسخ
به نظرم می بایست مباحث علمی بیشتر بحث شود ما در مورد چشم زخم کتاب علمی داریم که روانشناسان ثابت کرده اند که در وجود انسان یک حس ششم است که می تواند بر روی افراد تاثیر منفی بگذارد حتی تا مرگ طرف را منجر می شود . و تجربه هم این را ثابت کرده است . اما این درست است که ایات دلالتی بر این مطلب ندارند. 
