راهکارهای امیرمؤمنان(ع) برای فقرزدایی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا یوسفی، استاد دانشگاه مفید، 17 اردیبهشت‌ماه در نشست علمی «چگونگی مواجهه امیرالمؤمنین(ع) با فقر» که از سوی مؤسسه مفتاح کرامت برگزار شد، به توزیع یارانه ترکیبی به عنوان یکی از راهکارهای امام علی(ع) در مبارزه با فقر اشاره کرد. متن سخنان وی به شرح زیر است؛

در روایات و نهج‌البلاغه تعبیرات فوق‌العاده گزنده در مورد فقر وجود دارد که نشان می‌دهد این مسئله در نزد رهبران دینی ما بسیار مهم است، از جمله امام علی(ع) فرمودند: «القبر خیر من الفقر»؛ یعنی گور بهتر از فقر است؛ زیرا فقر باعث خردشدن روح انسان است، ولی قبر باعث از بین رفتن جسم انسان است.

چرا چنین پدیده‌ای که این مقدار در نزد رهبران دینی مهم است، این مقدار هم در جوامع اسلامی شایع و رایج است و در جامعه خود ما هم که مدعی جامعه اهل بیتی هستیم، روز به روز بیشتر می‌شود و در شرایط نابهنجاری قرار داریم. در سال 2020 یک مؤسسه‌ای براساس 9 شاخص 167 کشور را از سال 2007 مورد مطالعه قرار داده که نشان می‌دهد، ایران در رتبه 120 قرار دارد؛ براساس آماری در 10 سال اخیر منتشر شده 147 کشور از این کشورها روند رو به بهبود داشته‌اند، ولی ایران روند معکوس دارد و ایران جزء 20 کشوری است که روند فقر در آن بدتر شده است.

در مطالعه‌ای که اوایل سال 99 انجام شده نشان می‌دهد از سال 89 تا 97 جمعیت فقر غذایی خیلی بیشتر شده است؛ همچنین نشان می‌دهد 30 درصد از سطح رفاه جامعه کمتر شده و آمار سرقت‌های خرد هم در سال 98 دوبرابر شده است. ضمن اینکه تقاضا برای پیوستن به نهادهای حمایتی هم خیلی افزایش یافته است. مجلس اعلام کرد که 60 میلیون نفر باید سبد معیشتی دریافت کنند که بیش از 71 درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد.

براساس آماری هم‌اکنون بیش از 40 درصد مردم زیر خط فقر هستند که می‌تواند زمینه ناامنی و ناآرامی اجتماعی ایجاد کند، ولی با این حال ما وقتی از فقرزدایی سخن می‌گوییم همه تمرکز بر این است که نهادهای خیریه مانند کمیته امداد و بهزیستی حمایت بیشتری از فقرا داشته باشند که این نگاه و رویکرد به فقر غلط است. ما منتظر می‌مانیم تا فقر ایجاد شده و بعد سراغ آن برویم و باز هم به دنبال رفع ریشه‌ای عوامل پیدایش آن نیستیم و بدتر از آن اینکه برخی در صداوسیما تلقی نادرستی از فقر ارائه می‌دهند و می‌گویند که فقر ضرورتی است که هر جامعه‌ای به آن مبتلاست و نشانه این حرف هم آن است که در اسلام خمس و زکات دستور داده شده تا این فقر برطرف شود. برخی هم رفع فقر را مرادف با رواج گناه می‌دانند.

تجربه موفق چین در فقرزدایی

چین در سال 1979 کشور بسیار فقیری بوده و 770 میلیون نفر زیر خط فقر بودند، ولی الان 690 میلیون نفر از این تعداد از خط فقر خارج شده‌اند؛ درآمد سرانه فقرای مورد هدف هم در سال 2015، 450 دلار بوده، ولی در سال 2020 به 1550 دلار رسیده است که نشان می‌دهد تفکر حاکمیت در کاهش یا افزایش فقر بسیار مؤثر است. در روایت بیان شده که جبرئیل به پیامبر(ص) فرمود: شما به زودی از دنیا خواهید رفت و پیامبر(ص) هم منبر رفتند، و توصیه فرمودند: «لم یفقرهم فیکفرهم ...»؛ یعنی به پیشوایان بر امتم را تذکر می‌دهم که جامعه را به فقر و ناداری نیدازند. پیامبر(ص) فقر را به حاکمیت نسبت دادند؛ یعنی نباید سیاست‌هایی اعمال شود که فقر در جامعه رو به ازدیاد بگذارد.

فقر حد متعارفی دارد؛ زیرا برخی افراد دارای معلولیت‌های فکری و جسمی هستند، زنان و فرزندانی که سرپرستی ندارند و باید به این گروه‌ها رسیدگی شود؛ فقر این افراد ربطی به سیاست‌های حکومت ندارد و فقر طبیعی است؛ همچنین فقر ناشی از رفتار خود فرد هم در این زمره است؛ زیرا برخی افراد فوق‌العاده تنبل و ناسازگار با کار و محیط کار هستند، اما غیر از ان دو دسته فقر ریشه در سیاست‌های حاکمیت دارد.

عثمان در دوره‌ای حاکم شد که بیشترین ثروت در اختیار جامعه بود، طبیعتاً فقر باید در این دوره کاهش می‌یافت، ولی این طور نیست و نابرابری به حد اعلای خود رسید؛ امام علی(ع) در یک سخنرانی در علت پذیرش حکومت تعبیر جالبی فرمودند و آن اینکه برخی آن قدر می‌خورند و شکمشان سیر است که از سیری به درد افتاده‌اند و برخی هم آن قدر گرسنه هستند که از آن به درد آمده‌اند و وقتی جامعه‌ای گرفتار چنین مسئله‌ای است، یعنی روابط ظالمانه‌ای توسط حاکمیت در درون جامعه نهادینه شده و این روابط ظالمانه چیزی است که علمای الهی نباید نسبت به آن سکوت کنند.

در اینجا ممکن است سؤالی مطرح شود که چرا حضرت علی(ع) در برابر همه اتفاقات منفی حکومت عثمان چرا بر روی فقر دست گذاشته است؟ فقری که ریشه آن طبیعی نیست؛ دلیل این کار این است که وقتی این نابرابری ایجاد شد، مرجع همه ارزش‌ها هم تغییر خواهد کرد؛ اگر روابط اقتصادی در جامعه سالم باشد اخلاق و انسان‌های اخلاقی و عالم الگوی رفتاری خواهند بود، ولی اگر جامعه به صورت غیرمنطقی غیرمتوازن شد در این صورت منشأ ارزش‌ها و الگوی رفتاری تغییر یافته و قدرت و ثروت و ثروتمندان و قدرتمندان الگوهای رفتاری خواهند شد و نظام ارزشی جامعه تغییر می‌کند و مردم دنیاگرا می‌شوند.

قرآن در مورد قارون به این مسئله اشاره دارد و فرموده است که «يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ»؛ یعنی نظام ارزشی جامعه به این سمت رفته است و در این صورت توقع مردم آن است که ثروتمندان پیامبر شوند و اگر از این زاویه نگاه کنیم خواهیم دید چرا امام علی(,ع) اینقدر نسبت به فقر حساسیت دارند و علت پذیرش حکومت را رفع نظام طبقاتی بیان می‌کنند.

فقر سبب می‌شود تا کرامت انسانی از بین رفته و آسیب‌های اجتماعی زیادی متوجه افراد جامعه شود و مهمتر اینکه اگر این نابرابری و فقر برای مدت کوتاهی باشد مسئله نیست، ولی اگر تداوم یافت و به پدیده نهادینه تبدیل شد، به راحتی قابل مبارزه نیست؛ فقر و نابرابری دو دستاورد حکومت عثمان بود؛ عثمان مرتکب 4 مسئله شد که وضع حکومتش با وجود ثروت زیاد به اینجا رسید؛ در خطبه سوم امام فرموده‌اند: عثمان به شکم خیلی بها می‌داد و آن قدر می‌خورد که پهلوهایش برجسته و بزرگ شده بود که نشانه دست درازی به بیت‌المال است و اینکه او دغدغه بسیار سطحی و شخصی داشت.

قوم‌گرایی و فامیل‌بازی منشا رواج فقر در جامعه

چنین افرادی با این صفات از منظر امام علی(ع) نمی‌توانند جامعه را به اهداف لازم برسانند؛ نکته دیگر که امام اشاره کرده‌اند اینکه نظامی که عثمان راه انداخته بود نظام مبتنی بر قوم‌گرایی و فامیل‌بازی بود و نه شایسته‌سالاری، افراد شایسته و اخلاقی کنار گذاشته شده بودند. همچنین گستره فساد مالی عثمان رواج زیادی یافته بود که نتیجه آن فقر و نابرابری زیاد اجتماعی و اقتصادی بود.

مطالعات جدید نشان می‌دهد وقتی فساد گسترده باشد فقر هم رشد می‌کند؛ وقتی شایسته‌سالاری و عدالت و دغدغه برای رفع مشکلات نباشد، این عوامل منفی رشد می‌کنند. نکته دیگری که حضرت در خطبه 30 می‌فرمایند در مورد علل قتل عثمان است؛ فرمودند: حکومت عثمان شدیداً استبدادی بود؛ به همین دلیل بزرگان صحابه مانند ابوذر، عمار و ابن‌مسعود وقتی به عثمان اعتراض کردند مورد هجوم قرار گرفتند و تبعید شدند؛ جالب اینکه ابوذر وقتی به مدینه آمد مردم متوجه شده و استقبال زیادی از ایشان داشتند. نشان می‌دهد مردم خیلی از وضع موجود ناراضی هستند، البته عثمان سهم ابوذر از بیت‌المال را قطع و او را به ربذه تبعید کرد.

در نامه امام علی(ع) به مالک بر چند محور تأکید شده است؛ شایسته‌سالاری و انتخاب افراد لایق در ارتش، قضات، کارگزاران مورد تأکید ایشان است و از روابط دوستی و فامیلی به شدت نهی فرمودند. در مورد کتاب و نویسندگان که شغل مهمی بود حضرت بر شایسته‌سالاری تأکید فرمودند. در بحث فساد مالی تأکید فرمودند که هر حکومتی نزدیکانی دارد که قصد سوء استفاده دارند، ولی تو باید در برابر آنها بایستی و نباید طوری برخورد کنی که امتیاز خاصی برای آنها ایجاد شود.

یارانه ترکیبی

حضرت برای رفع فقر یارانه ترکیبی ایجاد کرد؛ در برخی کشورها پول و یا کالا به مردم می‌دهند، ولی حضرت تاکید دارند باید ترکیبی از پول نقد و سبد کالا به مردم عطا شود. ما باید از سفارشات امام درس بگیریم و نه اینکه فقر را بعد از پیدایش مورد توجه قرار دهیم و بدانیم حاکمیت در برابر فقر مسئول است و باید به بازبینی سیاست‌های خود بپردازد که چرا این سیاست‌ها منجر به رواج فقر شده است؛ متاسفانه ایران در بیش از ده سال اخیر روند روبه گسترش فقر را تجربه کرده و می‌کند و باید تدبیری برای آن بیندیشیم.