سهروردی بنیانگذار نگاه تأویلی به قرآن است

به گزارش خبرنگار ایکنا، مراسم گرامیداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی، شب گذشته هشتم مردادماه از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد. 

 

سیماسادات نوربخش، پژوهشگر و مدرس حکمت اشراقی، در این مراسم به سخنرانی پرداخت که متن سخنان وی را در ادامه می‌خوانید:

 

سخنان بنده درباره رویکرد تأویلی سهروردی به نفس است. افرادی درباره تأثیرپذیری سهروردی از قرآن صحبت کردند اما بنده به صورت مصداقی‌تر به این موضوع می‌پردازم. موضوع تأویل، موضوعی مهم است و رویکردی جدا نسبت به تفسیر قرآن کریم دارد. از این جهت با منابع تفسیری موجود که در اختیار ما قرار گرفته، متفاوت است. در بین فلاسفه تا قبل از سهروردی غیر از تفسیری که ابن سینا به آیه نور در اشارات دارد ما از یک حکیم، موضوع و نگاه تأویلی نسبت به آیات شریفه قرآن را سراغ نداریم لذا سهروردی بنیانگذار این مسئله است.

از سوی دیگر شاید این نگاه مورد پذیرش قرار نگیرد و برخی مطالب سهروردی قابل قبول نباشد اما چون وی یک متفکر است و می‌خواهد تفکر را بازیابی کند لذا توجه به چنین مواردی در فلسفه سهروردی جای تأمل دارد. تأویل در لغت به معنای بازگشت به اول و در اصطلاح به معنای تفسیری برخلاف ظاهر متن است. سهروردی در آثار متعدد، از رمز و تمثیل و تأویل استفاده می‌کند که از جمله آنها عقل سرخ و روزی با جماعت صوفیان است اما خودِ سهروردی بارها در آثارش بیان می‌‌کند که رمز قابلیت رد و انکار ندارد و بسیاری از فلاسفه گذشته از این زبان استفاده کرده‌اند. 

 

در روایات مطرح شده که معارف قرآن از جهت ظهور به سه دسته و برخی گفته‌اند به چهار دسته تقسیم می‌شود. یک دسته از آیات نیازی به تفسیر ندارد و برای عموم مردم قابل فهم هستند، دسته‌ای خارج از فهم عوام هستند و باید در آن تدبر و تفسیر صورت گیرد و دسته‌ای هم مربوط به پیامبران و راسخان در علم است و نمی‌توان توقع داشت که همه افراد با مراجعه به این متن مقدس از حقایق آن سر در بیاورند. حتی برخی روایات تا هفتاد بطن برای قرآن بیان کرده‌اند. تا قبل از سهروردی، فیلسوفان استفاده چندانی از آیات قرآن نداشته‌اند اما در آثار سهروردی مشاهده می‌کنیم که در جای جای کلام وی، آنها را مستدل به قرآن می‌کند.

سهروردی در آثار متفاوت از زبان رمزی و تمثیلی استفاده کرده اما آنچه مهم است نگاهی است که سهروردی به کسب حقیقت و رسیدن به معرفت مطرح می‌کند و می‌گوید وصول به حقیقت با تمسک به کتاب خدا و سنت رسول گرامی اسلام میسر می‌شود لذا در اینجا وی رسیدن به حقیقت را منحصر به این موارد می‌کند و در پرتو قرآن و سنت است که می‌توان به فهم حقایق سایر ادیان و مذاهب نایل شد لذا حتی فهم فلسفه یونان باستان و ایران باستان نیز با تمسک به قرآن و سنت رسول خدا محقق می‌شود.

 

وی در بسیاری از آثار خود تلاش می‌کند تأییدی از جانب قرآن برای مطالب خودش ذکر کند. به نظر سهروردی، نفوس بشر از اصل ملکوت هستند و اگر اشتغالات بدن نبود تمام نفوس انسان به نقوش ملکوتی در می‌آمدند و بر این اساس به این آیات شریفه اشاره می‌کند که خدای متعال فرموده است: «مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا ۚ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ؛ هر رنج و مصیبتی که در زمین (از قحطی و آفت و فقر و ستم) یا در نفس خویش (چون ترس و غم و درد و الم) به شما رسد همه در کتاب (لوح محفوظ ما) پیش از آنکه همه را (در دنیا) ایجاد کنیم ثبت است و البته این کار بر خدا آسان است» (حدید/ 22) این یکی از استناداتی است که سهروردی به آیات شریفه قرآن می‌کند. وی همچنین اشاره می‌کند که این نفس می‌تواند با عقول ارتباط برقرار کند از این جهت که دارای سنخیت است و آنچه برای انسان مانع حساب می‌شود جسم است که همانند حجابی برای انسان است. 

وی می‌گوید کتاب خدا از کاغذ و پوست نیست بلکه دارای نفوس است. وی اشاره می‌کند نفس انسان، یک حقیقت نورانی است و بر همین حساب است که نفس می‌تواند با عقول ارتباط برقرار کند. توصیه‌ای که وی برای سالکان دارد این است که با قرائت قرآن و توبه از گناهان به مقام توحید نائل شوند و مقام توحید لایق حکمت و عرفان است. وی می‌گوید یکی از نشانه‌های اهل حکمت، عبادت دائم همراه با قرائت قرآن کریم است.

 

سهروردی معتقد است قرائت قرآن باید با فکر و تدبر باشد و از شرایط رستگاری سالکان این است که قرآن را به گونه‌ای قرائت کنند که گویی بر آنها نازل شده است. این سخن بسیار عجیبی است یعنی قرآن را بدون واسطه و اینکه هزار و چهارصد سال پیش نازل شده مطالعه کنیم. سهروردی تأویل را یک مقام باطنی می‌داند که ادامه ولایت انبیا محسوب می‌شود و این بیان، علایق شیعی وی را نشان می‌دهد. وی می‌گوید نفس انسان قابلیت خلافت و جانشینی انسان را روی زمین دارد و این تمثیل اشاره به آیه 30 سوره مبارکه بقره دارد که خدای متعال فرموده است: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛ و (به یاد آر) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت، گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خونها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم؟! خداوند فرمود: من چیزی (از اسرار خلقت بشر) می‌دانم که شما نمی‌دانید» خدای متعال نیز در این آیه به خلافت حضرت آدم بر روی زمین اشاره کرده است. سهروردی در آثار خود به آیات دیگری از قرآن کریم نیز در زمینه‌های مختلف اشاره می‌کند.