نقصان «اجتهاد منسجم» در خصوص نظام اقتصادی اسلام
گروه اقتصاد: موضوع اصلی این است که هنوز به شکل منسجم در هیچکدام از مسائل مربوط به نظام اقتصادی اسلام اجتهاد صورت نگرفته است و با اینکه موضوعات مربوط به آن به شکل پراکنده در کتب فقهی مورد بررسی قرار گرفته، اما به واقع نگاه منسجم و نظام‌مند به منظور طراحی و تاسیس مکتب اقتصادی اسلام امری ضروری جلوه می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غلام‌علی معصومی‌نیا، دانشیار دانشگاه علوم اقتصادی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در رابطه با منبع کشف احکام اقتصادی مستحدثه و نوین در فقه اسلام، گفت: در اسلام برخی موضوعات و احکام مربوط به آن صراحتا عنوان شده و تکلیف آن نیز مشخص است، اما برخی مفاهیم و مباحث هستند که به صراحت در آیات و روایات نیامده‌اند و باید با کنارهم قراردادن موضوعات و مفاهیم اقتصادی مد نظر اسلام، به این قبیل سوالات پاسخ داده شود و این امر نیازمند اجتهاد است. ما از راه شناخت ضوابط اقتصادی اسلام که از دل احکام، احادیث و روایات تلخیص می‌شود و پس از مرتب‌سازی و ترتیب منطقی مباحث موردنظر اسلام به مکتب اقتصادی اسلام دست پیدا می‌کنیم.
فقه ما از غنای بسیار مطلوبی در خصوص مسائل اقتصادی برخوردار است
وی در خصوص ساز و کار عملی این روش گفت: فقه ما از غنای بسیار مطلوبی در خصوص مسائل اقتصادی برخوردار است و از این منظر، در گام اول باید موضوع‌شناسی صورت گیرد و احکام فقهی مرتبط با آن شناسایی شود. این شناسایی نیز از دل آیات و راویات صورت می‌گیرد و نهایتا پس از فهم حکم اسلام در خصوص یک مسئله که حرام است یا حلال، نظر اسلام در ارتباط با موضوعات اقتصادی استخراج می‌شود؛ به طور مثال، طبق حکم فقهی، نمی‌توان در مال دیگران بدون اجازه صاحب مال تصرف کرد. این یک موضوع اقتصادی نیست و بیشتر جنبه حقوقی دارد و یک حکم و آموزه دینی است، اما از همین مسئله می‌فهمیم که در اسلام مالکیت خصوصی محترم شمرده می‌شود. از آنجا که بحث مالکیت در اقتصاد مطرح شده، پس می‌توان با بررسی و اجتهاد، اینگونه بحث‌ها را در چارچوب علوم اقتصادی وارد کرد.
لزوم اجتهاد جدی در امر اخلاق اقتصادی
حجت‌الاسلام معصومی‌نیا، در ادامه در ارتباط با مدل دسته‌بندی ابواب اقتصادی در فقه اسلام خاطرنشان کرد: مباحث اقتصادی متعددی در فقه وجود دارند که اگر بنا بر دسته‌بندی باشد، به طور کلی می‌توان آن را در سه بحث معاملات، مالیات‌ها و اخلاق اقتصادی مورد بررسی قرار داد. مبحث معاملات به واسطه وجود عقود از گستردگی بسیار زیادی برخوردار است و پژوهش‌های خاصی نیز در این زمینه صورت گرفته است. در خصوص مالیات‌ها نیز شبهاتی پیرامون بحث پرداخت مالیات اسلامی و متعارف وجود دارد، اما موضوعی که به نظر می‌رسد نیاز شدیدی برای ورود به آن احساس می‌شود و باید مورد بررسی قرار گیرد، بحث اخلاق اقتصادی در اسلام است.
مولف کتاب اخلاق اقتصادی از منظر اسلام در ادامه افزود: اخلاق اقتصادی بر خلاف دیگر موضوعات اقتصادی فقه از غنای فقهی بالایی برخوردار نیست و به شدت نیازمند اجتهاد است. سوالات متعددی در عرصه اخلاق اقتصادی در اسلام وجود دارد که علی‌رغم گستردگی روایات متعدد در این زمینه تلاش جدی در راستای تدوین احکام اخلاقی اقتصاد صورت نگرفته است. این در حالی است که در زمینه ترجمه تالیفات غربی و غیر اسلامی در زمینه اخلاق اقتصادی در کشور ما تلاش‌های زیادی صورت گرفته است.
لزوم نگاه نظام‌مند در پرداختن به موضوعات اقتصادی فقه
حجت‌الاسلام معصومی‌نیا با اشاره به اینکه در راستای پرداختن به مقوله اخلاق اقتصادی نگاه به برخی مفاهیم مربوط به ایقاعات نیز باید با اجتهاد صورت گیرد، گفت: مسائلی که در چارچوب انفاقات و صدقات قرار می‌گیرند، در حال حاضر با سوالات زیادی روبرو هستند. برخی بر این خیال‌اند که این دسته از ایقاعات صرفا داوطلبانه و مستحب است، اما خود شهید صدر در کتاب اقتصادنا از موضوعی با نام تکافل عام یاد می‌کند که وجوب این مسئله را عنوان می‌کند. این موضوعات از نیازهای واقعی اقتصاد جامعه ما هستند که تلاشی در راستای شناسایی احکام مربوط به آن به شکل جدی صورت نگرفته است.
این کارشناس مسائل اقتصاد اسلامی در پایان ضمن اشاره به مبحث مفاسد اقتصادی به عنوان یکی دیگر از مقولات اخلاق اقتصادی و لزوم ورود احکام فقهی به این مقوله گفت: در حیطه مفاسد اقتصادی نیز باید احکام فقهی را مدنظر قرار داد و نکته قابل توجه اینکه در این زمینه و حفظ بیت‌المال، روایات و احادیث و آیات فراوانی وجود دارد، اما موضوع اصلی این است که هنوز به شکل منسجم در هیچکدام از این زمینه‌ها اجتهاد صورت نگرفته است. اگرچه این موضوعات به شکل پراکنده در کتب فقهی مورد بررسی قرار گرفته، اما به واقع نگاه منسجم و نظام‌مند به منظور طراحی و تاسیس مکتب اقتصادی اسلام امری است که ضروری جلوه می‌کند.
