طراحی‌ابزارهای مالی در اسلام به منظور رونق بانکداری اسلامی
گروه اقتصاد: بانک‌های اسلامی از طریق بازسازی محصولات مالی به منظور تطابق با اصول شرعی، همواره به دنبال توسعه حیطه و حجم فعالیت‌هایشان هستند از آنجا که یکی از پتانسیل‌های لازم برای تغییر، رشد نیازهای این بانک‌ها به نقدینگی است، ابزارهای لازم نیز در گام اول باید در راستای پاسخ‌گویی این نیازها طراحی شود.
سیستم مالی اسلامی عبارت است از معاملات، عملیات و خدماتی که با قوانین، اصول و دستورالعمل‌های اسلامی مطابقت داشته باشد. اگرچه مسلمانان به دلیل تطابق ابزارهای مالی با شریعت اسلام به معامله در این بازارها می‌پردازند، اما با این حال، بسیاری از سرمایه‌گذاران نیز به دلیل وجود نکات اخلاقی به فعالیت در این بازارها و استفاده از این ابزارها می‌پردازند. قوانین و مقررات اسلامی با عنوان شریعت و از طریق مطالعه آن با عنوان فقه اسلامی شناخته می‌شود. در جوامع اسلامی، شریعت سایر ابعاد مباحث اسلامی از قبیل ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را هدایت می‌کند.
دو روش‌عمده در ابزارسازی اقتصادی مبتنی بر فقه اسلامی
محصولات و خدمات مالی اسلامی نوین با دو روش مختلف توسعه می‌یابند. در روش اول، محصولات و خدمات موجود رایج که کلیّت آنها مورد قبول اسلام است، مورد بررسی قرار می‌گیرند و با حذف یا تغییر برخی عناصر ممنوعه آنها، با اصول شریعت تطابق پیدا می‌کنند. اما در روش دوم، اصول شریعت به کار گرفته می‌شوند و پس از مطالعه و بررسی، محصولات و خدمات جدیدی ایجاد و تولید می‌شوند. این محصولات جدید در سیستم مالی همان‌طور که عنوان شد ذیل موضوعات معاملات، عملیات مبادله و خدمات بررسی می‌شود. بر این اساس ابزارهای اسلامی بازار پول یکی از کارآمد‌ترین و جدیدترین ابزارهای مالی مبتنی بر فقه اسلامی است.
بازار پول عبارت است از بازاری که در آن ابزارهای بدهی کوتاه‌مدت مورد داد و ستد قرار می‌گیرند. ابزارهای بدهی کوتاه‌مدت همان اوراق بدهی دارای سررسید کمتر از یک سال هستند که توسط بانک‌ها، شرکت‌ها و دولت‌ها بر تأمین وجوه کوتاه‌مدت در بازار اولیه منتشر می‌شوند. افرادی که این اوراق را خریداری می‌کنند، معمولاً آنها را در بازار ثانویه به مؤسسات مالی و بنگاه‌های دولتی می‌فروشند. بسیاری از شرکت‌ها و مؤسسات مالی، در سبد سرمایهگذاریهای خود، اوراق بهادار بازار پول نیز نگهداری می‌کنند. این اوراق نقدینگی را به دو شکل تقویت می‌کنند؛ اولاً، اوراق بهادار تازه منتشر شده به تأمین نقدینگی کمک می‌کند و ثانیاً دارندگان این اوراق، با فروش آنها در بازار ثانویه می‌توانند مجدداً نقدینگی فراهم کنند. اسنادی نظری اوراق خزانه و گواهی سپپرده از ابزارهای سنتی بازار پول اسلامی است.
اما همان‌طور که بیان شد، بانک‌های اسلامی از طریق بازسازی محصولات مالی به‌منظور تطابق با اصول شرعی، همواره به دنبال توسعه حیطه و حجم فعالیت‌هایشان هستند. یکی از پتانسیل‌های لازم برای تغییر، رشد نیازهای این بانک‌ها به نقدینگی است. در پاسخ، کشورهای مختلفی همچون مالزی، بحرین، کویت، سودان و ایران نقش مهمی برای استفاده از این ابزارها در بانک‌های اسلامی ایفا کرده‌اند.
دارایی‌های مالی اسلامی قابل داد و ستد
یکی از رایج‌ترین این ابزارها دارایی‌های مالی اسلامی قابل دادو ستد است. اسنادی نظیر گواهی مضاربه که نشان‌دهنده مالکیت دائمی بر پروژه یا شرکت است و دارنده آن حق رای یا کنترل مدیریت در شرکت ندارد؛ گواهی مشارکت که مانند گواهی مضاربه، نشان‌دهنده مالکیت دائمی بر پروژه یا شرکت است، با این تفاوت که دارنده آن دارای حق رای و کنترل مدیریت در شرکت است و سومین گواهی، گواهی مشارکت تامین مالی دوره‌ای است که نشان‌دهنده مالکیت موقت بر پروژه یا شرکت است و حق رای و کنترل مدیریت ممکن است در این گواهی باشد یا نباشد. نکته قابل تامل اینکه این گواهی‌ها در دسته ابزارهای کوتاه‌مدت هستند.
صکوک
دسته دیگری از ابزارهای نوین مالی که در بازار مالی کاربرد دارد، صکوک نامیده‌می‌شوند؛ صکوک اوراق بهادار اسلامی و شرعی است که به پشتوانه دارایی مشهود منتشر می‌شود. از نظر مفهومی، صکوک مانند اوراق بهادار با پشتوانه دارایی است، با این تفاوت که دارایی پشتوانه آن، صرفاً نقش تضمین بدهی ندارد و می‌تواند در سررسید به تملک دارندگان صکوک در‌آید. در صکوک، بانی یا شرکت ناشر، باید دارایی لازم به عنوان پشتوانه صکوک را داشته باشد.
رایج‌ترین صکوک بازار سرمایه را می‌توان صکوک اجاره نامید، که نوعی گواهی است و به پشتوانه قراردادهای اجاره زمین، ساختمان یا تجهیزات منتشر می‌شود. در این مدل اجاره پرداختی توسط مستاجر که در واقع بازده صکوک اجاره را فراهم می‌کند، می‌تواند ثابت یا متغیر باشد. مدت صکوک اجاره نباید از مدت اجاره دارایی پایه بیشتر شود، اما اگر کمتر باشد ایرادی ندارد.
دومین مدل از صکوک، صکوک ترکیبی هستند. براین اساس چنانچه درآمد پایه صکوک صرفا از محل اجاره بها نباشد و مبالغ مرابحه و استصناع نیز به درآمد آن اضافه شود، گواهی صکوک به صورت ترکیبی طراحی می‌شود، با این شرط که نسبت دارایی اجاره‌ای بالای 50% باشد. سومین صکوک مورد توجه در بازار، صکوک با نرخ متغیر است. گاهی اوقات ناشر مایل است به‌منظور تضمین، دارایی‌هایی را پشتوانه صکوک قرار دهد که ارزش آنها از اجاره بها بیشتر است. چنین کاری علاوه بر افزایش اعتبار گواهی، جریان نقدی دارنده صکوک را نیز باثبات‌تر می‌کند، زیرا درآمد وی صرفا از محل سود نقدی نیست، بلکه از سود آوری ناشر نیز منافع کسب می‌کند.
لزوم ابزارسازی منطبق بر ارزش‌های شریعت
آنچه مسلم است تمامی ابزارهای مالی در اسلام می‌بایست مطابق با احکام فقهی و با توجه با ارزش‌های شریعت طراحی شود و در این راستا لزوم هماهنگی بین اندیشمندان اقتصادی و فقها و علمای دینی به منظور رونق بیشتر این ابزارها محسوس و اجتناب‌ناپذیر است، چراکه به واسطه گسترش حجم تجارت و تبادل اطلاعات ناشی از فن‌آوری اطلاعات هر روز نیازهای جدیدی در عرصه اقتصاد ظهور پیدا می‌کند که نیازمند ابزارهای خاص و بومی منطبق با ارزش‌های جامعه است.
