ایده‌های نوین برای استفاده از صکوک
گروه اقتصاد: صکوک به عنوان ابزاری در بازار سرمایه اسلامی به دلیل ساختارهای مبتنی با شریعت و محوریت این ساختارها حول تولید و کارآفرینی این قابلیت را دارد که عملکرد و رشد اقتصاد واقعی را نشان دهد، در سال‌های اخیر ایده‌های جدیدی در این راستا توسط صاحب‌نظران مطرح شده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، صکوک ابزاری است که می‌توان با آن جریان نقدینگی و پولی کشور را به اقتصاد واقعی گره زد. نگاهی به بحران‌های مالی که ده‌ها بار در جهان اتفاق افتاده است و شدید‌ترین آنها در سال ۲۰۰۸ اتفاق افتاد این واقعیت را گوشزد می‌کند که تولید و خلق پول بدون در نظر گرفتن اقتصاد واقعی از مهم‌ترین ریشه‌های بحران مالی در اقتصاد‌های متفاوت جهان است.
استقراض و اخذ وام خارجی از جمله مسائلی است که می تواند اقتصاد یک کشور را با مشکل روبرو کند چرا که:
1- هر موسسه یا شرکتی که استقراض می‌کند مرتکب یک گناه می شود! نگاهی به یونان و سایر ملت‌های که زیر بار بدهی خارجی کمر خم کرده‌اند موید این اصل است. کلا انسان بدهکار زندگی آرامی ندارد!
2- وام دارای طبیعت افزایش ترکیبی هست (شمول سود بر سود تعویقی + اصل)
صکوک به عنوان ابزاری در بازار پول و سرمایه اسلامی به دلیل ساختارهای مبتنی با شریعت و محوریت این ساختارها حول تولید و کارآفرینی و بهبود معیشت مردم، این قابلیت را دارد که همچون آینه‌ای عملکرد و رشد اقتصاد واقعی را نشان دهد. در سال‌های اخیر ایده‌های جدیدی در این راستا توسط صاحب‌نظران مطرح شده است که در ذیل به نمونه‌هایی اشاره میشود:
صکوک مشارکت برای شرکت‌ها
یکی از مشکلات و چالش‌های قرارداد مشارکت مشکل نمایندگی و تعارض منافع است. مشکل نمایندگی یا Agency Problem که فرد یا شرکتی در انجام کاری از طرف صاحب سرمایه، وکیل و عامل میشود، به دلیل تعارض منافع احتمال دارد وکیل منافع خود را بر منافع سازمانی که برای آن کار می‌کند ترجیح دهد. بنابراین در صکوک مشارکت، بانی که از طرف شریک خود عامل اجرای پروژه میشود می‌تواند منافع خود را ترجیح دهد.
برای کاستن از این مشکل می‌توان ارتباط مثبتی را بین سهم سود شرکت بانی و عملکرد آن برقرار کرد. برای محک زدن عملکرد شرکت، می‌توان متوسط سود سهام صنعتی را که این شرکت در آن واقع شده است را با بتای (β) سهام این شرکت تطبیق داد که این یک معیار کلیدی است. توجیه محک زدن عملکرد شرکت بر مبنای سود سهام صنعت مربوطه این است که مشارکت یک همکاری است که مستلزم آن است که دارندگان صکوک به اندازه دارندگان سهام در معرض ریسک قرار بگیرند. بنابراین آنها می‌توانند توقع سود برابر با صاحبان سهام داشته باشند.
در هر صورت نسبت تقسیم سود متغیر خواهد بود. به این صورت که وقتی سود سهام شرکت با محک (بتای شرکت ضرب در متوسط سود سهام صنعت مربوطه) برابر میشود که در این صورت صاحبان صکوک و سهام دارای سود برابر خواهند شد. وقتی‌‌که سود سرمایه شرکت از محک بالاتر باشد سهام‌داران سود بالاتری را بر مبنای نسبت تقسیم سود به صورت پاداش دریافت خواهند کرد. به عبارت دیگر صاحبان سهام، سود بالاتری نسبت به صاحبان صکوک دریافت خواهند کرد. بر عکس یعنی زمانی که بازگشت سرمایه از میزان محک پایین‌تر باشد، میزان سود صاحبان سهام از صاحبان صکوک پایین‌تر خواهد بود.
به بیان دیگر صاحبان سهام بر مبنای میزان سهمی که دارند متحمل ضرر می‌شوند. به منظور کاستن بیشتر مشکل نمایندگی، تبدیل‌پذیر بودن صکوک به سهام عادی نیز پیشنهاد میشود که دو طرف قرارداد می‌توانند بر روی آن در صورت رخ دادن برخی اتفاقات توافق کنند.
مدل پیشنهادی فوق فرصتی را برای سرمایه‌گذاران صکوک فراهم می‌آورد که آنها می‌توانند در ابزار‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که ۱. قابل معامله ۲. منطبق با شریعت ۳. دارای سود بالاتر نسبت به سایر صکوک ۴. رونق دهنده اقتصاد واقعی ۵. ارتقا دهنده عملکرد مدیران مالی است. این مدل به دلیل شباهت ابزار به سهام هزینه‌های احتمالی صدمات مالی و ورشکستگی را نیز کاهش می‌دهد. همچنین این مدل می‌تواند جایگزین مناسبی باشد، پیش‌روی مدیران شرکت‌هایی که قصد انتشار سهام دارند اما نگران رقیق شدن (Dilution) ارزش سهام خود است.
صکوک متصل به کالا - مخصوص دولت‌ها
منطق اقتصادی برای این صکوک، منطبق کردن و هم‌گامی تعهدات پرداخت دولت‌های ناشر صکوک با توان پرداخت است. ساختار این صکوک که بر مبنای پیش‌اجاره است، به صاحبان صکوک این امکان را می‌دهد که از طریق نمایندگان خود، ساخت وساز پروژه مشخصی که دولت برای آن صکوک منتشر کرده را دست بگیرند، پس از تکمیل به دولت تحویل داده و پس از آن به صورت دوره‌ای اجاره پروژه را از دولت دریافت می‌کنند. مالکیت پروژه نهایتا یا از طریق مبلغ از پیش تعیین شده‌ای که دولت در انتهای دوره می‌پردازد و یا طی دوره مستهلک میشود و به مالکیت دولت درمی‌آید.
تا اینجا صکوک به صورتی طراحی میشود که ارزش میزان اجاره پرداختی توسط دولت متصل به شاخص قیمت کالاهای انتخابی صادراتی همان دولت یا کشور باشد. در این راستا می‌توان کف و سقفی برای میزان اجاره در نظر گرفت تا از نوسانات شدید کالاهای صادراتی و اثر آنها بر روی میزان اجاره جلوگیری شود.
فواید این ابزار برای سرمایه گذاران: ۱. قابل معامله است ۲. سرمایه تضمین میشود ۳. میزان سود متغیر و وابسته به تغییر قیمت کالاهای صادراتی است ۴. نمایانگر فرصت‌هایی برای تنوع‌بخشی به سرمایه‌گذاری است چرا که از لحاظ تاریخی بازده کالا‌ها به صورت ضعیفی مرتبط با بازده سهام و ابزارهای با سود ثابت است.
فواید این ابزار برای دولت‌ها: ۱. تامین مالی برای ساخت پروژه‌های زیر بنایی ۲. مدیرت بهتر بدهی‌های کشور ۳. انعطاف بیشتر مالی (به شرط داشتن سیاست‌های مالی درست)
صکوک متصل بهGDP مخصوص دولت‌ها
این مدل از همه لحاظ، جز در مورد روش شاخص‌گذاری آن شبیه صکوک متصل به کالا است. به جای قیمت‌گذاری بر مبنای قیمت سبدی از کالاهای صادراتی، نرخ بازگشت این صکوک بسته به میزان رشد تولید ناخالص داخلی کشور منتشر کننده صکوک است.
طبیعتاً این ابزار دارای ریسک و بازده سرمایه‌گذاری متفاوت از مدل قبلی است. منبع اصلی نوسانات قیمت و نتیجتاً سود پرداختی، نوسان تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور است. این ابزار نیز به دلیل تنوع‌بخشی و شمول پروژه‌های مختلف حائز اهمیت است.
در شرایطی که رشد تولید ناخالص داخلی یک کشور منفی (مانند ایران) و یا بسیار پائین (مانند ژاپن و آمریکا) است، این مدل با چالش روبرو میشود. راهکاری که مطرح است این است که رشد GDP طی ١٠ سال گذشته (به عنوان مثال) در نظر گرفته شده، متوسط آن محاسبه، سپس میزان ثابتی به آن افزوده شود و عدد نهایی به عنوان شاخص محاسبه سود این صکوک در نظر گرفته شود. البته در کشورهایی که دولت‌ها متهم به دست‌کاری آمار و ارقام اقتصادی هستند این ایده کارساز نیست.
همان‌گونه که ملاحظه شد صکوک این قابلیت را دارند که بازگوکننده عملکرد بخش واقعی تولید و اقتصاد بوده و به عنوان شاخصی در پیش‌روی سرمایه‌گذاران، تولیدکنندگان، صادرکنندگان و دولتمردان نقش آفرینی کنند.
امیرعباس زینت‌بخش، دانشجوی دکترای مالی اسلامی دانشگاه بین‌المللی مالی اسلامی (اینسیف) مالزی
منبع: پورتال سازمان بورس و اوراق بهادار
