وقف نسخ خطی قرآن؛ راهی مطمئن برای حفظ گنجینه ماندگار گذشتگان
گروه ادب: وقف سنتی است که از دیرباز میان مردم وجود داشته و اسلام راه و شیوه روشنی برای آن ترسیم کرده است که می‌توان از آن برای حفظ نسخه‌های باارزش خطی که امروزه در خانه‌های مردم نگهداری می‌شود، استفاده کرد.
قرآن، کامل‌ترین کتابی است که از سوی خداوند متعال برای بشر نازل شده است. هیچ علم ربّانی، مسئله الهی، برنامه زندگی و راه معرفت، با اصل و فرع و جزئیاتش در هیچ کتابی نیست، مگر در قرآن کریم. قرآن کریم سرشار از معارفی بلند و عمیق در همه مسائل است که بشر برای پیمودن راه سعادت به آن نیاز دارد.
همه مردم مخاطبان قرآن هستند و مطالب آن برای همه قابل فهم و درک است، امّا ظرفیّت انسان‌ها برای پذیرش معارف الهی تفاوت دارد؛ چنان که وقتی آبی از آسمان سرازیر می‌شود، درّه‌ها و رودخانه‌ها هر کدام به اندازه گنجایش خـود، از آن آب در خود جای می‌دهند. «أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا»، (سوره رعد، آیه 17)
اصل وقف، همسو با نیازِ ماندگار شدن انسان است
انسان موجودی جاودانی است و از فنا و نابودی نفرت دارد. مرگ در حقیقت وسیله انتقال انسان به عالم دیگر برای زندگی ابدی است. تاریخ بشر نشان می‌دهد که حتّی ناباوران به خدا و دین، خود را موجودی فانی به شمار نمی‌آورند. از این رهگذر انسان دوست دارد پس از وی، نامی از او در عالم به یادگار بماند. در فرهنگ اسلامی یکی از بهترین راه‌های زنده نگه‌داشتن نام انسان، عموم کارهای خیر به ویژه وقف در اصطلاح قرآنی است که باقیات و صالحات گفته می‌شود و مردم به انجام آن دعوت شده‌اند.
نمی‌توانیم مبدأ روشنی برای تفکّر و عمل خیر پیدا کنیم. کار خیر همیشه بوده و همیشه هم خواهد بود. ادیان آسمانی بدون استثناء در این باره برنامه داشته‌اند. خداوند بیش از هر موضوعی به این مسئله بها داده است. وقتی آیات قرآن در مورد خیرات، انفاق، صدقات و خدمت به خلق را مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم که چه قدر واضح و پرمعنا و مشوق است تا جایی که خداوند عمل انسان‌های خیّر را به شکر، شکور و شاکر تعبیر می‌فرماید؛ یعنی خداوند تشکر می‌کند از انسان‌هایی که نعمت‌های خدا را برای مردم هزینه می‌کنند.
وقف، حکم امضائی اسلام
«وقف» سنّت حسنه‌ا‌ی است که از دیرباز به اشکال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام نیز آن را در مسیری روشن، منطقی و هدفدار، مترّقی و دقیق مورد استفاده قرار داده است. آیاتی که در قرآن به انفاق، احسان، عمل صالح، ایثار و... اشاره شده، می‌تواند مشوق مردم به انجام وقف باشد و از سویی در قرآن، آیات بسیاری مرتبط با کنز مال، تکاثر، تفاخر، استکبار، سرقت طغیان، کسب حرام، حب مال، راندن مهرآمیز یتیم، پرخاش از مسائل دینی، خودبینی و... آورده و با آنها به گونه‌ای مبارزه شده که به شکلی می‌تواند به مقام و جایگاه وقف در قرآن اشاره داشته باشد.
تعبیـر خـداونـد از انجام کار خیر در حوزه مادیات چـقـدر لطیـف و زیبا اسـت؛ خـدا کـه مالـک همـه چیـز است، مالـک همه انسان‌هاست. مالـک لحظـات عمر و نفس‌های ماسـت. به ما می‌گـوید به من قرض بدهـید، آن هم با تعبیراتی که یک سائل می‌گـوید. شما به خدا قرض بدهیـد، خدا به شما جـزا می‌دهد. «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً ۚ وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(سوره بقره، آیه 245)
دلیلش این است که خدا می‌خواهد از طریق ما انسان‌ها، این همکاری و همدلی اتفاق بیفتد. «وقف» مهمترین وسیله این راه است و تفاوتی که وقف با صدقات موقّتی دارد، پایدار بودن و ماندگار بودن آن است.
کهن‌ترین نسخه خطی قرآن در سال 168 هجری وقف شده است
وقف قرآن بر مساجد و آرامگاه‌ها از رایج‌ترین انواع وقف است که فی سبیل‌الله و با نیت تقرب به خداوند متعال و طلب رضا و آمرزش او برای تلاوت قاریان کلام‌الله مجید و بهره‌مندی احیا و اموات از اجر و ثواب دنیوی و اخروی انجام می‌شود. این سنت خاصه در ایران در طول تاریخ حیات درخشان اسلامی‌اش رایج و متداول بوده است.
کهن‌ترین نسخه قرآنی موقوفی دنیای اسلام متعلق به قرن دوم هجری و متعلق به جامع کتابخانه خدیوی مصر است که در سال 168 هجری در جامع عتیق فسطاط وقف شده. دومین قرآن از این نظر به خط کوفی اولیه و در زمان حکمرانی امجور (264ـ 265 ه) در دمشق وقف شده است.
لزوم تبلیغات برای ترویج وقف نسخ خطی قرآن
در همین رابطه آیت‌الله سیدجمال‌الدین دین‌پرور، رئیس بنیاد نهج‌البلاغه با اشاره به عنصر مهم تبلیغات در وقف نسخ خطی قرآن، گفت: باید در زمینه وقف نسخ خطی قرآن تبلیغات صورت بگیرد و تنها راه چاره برای ترویج این موضوع در این زمان وقف است؛ چراکه هم ابزارهای تبلیغاتی زیاد شده است و هم با استفاده از این ابزارها، مردم خودشان سنت وقف در حوزه کتاب‌های مقدس و دینی را انتخاب کرده‌اند.
وی با ذکر برخی از مراکزی که نسخ خطی قرآن را برای نگهداری بهتر خریداری می‌کنند، عنوان کرد: کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس دو مرکز شاخص هستند که این آثار ارزشمند را می‌خرند، اما طبیعی است که در این میان افراد سودجویی هم وجود دارند که به خرید و دلالی این گونه آثار می‌پردازند و آن را می‌خرند و معمولاً به خارج از کشور انتقال می‌دهند.
آیت‌الله دین‌پرور در همین زمینه افزود: این وظیفه نهادهای مربوطه است که مراقبت لازم را از این گونه آثار که به نوعی میراث ملی به شمار می‌آیند به عمل بیاورند و همان طور که در کتابخانه‌ها و مراکز مراقبت می‌کنند، باید از آنها مراقبت کرد.
رئیس بنیاد نهج‌البلاغه با رد بی‌اعتمادی مردم نسبت به مراکز نگهدارنده نسخ خطی قرآن کریم، اظهار کرد: من این مسئله را رد می‌کنم؛ چرا که مراکز نگهدارنده نسخ خطی دارای اعتبار چندین ساله هستند و نشانه اعتماد مردم نیز نسخی است که از قدیم‌الایام در این کتابخانه‌ها مورد مراقبت قرار گرفته است.
ضرورت اقدام مؤثر کتابخانه‌ها برای ترویج وقف قرآن‌های خطی
عبدالرسول عبایی، عضو هیئت علمی مرکز طبع و نشر قرآن کریم نیز درباره وقف نسخ خطی قرآن در میان مردم گفت: میزان وقف به سطح آگاهی مردم در دوره‌های مختلف بستگی دارد؛ هر چه سطح این آگهی در مورد خاصیت وقف بیشتر باشد، طبیعی است که میزان آن نیز بالاتر خواهد بود.
وی افزود: مردم ممکن است ساختمان یا بخشی از درآمدهایی را که دارند وقف کنند که ظاهر امر نشان می‌دهد تعدد موقوفات در این زمینه کم هم نیست، اما در این راستا نباید از آثاری مثل نسخ خطی قرآن به علت معنویاتی که دارند بگذرند.
عبایی با عنوان اینکه برای افزایش قرآن‌های نفیس یا نسخ خطی قرآن باید سازمان اوقاف و امور خیریه خود وارد عمل شود، بیان کرد: تا آنجایی که اطلاع دارم سازمان اوقاف در هیچ دوره‌ای وظیفه‌ای برعهده نهاد یا مسئولی نگذاشته است که برای تبلیغ وقف قرآن وارد عمل شود و این طرح اگر اجرایی می‌شد می‌توانست بسیار راهگشا باشد.
عضو هیئت علمی مرکز طبع و نشر قرآن با اشاره به برخی مسئولیت‌های خود در این مرکز تصریح کرد: در مرکز طبع و نشر قرآن کریم، فعالیت‌های قرآنی خاصی در زمینه وقف قرآن یا نسخ خطی قرآن کریم صورت نمی‌گیرد؛ از این رو نسخ خطی ادعیه و قرآن کریم کمتر وقف می‌‌شوند که چنین مسئله‌ای را باید در کتابخانه‌ها و مراکز نگهداری این گونه نسخ جستجو کرد.
