به مناسبت ميلاد امام حسن عسكری(ع)/
«الصامت»؛ لقب امام عسكری(ع) و بيانگر زندگی تحت نظارت حكومتی ايشان
گروه انديشه: عضو هيئت علمی بنياد دائرةالمعارف اسلامی با اشاره به شرايط دوران امامت امام عسكری(ع) اظهار كرد: «الصامت» به‌معنای «ساكت» لقب آن حضرت به جهت زندگی اجباری در محدوديت حكومتی و سياسی ايشان است.
سعيد طاوسی، عضو هيئت علمی بنياد دائرةالمعارف اسلامی، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) با بيان اين‌كه امام يازدهم شيعيان نام شريفشان حسن بن علی و كنيه مباركشان ابومحمد است، اظهار كرد: ايشان در هشتم ربيع‌الثانی سال 232 هـ ق. در شهر مدينه متولد شدند.
دانش‌پژوه رشته تاريخ اسلام دانشگاه تهران با اشاره به اين‌كه مشهورترين لقب ايشان «عسكری» است كه برگرفته از «عسكر سامرا» است، خاطرنشان كرد: شهر سامرا در بدو تأسيس پادگان بود، لذا به امام هادی(ع) و امام حسن عسكری(ع) لقب عسكريين داده‌اند.
وی ادامه داد: لقب ديگر حضرت «الزكیّ» است كه نشان‌دهنده پاكی ايشان و همچنين «الصامت» به‌معنای «ساكت» به جهت زندگی اجباری در محدوديت و انزوای آن امام(ع) بزرگوار است. از ديگر عناوينی كه برای آن حضرت مورد استفاده قرار می‌گرفت، عنوان «ابن الرضا(ع)» بود كه اين لقب برای امام هادی(ع) و امام جواد(ع) نيز اطلاق می‌شد كه به جهت شرافت خاص امام رضا(ع) و مقبوليت ايشان نزد تمامی مسلمانان بود. خصوصاً اين‌كه امام رضا(ع) به مقام ولايت‌عهدی مأمون برگزيده شده بودند، نزد تمامی مسلمين حتی اهل سنت يك شخصيت محوری در ميان ائمه(ع) محسوب می‌شدند.
اين محقق و تاريخ‌پژوه در رابطه با اوصاف و ويژگی‌های امام(ع)، افزود: احمد بن عبيدالله بن خاقان كه وكيل خراج شهر قم از سوی خلفای عباسی بوده و دشمنی و كينه شديدی از شيعيان و ائمه(ع) در دل داشته، امام عسكری(ع) را اين‌گونه وصف می‌كند: حسن بن علی(ع) جوانی گندمگون با قامتی نيكو، صورتی زيبا و اندامی موزون با جلالت و هيبت بود.
عضو هيئت علمی بنياد دائرةالمعارف اسلامی ادامه داد: امام عسكری(ع) در سال 233هـ. بالاجبار در حالی‌كه تنها يك سال داشتند، همراه پدر بزرگوارشان به شهر سامرا منتقل شدند و بعد از آن ديگر به ايشان اجازه خروج از سامرا داده نشد، به‌طوری‌كه ايشان به سفر حج و عمره نيز مشرف نشدند، لذا به شيعيان توصيه می‌شود هنگامی‌كه حج يا عمره به‌جا می‌آورند، به نيابت از امام عسكری(ع) نيز يك بار اعمال را بجای آورند.
وی در رابطه با امامت امام عسكری(ع) عنوان كرد: از حضرتش نقل شده كه در امامت هيچ امامی به اندازه‌ای كه در امامت من ترديد شد، ترديد و شك بوجود نيامد، در حالی‌كه به همان ادله‌ای كه امامان قبل از من امام بودند من نيز امام هستم. به‌عبارت ديگر اگر وجود امام در جامعه و در ميان مردم لزوم دارد، من نيز امام هستم، پس چرا در امامت ايشان تا اين اندازه ترديد به‌وجود آمد؟
طاوسی با اشاره به وقايع زمان حضرت عسكری(ع) گفت: امام هادی(ع) پسری با نام «سيد محمد» داشتند كه بسيار انسان شريف و نيكو سرشتی بودند. سيد محمد از امام عسكری(ع) بزرگتر بود، اما در زمان امامت حضرت هادی(ع) از دنيا رفت و قبر شريفش در حوالی شهر سامرا زيارتگاه عاشقان است.
وی با اشاره به حديثی از امام هادی(ع) كه در منابع متقدم شيعی نقل شده است، اظهار كرد: اين حديث در ميان شيعيان ايجاد شبهه كرده است. در اين حديث آمده است: هنگامی‌كه محمد بن علی النقی(ع) وفات كرد، حضرت به امام حسن عسكری(ع) فرمودند كه برای خدا شكری تازه كن كه درباره تو امری پديد آورده است.
عضو هيئت علمی بنياد دائرةالمعارف اسلامی با بيان اين‌كه با اين حديث برخی از شيعيان به شك افتاند كه قرار بر اين بوده كه سيدمحمد به امامت برسد، اما با وفات وی امامت به حضرت عسكری(ع) منتقل شده است، خاطرنشان كرد: در برابر اين شبهه بايد به منابع قديمی شيعه رجوع كرد، اولاً امام هادی(ع) چهارماه قبل از شهادتشان شيعيان را بر امامت امام عسكری(ع) گواه گرفتند و اين واقعه بعد از وفات سيدمحمد بوده است.
وی گفت: البته برای اين‌كه شبهه‌ای برای شيعيان به‌وجود نيايد، در زمان حيات سيدمحمد وقتی از امام هادی(ع) در مورد جانشينشان برای در امر امامت سؤال می‌كردند، حضرت امام حسن عسكری(ع) را نشان می‌دادند. در كتاب شريف «الكافی» از قول علی بن عمر نوفلی نقل شده است كه در صحن منزل امام هادی(ع) به خدمت ايشان رسيدم و پسرش محمد از كنار ما عبور كرد. به حضرت عرض كردم: قربانتان گردم، آيا صاحب ما بعد از شما ايشان هستند؟ حضرت پاسخ گفتند: نه صاحب شما بعد از من حسن(ع) است.
اين محقق و پژوهشگر ادامه داد: همچنين شيخ طوسی در كتاب شريف «الغيبه» از احمد بن عيسی علوی نقل می‌كند كه بر ابوالحسن الهادی(ع) در قريه ثريا ـ روستايی نزديك مدينه كه امام كاظم(ع) آن را بنا نهاده بودند ـ وارد شديم و به آن حضرت سلام كرديم. وی سپس ادامه می‌دهد كه ابوجعفر[سيدمحمد] و ابومحمد(ع) همزمان وارد شدند. ما ابتدا به جهت احترام به سمت برادر بزرگتر يعنی سيدمحمد رفتيم، اما امام هادی(ع) فرمودند او صاحب شما نيست و درحالی‌كه به ابومحمد(ع) اشاره می‌كردند فرمودند: «برشما باد به صاحبتان» از اين مطالب مشخص می‌شود كه در زمان حيات سيدمحمد نيز امام هادی(ع)، امام عسكری(ع) را جانشين خود معرفی می‌كردند.
طاوسی تصريح كرد: تعداد محدودی از شيعيان قائل به امامت سيدمحمد شدند و اطراف حضرت را خالی كردند، عده‌ای ديگر نيز به امامت جعفر، ديگر برادر حضرت عسكری(ع) كه مشهور به جعفر كذاب است و ادعای امامت می‌كرد، اعتقاد پيدا كردند، اما اكثريت شيعه به امامت امام حسن عسكری(ع) پايبند و معتقد راسخ باقی ماندند كه به اين عده «قطعيه» يعنی كسانی‌كه در امامت دوازده امام از قطع و يقين برخوردارند، گفته می‌شود.
وی گفت: دوران امامت آن حضرت(ع) شش سال بود كه از سال 254هـ. تا 260هـ. ادامه پيدا كرد. ايشان زندگی فوق‌العاده در محدوديت و تحت نظارت داشتند كه در واقع اقامت طولانی مدت ايشان در سامرا به‌نوعی بازداشت به حساب می‌آمد. امام(ع) نيز مجبور بودند كه هر دوشنبه و پنج‌شنبه در دارالخلافه سامرا حاضر شوند و عدم خروجشان از شهر را به اطلاع دستگاه خلافت برسانند. در حالی‌كه اين رفتار در شأن امام(ع) نبود، ولی با اين وجود حضرت همچون يك شهروند بسيار عادی زندگی می‌كردند و به‌شدت تقيه و احتياط داشتند.
اين محقق و پژوهشگر عنوان كرد: شيعيان نيز بسيار برای ديدار امام(ع) و پرسش مسائل و مشكلاتشان با سختی مواجه بودند، به‌طوری‌كه ساعت‌ها بر سر راه امام(ع) می‌نشستند كه اگر نمی‌توانند با ايشان سخن گويند حداقل امامشان را زيارت كنند. حديثی در كتاب «الخرايج و الجرائح» از قطب راوندی نقل شده كه اوج مظلوميت و مهجوريت امام عسكری(ع) و شيعيان ايشان را می‌رساند. در اين حديث حضرت فرموده‌اند: «روزی كه من به سمت دارالخلافه می‌روم، نه به من سلام كنيد و نه حتی با دست به من اشاره كنيد، زيرا كه در امان نيستيد».
دانش‌پژوه رشته تاريخ اسلام دانشگاه تهران با اشاره به اين‌كه مشهورترين لقب ايشان «عسكری» است كه برگرفته از «عسكر سامرا» است، خاطرنشان كرد: شهر سامرا در بدو تأسيس پادگان بود، لذا به امام هادی(ع) و امام حسن عسكری(ع) لقب عسكريين داده‌اند.
وی ادامه داد: لقب ديگر حضرت «الزكیّ» است كه نشان‌دهنده پاكی ايشان و همچنين «الصامت» به‌معنای «ساكت» به جهت زندگی اجباری در محدوديت و انزوای آن امام(ع) بزرگوار است. از ديگر عناوينی كه برای آن حضرت مورد استفاده قرار می‌گرفت، عنوان «ابن الرضا(ع)» بود كه اين لقب برای امام هادی(ع) و امام جواد(ع) نيز اطلاق می‌شد كه به جهت شرافت خاص امام رضا(ع) و مقبوليت ايشان نزد تمامی مسلمانان بود. خصوصاً اين‌كه امام رضا(ع) به مقام ولايت‌عهدی مأمون برگزيده شده بودند، نزد تمامی مسلمين حتی اهل سنت يك شخصيت محوری در ميان ائمه(ع) محسوب می‌شدند.
اين محقق و تاريخ‌پژوه در رابطه با اوصاف و ويژگی‌های امام(ع)، افزود: احمد بن عبيدالله بن خاقان كه وكيل خراج شهر قم از سوی خلفای عباسی بوده و دشمنی و كينه شديدی از شيعيان و ائمه(ع) در دل داشته، امام عسكری(ع) را اين‌گونه وصف می‌كند: حسن بن علی(ع) جوانی گندمگون با قامتی نيكو، صورتی زيبا و اندامی موزون با جلالت و هيبت بود.
عضو هيئت علمی بنياد دائرةالمعارف اسلامی ادامه داد: امام عسكری(ع) در سال 233هـ. بالاجبار در حالی‌كه تنها يك سال داشتند، همراه پدر بزرگوارشان به شهر سامرا منتقل شدند و بعد از آن ديگر به ايشان اجازه خروج از سامرا داده نشد، به‌طوری‌كه ايشان به سفر حج و عمره نيز مشرف نشدند، لذا به شيعيان توصيه می‌شود هنگامی‌كه حج يا عمره به‌جا می‌آورند، به نيابت از امام عسكری(ع) نيز يك بار اعمال را بجای آورند.
وی در رابطه با امامت امام عسكری(ع) عنوان كرد: از حضرتش نقل شده كه در امامت هيچ امامی به اندازه‌ای كه در امامت من ترديد شد، ترديد و شك بوجود نيامد، در حالی‌كه به همان ادله‌ای كه امامان قبل از من امام بودند من نيز امام هستم. به‌عبارت ديگر اگر وجود امام در جامعه و در ميان مردم لزوم دارد، من نيز امام هستم، پس چرا در امامت ايشان تا اين اندازه ترديد به‌وجود آمد؟
طاوسی با اشاره به وقايع زمان حضرت عسكری(ع) گفت: امام هادی(ع) پسری با نام «سيد محمد» داشتند كه بسيار انسان شريف و نيكو سرشتی بودند. سيد محمد از امام عسكری(ع) بزرگتر بود، اما در زمان امامت حضرت هادی(ع) از دنيا رفت و قبر شريفش در حوالی شهر سامرا زيارتگاه عاشقان است.
وی با اشاره به حديثی از امام هادی(ع) كه در منابع متقدم شيعی نقل شده است، اظهار كرد: اين حديث در ميان شيعيان ايجاد شبهه كرده است. در اين حديث آمده است: هنگامی‌كه محمد بن علی النقی(ع) وفات كرد، حضرت به امام حسن عسكری(ع) فرمودند كه برای خدا شكری تازه كن كه درباره تو امری پديد آورده است.
عضو هيئت علمی بنياد دائرةالمعارف اسلامی با بيان اين‌كه با اين حديث برخی از شيعيان به شك افتاند كه قرار بر اين بوده كه سيدمحمد به امامت برسد، اما با وفات وی امامت به حضرت عسكری(ع) منتقل شده است، خاطرنشان كرد: در برابر اين شبهه بايد به منابع قديمی شيعه رجوع كرد، اولاً امام هادی(ع) چهارماه قبل از شهادتشان شيعيان را بر امامت امام عسكری(ع) گواه گرفتند و اين واقعه بعد از وفات سيدمحمد بوده است.
وی گفت: البته برای اين‌كه شبهه‌ای برای شيعيان به‌وجود نيايد، در زمان حيات سيدمحمد وقتی از امام هادی(ع) در مورد جانشينشان برای در امر امامت سؤال می‌كردند، حضرت امام حسن عسكری(ع) را نشان می‌دادند. در كتاب شريف «الكافی» از قول علی بن عمر نوفلی نقل شده است كه در صحن منزل امام هادی(ع) به خدمت ايشان رسيدم و پسرش محمد از كنار ما عبور كرد. به حضرت عرض كردم: قربانتان گردم، آيا صاحب ما بعد از شما ايشان هستند؟ حضرت پاسخ گفتند: نه صاحب شما بعد از من حسن(ع) است.
اين محقق و پژوهشگر ادامه داد: همچنين شيخ طوسی در كتاب شريف «الغيبه» از احمد بن عيسی علوی نقل می‌كند كه بر ابوالحسن الهادی(ع) در قريه ثريا ـ روستايی نزديك مدينه كه امام كاظم(ع) آن را بنا نهاده بودند ـ وارد شديم و به آن حضرت سلام كرديم. وی سپس ادامه می‌دهد كه ابوجعفر[سيدمحمد] و ابومحمد(ع) همزمان وارد شدند. ما ابتدا به جهت احترام به سمت برادر بزرگتر يعنی سيدمحمد رفتيم، اما امام هادی(ع) فرمودند او صاحب شما نيست و درحالی‌كه به ابومحمد(ع) اشاره می‌كردند فرمودند: «برشما باد به صاحبتان» از اين مطالب مشخص می‌شود كه در زمان حيات سيدمحمد نيز امام هادی(ع)، امام عسكری(ع) را جانشين خود معرفی می‌كردند.
طاوسی تصريح كرد: تعداد محدودی از شيعيان قائل به امامت سيدمحمد شدند و اطراف حضرت را خالی كردند، عده‌ای ديگر نيز به امامت جعفر، ديگر برادر حضرت عسكری(ع) كه مشهور به جعفر كذاب است و ادعای امامت می‌كرد، اعتقاد پيدا كردند، اما اكثريت شيعه به امامت امام حسن عسكری(ع) پايبند و معتقد راسخ باقی ماندند كه به اين عده «قطعيه» يعنی كسانی‌كه در امامت دوازده امام از قطع و يقين برخوردارند، گفته می‌شود.
وی گفت: دوران امامت آن حضرت(ع) شش سال بود كه از سال 254هـ. تا 260هـ. ادامه پيدا كرد. ايشان زندگی فوق‌العاده در محدوديت و تحت نظارت داشتند كه در واقع اقامت طولانی مدت ايشان در سامرا به‌نوعی بازداشت به حساب می‌آمد. امام(ع) نيز مجبور بودند كه هر دوشنبه و پنج‌شنبه در دارالخلافه سامرا حاضر شوند و عدم خروجشان از شهر را به اطلاع دستگاه خلافت برسانند. در حالی‌كه اين رفتار در شأن امام(ع) نبود، ولی با اين وجود حضرت همچون يك شهروند بسيار عادی زندگی می‌كردند و به‌شدت تقيه و احتياط داشتند.
اين محقق و پژوهشگر عنوان كرد: شيعيان نيز بسيار برای ديدار امام(ع) و پرسش مسائل و مشكلاتشان با سختی مواجه بودند، به‌طوری‌كه ساعت‌ها بر سر راه امام(ع) می‌نشستند كه اگر نمی‌توانند با ايشان سخن گويند حداقل امامشان را زيارت كنند. حديثی در كتاب «الخرايج و الجرائح» از قطب راوندی نقل شده كه اوج مظلوميت و مهجوريت امام عسكری(ع) و شيعيان ايشان را می‌رساند. در اين حديث حضرت فرموده‌اند: «روزی كه من به سمت دارالخلافه می‌روم، نه به من سلام كنيد و نه حتی با دست به من اشاره كنيد، زيرا كه در امان نيستيد».
