تاریخ تفسیر قرآن از تاریخ اسلام جدا نیست/ آیا تفاسیر، پدیده‌هایی اتفاقی هستند؟
گروه اندیشه: تاریخ تفسیر شاخه‌ای از علوم قرآن است و شناخت قرآن به عنوانی پدیده‌ای الهی و تمدن‌ساز در تاریخ تمدن اسلامی رابطه‌ای متقابل با تاریخ اسلام دارد.
به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن (ایکنا)، تاریخ تفسیر یکی از درس‌های رشته علوم قرآنی است، اما بسیاری از مؤمنان و دینداران به این حوزه علاقه‌مند هستند، مطالعه تاریخ تفسیر در ارتباطی مستقیم با تاریخ اسلامی است.
گذشته از علاقه‌مندان به مسائل علوم قرآنی، نفس تاریخ تفسیر حلقه‌ای از زنجیره تاریخ اسلام می‌تواند باشد؛ قرآن به عنوان یک پدیده تاریخی تأثیرات زیاد و تمدن‌سازی در جهان اسلام داشته است و از سویی دیگر تحولات تاریخی بر تفسیر‌هایی که از قرآن شده است تأثیر داشته است.
تاریخ چیست؟
برای شناخت تاریخ تفسیر، شناخت «تاریخ» و «تفسیر» گریزناپذیر می‌نماید. باید دانست مراد از تاریخ چیست که بدانیم تفسیر چگونه تاریخی باید داشته باشد. دو معنا برای تاریخ ذکر شده است؛ در معنای اول ما با مجموعه رویداد‌ها مواجه هستیم که گذشته را شکل می‌دهند، در معنای دوم علمی وجود دارد که به روایت گذشته می‌پردازد. از این رو ما دو تاریخ از تفسیر می‌توانیم داشته باشیم؛ در معنای اول صرفا تفاسیری قرار دارند که به عنوان وقایع تاریخی وجود و تحقق داشته‌اند و با ما سخن نمی‌گویند، به معنای دوم اما تفسیر به عنوان یک معلول و پدیده بررسی و تحلیل خواهد شد. در این معنا و «در رابطه با تاریخ توجه به این نکته مهم است که نوع نگرش تاریخی به هر علمی، مستلطم اموری خاص و مربوط به آن علم است... تاریخ به معنای مطالعه نظام‌مند جریان‌ها و واقعه‌ها و روابط فیمابین آن‌ها» است.
تفاسیر پدیده‌های اتفاقی نیستند
برخی گمان کرده‌اند که پدیده‌های تاریخی به صورتی اتفاقی رخ داده‌اند، مثلا برخی چنگیز خان مغول را فردی می‌دانند که ناگهان از مغولستان برخواست و توانست نصف جهان متمدن را تسخیر کند، اما «ذهن مورخین به راحتی نمی‌پذیرد که ناگهان فردی به نام چنگیزخان مغول از راه برسد و کل جهان شرق را نابود کند.» این مسئله در خصوص متون دینی نیز درست است. تاریخ‌نگاران حدیث نمی‌توانند قبول کنند که «از اواسط قرن سوم و حدود سال 250 قمری یک‌دفعه افراد زیادی به صرافت بیفتند که کتب حدیثی تحت عنوان «صحاح» بنویسند و در عرض پنجاه سال «صحاص سته» نوشته شود.» تفاسیر نیز از این قاعده مستثنی نیستند و با مطالعه تاریخ باید به دریافت روشنی از زمینه و ضرورت‌های تاریخی شکل‌گیری این آثار دست یافت.
تاریخ جولان‌گاه وقایع، جریان‌ها و سیستمها
تاریخ را با وقایع تاریخی می‌شناسیم، بدون در نظر گرفتن واقعه و یا وقایع خاص، تاریخی مفهومی کلی و مبهم است. تصور تاریخ همواره با تصور وقایع تاریخی همراه است. «تاریخ در واقع مجموعه‌ای از پاره‌خط‌های بهم متصل است که هر کدام از این پاره‌خط‌ها متشکل از یک نقطه آغاز و یک نقطه پایان می‌باشند که به هم متصل هستند.»
برای مثال تفسیر المیزان یک واقعه تاریخی است که زمانی در تاریخ مطرح و منتشر شده است و در طی زمانی تأثیراتی مستقیم در عرصه تفسیری داشته است. اما یک واقعه تاریخ در طول تاریخ نیز جریان می‌یابند، از این رو واقعه تاریخی «نقطه‌هایی را که محل اتصال هستند را «واقعه» می‌گوییم و خطوطی که طی آن یک حرکتی شکل می‌گیرد را «جریان» می‌نامیم و تاریخ ترکیبی از تعداد زیادی از جریان‌ها و واقعه‌ها» است که با هم رابطه تاثیر متقابل دارند.
تاریخ بشر از سوی دیگر سیستم یا مجموعه‌های دیگری را نیز در بر دارد. برای مثال دین، علم، فرهنگ و ... سیستم‌هایی است که در دل تاریخ استقلال نسبی را می‌توان میان آن‌ها تشخیص داد که خودشان وقایع و جریان‌هایی را در دل خود دارند. ارتباط متقابل این سیستمها بر یکدیگر و از سویی وقایع و جریان‌های سیستمها با یکدیگر باعث می‌شود تا بررسی تاریخی به کاری پیچیده و پردامنه تبدیل شده و بررسی یک سیستم فارغ از روابط آن با مجموعه‌های دیگر ممکن نباشد.
تاریخ تفسیر قرآن از تاریخ اسلام جدا نیست
با توجه به جولان وقایع در دل سیستم‌های تاریخی به نظر می‌رسد که تاریخ تفسیر قرآن از تاریخ اسلام جدا نباشد. «گاهی اوقات در سیستم‌های موازی مثل فقه، حدیث و سیاست ممکن است واقعه خارجی دیگری رخ دهد که در کل سیستم‌های موازی تاثیرگذار باشد، مانند حمله مغول به ایران که واقعه‌ای بسیار تاثیر گذار بود. این حمله به همان اندازه که در سیاست تاثیر گذاشت و باعث سقوط دولت خوارزمشاهیان شد، به همان اندازه هم در حوزه تفسیر تاثیر گذاشته است... تفسیر یک سیستم تاریخی است و اگر بخواهیم نگاه تاریخی به تفسیر داشته باشیم، تاریخ تفسیر مجموعه‌ای است از جریان‌ها و وقایع که با هم ارتباط پیچیده‌ای دارند، مثلا در بسیاری از موارد به‌صورت جریان‌های موازی هستند و در مواردی جریان‌های همگرا و یا واگرا. هنر مورخ این است که بتواند رابطه بین جریان و وقایع را کشف کرده و مورد مطالعه قرار دهد.»
برخی از منابع تاریخ تفسیر
برای بررسی اصولی تاریخ تفسیر آنچنان که آمد تخصص و مطالعه زیاد در تاریخ اسلام و نیز تفسیرهای انجام شده ضروری می‌نماید. کتاب تاریخ تفسیر قرآن کریم که مجموعه درس‌گفتارهای احمد پاکتچی است یکی از منابع ذی‌قیمت در این خصوص بوده و یادداشت حاضر نیز مرهون آن کتاب بوده است.
علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب تفسیر و مفسران نوشته آیت‌الله محمدهادی معرفت، تاریخ تفسیر و نحو سیدمحمدباقر حجتی و کتب تاریخ تفسیر قرآن به قلم حبیب‌الله جوادیان، ابراهیم فتح‌الهی و علی‌اکبر بابایی و پژوهشی پیرامون تاریخ تفسیر قرآن کریم، سده نخست هجری نوشته سهراب مروتی رجوع کنند.
