بایدها و نباید‌های تشکیل «سازمان قرآن کریم»

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در پی وصول طرح پیشنهادی تشکیل سازمان قرآن کریم، ارائه شده توسط برخی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، شورای توسعه فرهنگ قرآنی به بررسی کارشناسی این طرح پرداخته و نتایج این بررسی‌ها را در اختیار رئیس کمیسیون فرهنگی، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی و رئیس فراکسیون قرآن و عترت  مجلس شورای اسلامی قرار داده است تا در ادامه روند بررسی طرح تشکیل سازمان قرآن کریم در مجلس مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
متن گزارش بررسی‌های کارشناسی طرح سازمان قرآن کریم در شورای توسعه فرهنگ قرآنی بدین شرح است:
مقدمه
به دنبال اعلام وصول طرح پیشنهادی «تشکیل سازمان قرآن کریم» در تاریخ 94/5/7 توسط مجلس شورای اسلامی و انتشار آن، دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی خلاصه بررسی و نظرات خود در خصوص طرح مذکور را به شرح آتی الذکر اعلام می‌دارد:
مطابق قانون اساسی ج.ا.ا نمایندگان مجلس شورای اسلامی می‌توانند در همه مسائل تحقیق و اظهارنظر نمایند، لذا دغدغه و اهتمام نمایندگان مجلس نسبت به بسط و توسعه فرهنگ حیات‌بخش قرآنی، ستودنی و نفس ارائه این طرح فارغ از نحوه ارائه و محتوای آن قابل تقدیر می‌باشد و در نهان خویش نوید‌بخش عزم نمایندگان ملت در معاضدت و پیشتیبانی از فعالیت‌های قرآنی مردم و دولتی است.
مفاد طرح پیشنهادی
طرح پیشنهادی «تشکیل سازمان قرآن کریم» مشتمل بر مقدمه‌ای با عنوان دلیل توجیهی «تشکیل سازمان قرآن کریم» مبنی بر ادعای پراکندگی مدیریت‌ها و فعالیت‌های حوزه قرآنی کشور و نتیجاً موازی‌کاری و تشتّت در فعالیت‌های قرآنی کشور است و نهایتاً ماده واحده‌ای به این شرح می‌باشد:
سازمان قرآن کریم به منظور انسجام‌بخشی به فعالیت‌های مرتبط با قرآن کریم در سراسر کشور تحت یک مدیریت واحد، با ادغام تمامی واحدهای دولتی که فعالیت‌های قرآن دارند(در مورد دستگاه‌های زیرنظر مقام معظم رهبری با اذن معظم‌‌له) و تمرکز اعتبارات آنها، این سازمان زیرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل می‌شود.
اساسنامه این سازمان توسط شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی تهیه و پس از تصویب در هیئت وزیران جهت طی مراحل قانونی به مجلس شورای اسلامی ارسال می‌گردد.
بررسی و تحلیل طرح پیشنهادی
در بررسی متن طرح پیشنهادی نکات زیر قابل توجه است:
1- دلیل توجیهی طرح متشکل از دو قسمت است. قسمت نخست الصاق بخشی از مقدمه منشور توسعه فرهنگ قرآنی به ابتدای متن طرح است که آنهم با تقدیم و تأخیر مغیر معنا، مفهوم عبارت را از عزم ملّی همه دستگاه‌های کشور و مدیران ارشد نظام برای توسعه فرهنگ قرآنی به عزم ارگان‌های فعال در حوزه قرآنی تنزّل داده است.
2- در قسمت دوم دلیل توجیهی طرح عنوان شده که موازی‌کاری و تکرار در فعالیت‌های قرآنی ناشی از پراکندگی سیاستگذاری و اجرای فعالیت‌ها در مدیریت‌های قرآنی شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان موجود و بدیل‌های مختلف بررسی و مدل پیشنهادی که اساس ساختار فعلی شورا و کمیسیون‌هاست طراحی شد و نتایج به دست آمده در مراحلی چند با نظر‌گیری از خبرگان و فعالان قرآنی به اتفاق و توافق اکثری ایشان رسید.
بر این اساس، ایجاد مرجعی متفق جهت تصویب قوانین و ضوابط ساماندهی و هماهنگی حوزه‌های قرآنی ضروری بود و تصمیمات شورای توسعه فرهنگ قرآنی در سطح عالی تصمیم‌گیری قرآنی به عنوان بالاترین مرجع سیاست‌گذاری و راهبردی امور قرآنی، برای تمامی دستگاه‌های دولتی، عمومی و مؤسسات مردمی لازم‌الاجراست و علاوه بر این، شورا دارای ساز و کار مناسب برای تأثیر بر اسناد کلان کشور است.
ب- ضرورت حفظ استقلال و ارتقای دستگاه‌های اجرایی فعال قرآنی
یکی از ویژگی‌های مهم الگوی فعلی مدیریت راهبردی فعالیت‌های قرآنی، وحدت‌گرایی در عین کثرت است. این کثرت ناظر به تعداد مجریان و وظایف ایشان و آن وحدت ناظر به سیاست‌ها، قواعد و رویه‌ها است. تقسیم فعالیت‌های قرآنی به سه حوزه کلان(آموزش عمومی، پژوهش و آموزش عالی و تبلیغ و ترویج) یک تقسیم‌بندی مقبول بنابر حصری منطقی است.
در این الگو وظایف و مسئولیت‌های کمیسیون‌های سه‌گانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی روشن است. در عین حال باید به دستگاه‌ها و بخش‌های دولتی و مردمی، اختیار داده شود ولی قواعد را به گونه‌ای تنظیم نمود که یک کل منسجم شکل گیرد در برقراری این قواعد و مکانیزم‌ها باید در عین پایبندی به استقلال اجرایی دستگاه‌ها به هماهنگی و هم‌سویی در سیاست‌ها متعهد بود.
بر خلاف ایده سازمان متمرکز قرآنی، عمده فعالیت‌های قرآنی بایست در بدنه عملیاتی خود دستگاه‌ها اجرایی شوند و نباید آنها را از پیکره دستگاه‌ها منفک کرد. بایسته آن است که نهادهای مختلف امر قرآن را وظیفه خود بدانند نکته مهمی که در این طرح مغفول مانده این است که موضوع قرآن حقیقتی است که در ابعاد و قالب‌های مختلف آموزشی، ترویجی و پژوهشی در سطوح دولتی و مردمی سریان و تعیّن دارد. وزارت علوم وفق ماموریت قانونی خود برنامه‌ها و دوره‌های آکادمیک آموزش عالی و پژوهشی قرآنی را برگزار و تولیت می‌کند، وزارت آموزش و پرورش، آموزش عمومی قرآن کودکان و نوجوانان را عهده‌دار است، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزاری نمایشگاه‌های قرآن و آثار، محصولات و خدمات هنری، فرهنگی و رسانه‌ای قرآنی را هدایت می‌کند، سازمان تبلیغات اسلامی به آموزش عمومی غیر رسمی و مردمی قرآن کریم می‌پردازد. سازمان اوقاف و امور خیریه متولی موقوفات قرآین و فعالیت‌های قرآن بقاع متبرکه است. سازمان صدا و سیما شبکه‌های اختصاصی رادیویی و تلویزیونی قرآنی دارد، نیروهای مسلح و سپاه پاسداران مراکز متعدد قرآنی خود را مدیریت می‌نمایند و ... اکنون با وجود چنین تکثری بر مطاف موضوع قرآن کریم، تمرکز این مراکز در سازمان و مدیریتی واحد جز تضییع شان و تفصیر ساحت قرآن چه خواهد بود؟ و این فرع بر این است که پذیرفته باشیم عقلاً و واقعاً امکان انفکاک این موضوعات قرآنی از همه نهادهای تخصصی و تجمیع آن در یک مجموعه عمومی امکان‌پذیر باشد.
سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت آموزش و پرورش است در صورتی که اولاً جایگاه‌های حقوقی و رتبی این نهادها و دستگاه‌ها متفاوت بوده ثانیاً سیاست‌گذاری و راهبری فعالیت‌های قرآنی کشور منحصراً برعهده شورای عالی انقلاب فرهنگی از طریق شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی صورت می‌گیرد و ثالثاً بر اساس مصوبه نحوه و ترتیبات تقسیم مأموریت‌ها و وظایف قرآنی دستگاه‌ها مصوب جلسه نخست شورای تخصصی مذکور به تاریخ 1388/7/28 آنچه که در طرح پیشنهادی تحت عنوان انسجام بخشی به فعالیت‌های قرآنی آمده ملحوظ شده است.
3- ثقل طرح پیشنهادی «تشکیل سازمان قرآن کریم» انسجام‌بخشی به تمام فعالیت‌های قرآنی و مدل ارائه شده جهت این انسجام‌بخشی تجمیع همه واحدهای فعال قرآنی دولتی و تمرکز اعتبارات آنها ذیل مدیریتی واحد در سازمانی با نام سازمان قرآن کریم زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
از آنجایی که با فحص بسیار هر گونه پشتوانه علمی و مستند نظری افزون بر مقدمه چند سطری این طرح بدست نیامد شایسته است تا طراحان به تشریح و تبیین مدل و ماهیت سازمان ارائه شده بپردازند چرا که در متن و بطن این طرح هر گونه بیان تفصیلی و یا اجمالی در خصوص فرآیندها و کارکردهای این سازمان مسکوت ماندها ست. از این رو به اجمال به نقد اساس طرح که مبتنی بر متمرکز سازی فعالیت‌های دولتی قرآنی است می‌پردازیم.
الف- امکان‌سنجی علمی و اجتمواعی ایجاد ساختار متمرکز و یا شورایی جهت فعالیت‌های قرآنی
بنابر تصریح مجموعه‌ای از اسناد علمی و پژوهشی که قریب به ده سال به موضوع ساماندهی و هماهنگ سازی فعالیت‌های قرآنی و بررسی مدل‌های آن پرداخته است، امکان تجمیع وظایف ذاتی قرآنی سازمانها و نهادهای کشور در یک سازمان یا وزارتخانه وجود ندارد، از جمله آسیب‌های بالقوه یا بالفعل مدل متمرکز مدیریت دولتی در عرصه امور دینی، انحصار تصدی گری در همه بخش‌ها و فعالیت‌ها توسط دولت و ایجاد نگرش مبتنی بر قیمومیت دینی و مذهبی نسبت به مردم و بهره‌گیری احتمالی از این نوع فعالیت‌ها در رقابت‌های گروه‌های و فعالان سیاسی است که طرح تشکیل سازمان قرآن منجر به افزایش و تعمیق این آسیب‌ها خواهد شد.
مناسب‌ترین مدل برای برون رفت از وضعیت موجود به صورت مدل ارتباطی «ساختار شبکه» طراحی و از سال 1388 با تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی و تشکیل شورای توسعه فرهنگ قرآنی اجرایی شده است. این ساختار شبکه‌ای به مرکزیت یک شورا و تقسیم کار ملی در سه کمیسیون تخصصی مستقر در سه وزارتخانه فرهنگی و آموزشی در سال 1387 پس از بررسی  مدل‌های مختلف پیشنهادی از جمله سازمان و وزارت قرآن و شورای عالی قرآن(طرح پیشنهادی به مجلس شورای اسلامی و طرح پیشنهادی به ریاست جمهوری) در دفتر مقام معظم رهبری و گردش کار با معظم له انتخاب و به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارجاع شده و نهایتاً در جلسه 643 مورخ 1388/2/22 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.
از جلمه مطالعات اصلی پشتیبان استقرار شورا، طرح «طراحی و ارزیابی مدل‌های کلان ساماندهی فعالیت‌های قرآنی» است که در سال 1384 با مطالعه مقایسه‌ای و با دو رویکرد انتقادی و اثباتی، ساختارهای
ج- نگاه معطوف به آینده در ساختارها‌ی مدیریت امور قرآنی
براساس مبانی علمی مدیریت، برخی مولفه‌های نظام اداری مطلوب عبارتند از: 1- تحلیل گر و کار آفرین در عین کوچکی و چابکی 2- قاعده مند و متعطف از حیث ساختار و تصمیم گیری و 3- غیر متمرکز براساس توزیع قدرت تشکیل سازمان قرآن کریم از این جهات کاملا مغایر با این اصول علمی خواهد بود.
1- با اصل چابک سازی دولت همسو نیست. لازم است از بسترهای موجود استفاده کرد نه آنکه سازمان جدید ایجاد کرد.
2- فرآیند تصمیم گیری در سازمان متمرکز مذکرو مبهم است و مشخص نیست که فرد(اقتدارگرا) یا شورایی(مشارکتی) است. تصمیم گیری مشارکتی از عوامل اصلی موفقیت در هماهنگی و ساماندهی بین سازمان‌های مرتبط با فعالیت‌های قرآنی است. در این صورت اعضای آن حقیقی‌اند یا حقوقی یا ترکیبی از آنها؟ در صورت پذیرش ترکیبی بودن، شورای توسعه فرهنگ قرآنی در حال حاضر خود چنین است که در این صورت تحصیل حاصل می‌شود.
3- سیستم‌های اجتماعی از نوع سیستم‌های پیچیده است و با نگاه سنّتی و تمرکزگرا نمی‌توان آنها را مدیریت کرد، نگاه سازمان مستقل و مدیریت تمرکز گرا، با فضای متکثر اجتماعی و نهادی فعلی در تضاد است. فضای فعلی نیازمند نگاه شبکه‌ای و یکپارچه ساز است بر همین اساس شورای توسعه فرهنگ قرآنی توانسته تا حد نسبتاً مطلوبی میان بخش دولتی و مردمی مرابطه و یکپارچگی ایجاد کند.
در فرجام با احترام به این طرح می‌توان منشان صدور آن را دغدغه بحق نمایندگان محترم مجلس در توسعه فرهنگ قرآنی و رفع موانع این مسیر دانست ولیکن باید در نظر داشت که جهت ارزیابی کلی از موانع اصلی توسعه فرهنگ قرآنی، میان ساختار و عاملیت تفکیک قائل شد. مراد از ساختار، روابط، قواعد و مراد از عاملیت، عوامل انسانی فعال هستند. دلیل عمده ناکامی یک نظام در نیل به اهداف ناشی از عاملیت است نه ساختار، براساس مطالعات موجود انجام شده، کمبود مدیر و مجریان توانمند قرآنی، مهمترین و موثرترین چالش توسعه فرهنگ قرآنی است. افزودن بر این صاحب نظران قرآنی در ضعف دانشی و مهارتی نیروی انسانی نظام آموزش رسمی عمومی قرآن کریم اتفاق دارند و خروجی‌های نظام آموزش عالی رسمی نیز با ناتوانی‌های جدّی رویاروست و در این میان از کاستی‌های معنوی کارگزاران امور قرآنی نیز نباید غافل ماند. از این رو مهمترین سائق توسعه فرهنگ قرآنی جلب توفیق‌ الهی و مجاهدت قرآنی و تامین نیازهای انسانی و مادی این توسعه و پیگیری و پشتیبانی از مصوبات شورا و نظارت بر آن است.
به هر روی شورای توسعه فرهنگ قرآنی از هر گونه بحث علمی و تعاطی آرای نخبگان و نمایندگان مجلس در ارتقای سطح فرهنگ قرآنی جامعه اسلامی و طی طریق پر توفیق تمسک به قرآن کریم استقبال می‌نماید.
بمنّه و کرمه
گروه برنامه‌ریزی راهبردی توسعه فرهنگی قرآنی