چالش‌های امانتداری از میراث دفاع مقدس برای نسل‌های آینده + فیلم
مسئول سازمان حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس بسیج و سپاه معتقد است در مسیر مستندسازی و حفظ خاطرات دفاع مقدس، چالش‌هایی وجود دارد که می‌توان به بحث طبقه‌بندی اسناد، مواجهه با جامعه‌ای که در حال عبور از نسل مؤثر در دوران دفاع مقدس است و نبود یک سامانه جامع و ملی برای ثبت، نگهداری و به‌اشتراک‌گذاری همه اطلاعات، اسناد، خاطرات، آمار و تولیدات مرتبط با دفاع مقدس اشاره کرد.
دفاع مقدس، دوره‌ای از تاریخ ایران است که نماد ایثار، شجاعت و پایمردی ملت ایران در برابر دشمنان بود. این دوران، نه تنها بخشی از تاریخ جنگ و مقاومت است، بلکه مجموعه‌ای از ارزش‌ها، تجربیات و درس‌های بزرگ را در خود جای داده که حفظ و انتقال آن به نسل‌های آینده، اهمیت بسیار بالایی دارد. این گنجینه ارزشمند، هویتی است که باید به بهترین شکل ممکن نگهداری شود تا جوانان و نسل‌های بعدی بتوانند از آن بهره‌مند شده و با روحیه‌ای مقاوم رشد کنند.
در این مسیر سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج به عنوان نهادی تخصصی و فرهنگی، مسئولیتی خطیر برعهده دارد. این سازمان با گردآوری مستندات، خاطرات، آثار مکتوب و تصویری، انجام پژوهش‌های علمی و فرهنگی و همچنین ترویج فرهنگ دفاع مقدس از طریق برنامه‌های متنوع رسانه‌ای و هنری، تلاش می‌کند تا این میراث عظیم را حفظ کرده و در دسترس عموم قرار دهد. وظیفه این سازمان تنها ثبت وقایع نیست، بلکه زنده نگه داشتن شعله ارزش‌ها و پیام‌های آن دوران، برای ساختن آینده‌ای بهتر است.
ایکنا با توجه به موضوع اهمیت انتقال فرهنگ دفاع مقدس به نسل جدید به گفتوگو با سردار عبدالرضا آزادی، مسئول سازمان حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس بسیج و سپاه پرداخته است. سردار آزادی در این گفتوگو به سؤالات مهمی درباره نقش سازمان و راهکارهای حفظ گنجینه دفاع مقدس پاسخ می‌دهد که در ادامه می‌خوانیم و می‌بینیم.
ایکنا - درباره مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت سازمان حفظ و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج توضیح دهید و چه راهبردی برای انتقال این گنجینه ارزشمند به نسل‌های امروز به کار گرفته‌اید؟
موضوع‌بندی، گویاسازی و دسته‌بندی اطلاعات باید به‌گونه‌ای انجام شود که در اختیار همه علاقه‌مندان و پژوهشگران این حوزه قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در این عرصه دنبال می‌کنیم، در واقع «سرگذشت‌پژوهی» یا پژوهش‌های کاربردی پیرامون شخصیت شهدا و فرماندهانی است که ما آنها را به‌عنوان قهرمانان آن دوران می‌شناسیم؛ کسانی که نقش‌آفرین بودند. تلاش ما این است که بتوانیم به زوایای پنهان زندگی آنها و ابعاد حماسی حیات‌شان دست پیدا کنیم و این ابعاد را انتقال دهیم.
حوزه دوم فعالیت‌ها به برگزاری کنگره‌ها و یادواره‌های شهدا اختصاص دارد. در حقیقت اینها بزرگداشت‌هایی هستند که در قالب کنگره‌ها و برنامه‌هایی برای تکریم خاندان معظم شهیدان برگزار می‌شود. سالیانه حدود ۱۰ کنگره ملی و بیش از صد هزار یادواره در سطوح مختلف شامل سطح ملی، استانی، شهرستانی، محلی، منطقه‌ای و حتی خانوادگی برگزار می‌شود.
سومین حوزه، نشر ادبیات دفاع مقدس است. در این حوزه، نزدیک به ۳۳ ناشر ملی و استانی فعالیت و تلاش می‌کنند یافته‌هایی را که از طریق جمع‌آوری، سرگذشت‌پژوهی و سوژه‌یابی به دست آمده، به مرحله انتشار برسانند. در این مسیر، سالیانه حدود ۵۰۰ عنوان کتاب در گونه‌های مختلف همچون زندگی‌نامه، داستان مستند، داستانی، رمان، خاطره، تاریخ شفاهی و حتی آثار مرتبط با کودک و نوجوان به رشته تحریر درمی‌آیند. همچنین، سالانه نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس و مقاومت را برگزار می‌کنیم که در آن بیش از ۱۲۰ ناشر شرکت می‌کنند و به عرضه و نمایش آثار خود می‌پردازند.
چهارمین حوزه، مناسبت‌های دفاع مقدس است. تاکنون نزدیک به 30 مناسبت مختلف مرتبط با دفاع مقدس را شناسایی و ثبت کرده‌ایم و تلاش داریم که بزرگداشت آنها را به‌صورت منظم برگزار کنیم. از جمله این مناسبت‌ها می‌توان به سوم خرداد، سالروز آزادسازی خرمشهر، چهارم خرداد، روز دزفول، هفته دفاع مقدس و سالروز عملیات‌های بزرگ مثل والفجر و کربلا اشاره کرد.
پنجمین حوزه، روایتگری است. در این زمینه، به تربیت و توانمندسازی راویان دفاع مقدس پرداخته‌ایم و انجمن‌های روایتگری در سراسر کشور شکل گرفته‌اند. این افراد با اتکا به مجموعه‌ای که از آن با عنوان «کتاب راوی» یاد می‌کنیم، به فعالیت روایتگری می‌پردازند و تلاش دارند مفاهیم دفاع مقدس را برای نسل امروز به‌صورت ملموس و اثرگذار بازگو کنند. در حقیقت، راویان دفاع مقدس در مکان‌هایی همچون راهیان نور، مساجد، حسینیه‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها در طول سال حضور پیدا می‌کنند و به روایت دفاع مقدس، مقاومت و زندگی شهدا می‌پردازند.
ایکنا - در صحبت‌هایتان به کنگره‌های یادبود شهدا اشاره کردید، این کنگره‌ها چه نقش و جایگاهی در حفظ و ترویج فرهنگ جهاد و شهادت ایفا می‌کنند؟
باید گفت که برگزاری این کنگره، در حقیقت یک حرکت بزرگ و ریشه‌دار فرهنگی است که قدمتی نزدیک به ۳۰ سال دارد؛ حرکتی همچون یک عملیات گسترده فرهنگی برای شناخت و کار دقیق بر شهدا و فرهنگ جهاد و شهادت. خوشبختانه این جریان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های ملی، استانی و مردمی شکل گرفته و ادامه پیدا می‌کند. کنگره‌های شهدا دارای ساختار مشخص و منظمی هستند که در آن همه نهاد‌ها و اقشار نقش دارند. برای نمونه، در سطح استان، ساختاری با عنوان شورای سیاست‌گذاری و ستاد کنگره وجود دارد که در آن شخصیت‌هایی همچون نماینده ولی‌فقیه و امام جمعه استان، استاندار، فرمانده سپاه، فرماندهان نیرو‌های مسلح، پیشکسوتان دفاع مقدس و نمایندگان دستگاه‌های مختلف حضور دارند. این افراد و مجموعه‌ها وارد میدان می‌شوند، کمیته‌های تخصصی شکل می‌گیرد و هر کدام از این کمیته‌ها مسئولیتی برای کار بر شهدا و موضوعات مرتبط با آنها برعهده می‌گیرند.
در برخی موارد، مقدمات برگزاری یک کنگره ممکن است حتی تا 10 سال به طول انجامد. در این مدت، تلاش‌های گسترده‌ای صورت می‌گیرد تا با بهره‌گیری از هنر و استفاده از گونه‌های مختلف هنری، پیام شهدا به نسل امروز منتقل شود. واقعیت این است که هر چقدر این پیام با هنر آمیخته باشد، جذابیت بیشتری خواهد داشت و اقبال عمومی، به‌ویژه از سوی نسل جوان و نوجوان، به آن بیشتر خواهد شد. در واقع، در هر جایی که تولیدات هنری ما از کیفیت بالا و فاخر برخوردار بوده‌اند، میزان استقبال از کنگره و انتقال مؤثر پیام شهدا نیز بیشتر شده است.
در این میان، می‌توان گفت که دو عنصر مهم در انتقال موفق پیام نقش کلیدی دارند: یکی عنصر هنر و دیگری عنصر رسانه. رسانه‌ها با بازتاب گسترده محتوای تولید شده و یافته‌های مرتبط با دفاع مقدس، به این پیام‌ها ضریب می‌دهند و دامنه تأثیر آن را افزایش می‌دهند.
ایکنا - با توجه به اهمیت مستندسازی خاطرات دفاع مقدس، نقش سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج در نظارت بر کیفیت و صحت این خاطره‌نگاری‌ها چیست؟
برای سامان‌دهی این فرآیند، یک شیوه‌نامه جامع را با مشارکت استان‌ها و پیشکسوتان جهاد و شهادت تدوین کرده‌ایم. در سال گذشته، به پشتوانه همین شیوه‌نامه، تقویم تاریخ شفاهی هر استان طراحی و برای هر استان، چهار پروژه اصلی تعریف شد.
اولین پروژه، تدوین تاریخ نقش استان در دفاع مقدس است؛ یعنی بررسی و ثبت اینکه هر استان چه نقشی در جنگ داشته و چگونه در صحنه دفاع حضور پیدا کرده است. دوم، بررسی نقش لشکر‌ها و یگان‌های عملیاتی هر استان در طول دوران دفاع مقدس. سوم؛ تهیه اطلس جغرافیایی و عملیاتی از نقش استان‌ها و نقشه یگان‌های مستقر در آنها و پروژه چهارم؛ پرداختن به فرماندهان اثرگذار در دوران دفاع مقدس، از جمله فرماندهان گردان، تیپ، لشکر و قرارگاه، به‌ویژه آن دسته از عزیزانی که به شهادت رسیده‌اند.
در این طرح، هدف این است که روایت‌ها و شفاهیاتی که از این افراد باقی مانده، منتشر شود. از این روایت‌ها کلیپ‌های کوتاه تهیه می‌شود و در فضای مجازی برای استفاده عمومی قرار می‌گیرد. خاطره‌نگاری، عملاً با چنین طرحی آغاز می‌شود و نقش سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج در این میان، تعیین چارچوب‌ها و طراحی کلان در سطح مرکز است. اما اجرای این طرح به‌صورت میدانی در سطح استان‌ها و شهرها و با محوریت پیشکسوتان، نویسندگان و فعالان حوزه دفاع مقدس انجام می‌گیرد.
این عزیزان، با برگزاری شب‌های خاطره، که امروزه به یک سنت حسنه و مستمر تبدیل شده، به تولید محتوای شفاهی اقدام می‌کنند. در بسیاری از مناطق، این شب‌های خاطره به‌صورت ماهیانه برگزار می‌شود. در این جلسات، افراد حاضر، خاطرات خود را بازگو می‌کنند، گفتوگو و تبادل تجربه انجام می‌گیرد و اگر آثاری در این زمینه نوشته شده باشد، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد و خاطرات به‌تدریج تکمیل و غنی‌تر می‌شوند. همان‌طور که اشاره شد، این خاطرات، بخشی از میراث معنوی کشور ما هستند؛ باید مستند، حفظ و در قالب محصولات متنوع هنری تولید و منتشر شوند.
ایکنا - در مسیر مستندسازی و حفظ خاطرات دفاع مقدس، چه چالش‌هایی بیش از همه وجود دارد و چگونه با آنها مواجه شده‌اید؟
در این مسیر، چالش‌هایی نیز وجود دارد. یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که ما با آن مواجه بودیم، بحث طبقه‌بندی اسناد، به‌ویژه اسناد مربوط به دفاع مقدس بود. در گذشته، دسترسی به این اسناد بسیار محدود بود؛ اما خوشبختانه از حدود دو تا سه سال گذشته، با تدبیر سردار شهید محمد باقری، این مشکل به شکل قابل‌توجهی حل شد. با همکاری نیرو‌های مسلح، طبقه‌بندی بسیاری از اسناد برداشته و امکان دسترسی به آثار و منابع فراهم شد. با این حال، واقعیت این است که در حوزه مستندسازی و خاطره‌نگاری، هنوز با عقب‌ماندگی‌هایی مواجه هستیم.
بزرگترین چالشی که اکنون با آن روبه‌رو هستیم، مواجهه با جامعه‌ای است که در حال عبور از نسل مؤثر در دوران دفاع مقدس است؛ نسلی که بسیاری از آنان امروز دیگر در میان ما نیستند. پدران و مادران شهدا، بسیاری از پیشکسوتان و راویان اصلی آن دوران، یا به سن بالا رسیده‌اند یا از دنیا رفته‌اند. این واقعیت، یک عقب‌ماندگی جدی برای ما ایجاد کرده که تنها راه جبران آن، یک کار جهادی، هوشمندانه و بدون وقفه است تا بتوانیم آنچه از این عزیزان باقی مانده را ثبت، مستند و حفظ کنیم.
چالش مهم دیگری که وجود دارد، نبود یک سامانه جامع و ملی برای ثبت، نگهداری و به‌اشتراک‌گذاری همه اطلاعات، اسناد، خاطرات، آمار و تولیدات مرتبط با دفاع مقدس است. در حال حاضر، این کار به‌صورت بخشی و پراکنده در حال انجام است؛ یعنی اطلاعات در مجموعه‌ها، نهاد‌ها یا استان‌های مختلف جمع‌آوری شده، اما هنوز یکپارچه‌سازی نشده‌اند. نیازمند یک سامانه مرکزی، یکپارچه و به‌روز هستیم که این داده‌ها را در خود جای دهد و به‌ویژه به‌صورت برخط (آنلاین) قابل دسترسی باشد. چنین سامانه‌ای می‌تواند سطح دسترسی علاقه‌مندان، پژوهشگران، نویسندگان و هنرمندان را به‌طور چشمگیری افزایش دهد و این خود گامی بلند در جهت توسعه دانش و ادبیات دفاع مقدس خواهد بود. در حال تلاش برای رفع این خلأ و پاسخ به این نیاز ملی هستیم.
ایکنا - سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج چگونه تلاش می‌کند ارزشهای دفاع مقدس را متناسب با تفاوت ذائقه‌ها و نسل‌های جدید به شکل موثر منتقل کند؟
واقعیت این است که امروز، مهم‌ترین کار در حوزه انتقال پیام به نسل جدید، «مخاطب‌شناسی» دقیق و واقعی است. باید بدانیم مخاطب نوجوان یا جوان امروز، چه علاقه‌مندی‌هایی دارد، چه محتوایی برایش جذاب است، چگونه دریافت می‌کند و در چه قالبی بهتر با مفاهیم ارتباط برقرار می‌کند. امروزه، این نسل بیشتر وقت خود را در فضای مجازی سپری می‌کند؛ بنابراین تولید آثار باید متناسب با این فضا باشد؛ یعنی محتوا باید کوتاه، روایت‌محور و دارای قدرت بصری بالا باشد.
به همین دلیل در تلاش هستیم آثاری تولید کنیم که ضمن حفظ محتوا و ارزشهای دفاع مقدس، از نظر فرمی نیز متناسب با ذائقه مخاطب امروز باشد. آثار قصه‌گو، یعنی آثاری که پیام‌ها را در قالب داستان و روایت شخصی و ملموس بیان می‌کنند، جذاب‌تر هستند. همچنین، تولیدات تصویری با گرافیک بالا، موشن‌گرافی‌ها، کلیپ‌های کوتاه، مستند‌های فشرده و آثار چندرسانه‌ای بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند.
همین‌طور در حوزه نشر، کتاب‌هایی که مستقل، داستان‌محور و خوش‌ساخت باشند، بیشتر می‌توانند با مخاطب ارتباط برقرار کنند. اساساً می‌توان گفت که ذائقه جوان امروز به سمت آثار کوتاه، تصویری، و داستان‌گو گرایش دارد. بنابراین، ادبیات تولیدی ما نیز باید با بهره‌گیری از هنر‌های مختلف و به‌ویژه رسانه‌های نوین، به این ذائقه احترام بگذارد و متناسب با آن عمل کند.
ایکنا - تا چه اندازه در انتقال مؤثر ارزشهای دفاع مقدس به نسل‌های جدید موفق بوده‌اید و ارزیابی شما از تأثیر این تلاش‌ها در جامعه امروز چیست؟
در مورد میزان موفقیت ما در برقراری ارتباط میان ارزشهای دفاع مقدس و نسل امروز، نمی‌توانم ارزیابی دقیق و عددی ارائه دهم، اما شواهد و نتایج برخی نظرسنجی‌های معتبر که توسط مراکز دانشگاهی و ملی انجام شده، گویای واقعیتی امیدوارکننده است. طبق نتایج این نظرسنجی‌ها، جامعه امروز ما، به‌ویژه اقشار مختلف مردم، نسبت به ارزشهای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس احساس خوبی دارند. این احساس مثبت، به‌طور ویژه نسبت به شهدا و خانواده‌های معزز شهدا نمود پیدا کرده است. درصد بالایی از پاسخ‌دهندگان، بالای ۹۰ درصد، در این نظرسنجی‌ها اعلام کرده‌اند که نسبت به شهدا، حس احترام، نزدیکی و افتخار دارند.
در عمل نیز شاهد این احساس عمومی هستیم؛ به‌ویژه در تشییع شهدا. مثلاً در جنگ ۱۲ روزه اخیر، یا در تشییع پیکر شهید حاج قاسم سلیمانی، شهید حججی و سایر شهدای مدافع حرم، یا شهدای جنگ اخیر، مشاهده شد که طیف‌های مختلف مردم در مراسم حضور پیدا می‌کنند و این حضور صرفاً محدود به یک قشر خاص نیست. از پیر و جوان گرفته تا دانش‌آموز و دانشجو، زن و مرد، در چنین آیین‌هایی شرکت می‌کنند و این نشان‌دهنده پیوند عمیق عاطفی جامعه با فرهنگ شهادت است.
در عین حال، یک مسئله مهم نیز وجود دارد و آن پایین بودن سطح «شناخت فردی» مردم نسبت به تک‌تک شهداست. یعنی اگرچه مردم نسبت به شهدا و خانواده‌های شهدا حس خوبی دارند و آنها را تکریم می‌کنند، اما شناخت عمومی از زندگی، سیره، ویژگی‌ها و مجاهدت‌های شهدا، حتی چهره‌های شناخته‌شده‌ای که نام آنها بر خیابان‌ها و کوچه‌ها گذاشته شده، پایین است. این نکته مسئولیت ما را به‌مراتب سنگین‌تر می‌کند؛ چراکه باید صرفاً به بزرگداشت عمومی اکتفا نکنیم و به سراغ انتقال دقیق و عمیق محتوای شخصی و واقعی از زندگی شهدا برویم.
ایکنا - با توجه به اشاره شما به جنگ ۱۲ روزه، آیا سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج برنامه‌ای مشخص برای مستندسازی و روایت زندگی و شهادت شهدای این جنگ دارد؟
بله، علاوه بر وظایف فوری‌تری که در همان روز‌های ابتدایی بر عهده گرفتیم مثل برگزاری آیین‌های تکریم، تشییع و یادواره‌های شهدا برنامه‌های دقیق و مستمرتری نیز در دستور کار قرار دادیم. از همان روز‌های آغازین، به دلیل استقبال گسترده مردمی، نزدیک به 8 هزار مراسم گرامیداشت شهدا در سراسر کشور برگزار شد. این مراسم نه‌تنها در مراکز استان‌ها و شهر‌های بزرگ، بلکه حتی در مناطق دوردست و استان‌هایی که شهید نداشتند نیز برگزار شد.
در کنار این اقدامات، تیم‌هایی را سازماندهی کردیم تا کار سرگذشت‌پژوهی از زندگی شهدای جنگ ۱۲ روزه را آغاز کنند. تاکنون نزدیک به ۳۰۰ نفر از شهدای این جنگ عزیز مورد پژوهش قرار گرفته‌اند و بخشی از این نتایج به‌صورت محدود منتشر شده‌اند. اما هدف ما فراتر از این است، ما می‌خواهیم با تکمیل این پروژه، آن را به یک «فرهنگ‌نامه جامع» از شهدای جنگ ۱۲ روزه تبدیل کنیم، تا بتواند به‌عنوان مرجعی علمی، فرهنگی و ارزشی برای نسل‌های آینده مورد استفاده قرار گیرد.
در انتخاب شهدا جنگ ۱۲ روزه هیچ‌گونه محدودیت موضوعی یا صنفی قائل نشده‌ایم. همه شهدای عزیز این جنگ مظلومانه، اعم از فرماندهان نظامی، رزمندگان، دانشمندان شهید و حتی مردم عادی که در جریان این جنگ به‌ناحق و بی‌دفاع به شهادت رسیدند، در این سرگذشت‌پژوهی حضور دارند.
ایکنا - اگر بخواهیم به‌صورت مشخص به مهم‌ترین دستاورد‌های سال‌های اخیر سازمان حفظ و نشر ارزشهای دفاع مقدس سپاه و بسیج اشاره کنیم، شما از چه مواردی نام می‌برید؟
در این راستا بدون تردید از رشد کمی و کیفی چشمگیر کنگره‌ها و یادواره‌های شهدا نام می‌برم. این رشد نه‌تنها در تعداد، بلکه در محتوا، سطح کیفی، تأثیرگذاری و تولیدات هنری وابسته به این رویداد‌ها کاملاً مشهود است. برای مثال، اگر وضعیت ۵ سال قبل از سال‌های پیش از کرونا را با امروز مقایسه کنیم، می‌بینیم که پیش از آن، به‌طور میانگین سالیانه تنها سه تا چهار کنگره برگزار می‌شد. این تعداد اکنون به حدود ۱۰ کنگره ملی در سال افزایش یافته است. همچنین، پیش از کرونا، حداکثر سالانه حدود ۲۰ هزار یادواره برگزار می‌شد، اما اکنون این تعداد از مرز ۱۰۰ هزار یادواره در سال گذشته است، که در سطوح مختلف ملی، استانی، شهرستانی، محلی و حتی خانوادگی برگزار می‌شود.
از منظر کیفی و هنری نیز خوشبختانه پیشرفت قابل توجهی حاصل شده است. در سال‌های اخیر، تولیدات متنوعی در قالب‌های مختلف هنری شکل گرفته‌اند؛ از مستند گرفته تا فیلم سینمایی. در حال حاضر نیز در تلاش هستیم تا ذیل هر کنگره، حتماً حداقل یک اثر هنری فاخر مانند یک سریال یا فیلم سینمایی با مشارکت استان میزبان تولید شود. این آثار، چون ماندگار هستند و ظرفیت انتشار گسترده دارند، نقش مهمی در انتقال پیام شهدا ایفا می‌کنند.
ایکنا - با توجه به اهمیت نقش پژوهش و تحقیقات در تبیین و حفظ ارزشهای دفاع مقدس، درباره اقدامات انجام‌شده در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور برای توسعه این حوزه پژوهشی توضیح دهید.
باید گفت خوشبختانه در این زمینه فعالیت‌های قابل‌توجهی صورت گرفته است. در مجموعه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکزی با عنوان مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس فعالیت می‌کند که یکی از مهم‌ترین و تخصصی‌ترین مراکز در حوزه تولید تحقیقات بنیادین، تاریخ شفاهی و آثار اسنادی در حوزه دفاع مقدس است. این مرکز، با بهره‌گیری از تیم‌های علمی و پژوهشی، موفق شده مجموعه‌هایی فاخر و قابل استناد را تولید کند که از جمله آنها می‌توان به مجموعه چندجلدی روزشمار جنگ (با بیش از ۴۰ جلد) اشاره کرد که از منظر محتوایی و ساختاری، یکی از مراجع مهم برای تاریخ‌پژوهی دفاع مقدس به شمار می‌رود.
در کنار این فعالیت‌ها، در سطح جامعه دانشگاهی کشور نیز اقبال خوبی نسبت به موضوعات دفاع مقدس و مقاومت وجود دارد. در حال حاضر، دو واحد درسی با عنوان دفاع مقدس به‌صورت اختیاری در بسیاری از دانشگاه‌های کشور ارائه می‌شود که خود گامی مؤثر در جهت آشنایی دانشجویان با مفاهیم این حوزه است. همچنین در سال‌های اخیر، پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری متعددی در موضوعاتی مرتبط با دفاع مقدس، مقاومت، شهدا و ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی جنگ تحمیلی نگاشته شده‌اند.
هرچند آمار دقیق در دست نیست، اما تجربه میدانی و رصد مراکز علمی و پژوهشی نشان می‌دهد که رویکرد جامعه دانشگاهی کشور نسبت به این موضوعات نه‌تنها مثبت، بلکه رو به رشد است و پتانسیل‌های خوبی برای تعمیق علمی و پژوهشی این حوزه وجود دارد.
ایکنا - برخی از آثار دفاع مقدس در کتب، سینما، تلویزیون و رسانه‌ها اغلب به صورت تکراری به تصویر کشیده می‌شوند. نظر شما درباره کیفیت و عمق نمایش جنگ و دلاوری‌های رزمندگان چیست؟
واقعیت این است که طی چهار دهه گذشته، جامعه هنری و ادبی کشور ما تلاش قابل توجهی برای پرداختن به دفاع مقدس داشته و آثار متعددی در قالب فیلم، سریال، رمان، داستان، شعر و مستند تولید شده‌اند. در دهه ۶۰ و ۷۰، عمده تمرکز این آثار بر متن جنگ و عملیات‌های نظامی بود. روایت‌هایی از جبهه، صحنه نبرد، مجاهدت رزمندگان و فضا‌های خط مقدم، بیشترین سهم را در تولیدات هنری آن دوران داشتند.
در ادامه، با گذشت زمان، تلاش‌هایی آغاز شد تا ابعاد کمتر دیده‌شده جنگ و دفاع مقدس نیز مورد توجه قرار گیرد؛ از جمله زندگی و نقش‌آفرینی همسران شهدا و رزمندگان، دانش‌آموزان و دانشجویان حاضر در جبهه‌ها، زنان در پشت جبهه و مناطق عملیاتی و حتی روایت‌هایی از رویداد‌های مهم اجتماعی و انسانی دوران جنگ که کمتر به آنها پرداخته شده بود. این رویکرد جدید، در واقع گام بلندی برای عمق‌بخشی به تصویر جنگ در ذهن جامعه بود.
در حال حاضر، ذائقه مخاطب به‌ویژه جوانان و نوجوانان به سمت شخصیت‌های قهرمان‌محور سوق پیدا کرده است. خوشبختانه در سال‌های اخیر، جامعه هنری به این تغییر ذائقه توجه داشته و در بسیاری از آثار سینمایی و نمایشی، تلاش شده شخصیت‌هایی خلق شود که ضمن حفظ ارزشهای دفاع مقدس، بتوانند به‌عنوان «قهرمان نسل جدید» معرفی شوند.
برای مثال، در عرصه سینما، قهرمان فیلم «مجنون»، شهید مهدی زین‌الدین است؛ در فیلم «غریب»، شهید محمد بروجردی، فیلم «موقعیت مهدی» با محوریت زندگی شهید مهدی باکری در حوزه ادبیات و نشر نیز، این تمرکز بر قهرمان‌پردازی به‌خوبی مشاهده می‌شود: کتاب «خاتم قومندان» به زندگی شهید توسلی‌زاده، فرمانده عزیز افغانستانی مدافع حرم، می‌پردازد که حضرت آقا هم آن را تفریظ کرده‌اند. مجموعه کتاب‌هایی پیرامون مدافعان حرم و نیز آثاری که از زبان همسران مدافعان حرم نگاشته شده‌اند، گامی مؤثر در تبیین وجوه خانوادگی، اجتماعی و انسانی این شهدا بوده‌اند.
این نگاه قهرمان‌محور، حالا به‌درستی در دستور کار سازمان قرار گرفته و خوشبختانه در سال‌های اخیر نیز اقبال بیشتری نسبت به این نوع آثار وجود داشته است؛ به‌ویژه نسبت به آثاری که تنها به روایت صحنه‌های نبرد محدود نیستند، بلکه بر شخصیت، منش، زندگی و دغدغه‌های قهرمانان جنگ تمرکز دارند. قهرمان، لزوماً یک فرمانده نظامی نیست؛ ممکن است یک بسیجی ساده، یک دانشجوی نخبه، یک معلم، یک ورزشکار یا یک چهره فرهنگی باشد که با انتخابی آگاهانه وارد میدان نبرد یا خدمت اجتماعی شده و با جان‌فشانی‌اش الگویی ماندگار ساخته است. برای مثال، شهید هدایت‌الله طیب، یک قهرمان واقعی و نخبه تحصیل‌کرده اهل استان آذربایجان غربی بود که در فلوریدا آمریکا مشغول تحصیل بود، اما به‌محض شروع جنگ، به ایران بازمی‌گردد و در عملیات فتح‌المبین به شهادت می‌رسد؛ یا در دوران اخیر، در میان شهدای مدافع حرم، شهید زاده یک نمونه برجسته است. پیش از آنکه قهرمان میدان نبرد باشد، قهرمان خدمت به مردم، چهره‌ای فرهنگی و فعال اجتماعی در مسجد محل و یک ورزشکار شناخته‌شده بود. شخصیت او بر پایه منش، رفتار و اخلاق مثال‌زدنی‌اش، تبدیل به الگو برای جوانان اطرافش شده بود. کتابی که اکنون درباره این شهید منتشر شده، دقیقاً توانسته است این وجه انسانی و اجتماعی را به خوبی منعکس کند.
تمام این موارد نشان می‌دهد که با شناخت صحیح مخاطب و توجه به ذائقه نسل جدید، باید به سمت آثاری حرکت کنیم که نه‌تنها از نظر محتوایی غنی باشند، بلکه از نظر روایت‌پردازی، شخصیت‌محوری و فرم هنری نیز با سلیقه امروز هماهنگ باشند.
در زمینه تولید آثار برای کودکان و نوجوانان درباره دفاع مقدس، واقعیت این است که کتاب‌های ما بسیار کم است؛ هرچند خوشبختانه در سال‌های اخیر اقداماتی آغاز شده، اما هنوز کافی نیست. آثار خوب و جذابی برای کودکان و نوجوانان تولید شده که مورد استقبال آنها قرار گرفته، اما به نسبت نیاز، کم است. مثلاً در حوزه کمیک بوک‌های کودکانه، امسال فقط چند انتشارات به شکل تخصصی روی ارزشهای دفاع مقدس کار کردند که این کم‌کاری قابل توجه است. خوشبختانه این کمبود‌ها شناسایی شده و برنامه‌ریزی‌هایی برای توسعه تولید آثار کودک و نوجوان در این زمینه در دست اجراست.
ایکنا - در پایان اگر نکته‌ای مدنظر دارید بفرمایید.
در نهایت یک نکته مهم و ارزشمند که باید همیشه مورد توجه باشد، نقش قرآن و اهل بیت(ع) در فرهنگ و روحیه رزمندگان دفاع مقدس است. حقیقتاً یکی از عوامل اصلی انگیزه‌بخش و پشتوانه این فداکاری‌ها، اعتقادات دینی رزمندگان و پیوند معنوی آنها با قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بود. بسیاری از عملیات‌های دفاع مقدس به نام اهل بیت(ع) نام‌گذاری شده‌اند و بسیاری از شهدا از حافظان و مربیان قرآن بودند که به این سرمایه عظیم و گرانبها باید بیشتر پرداخته شود.
گفتوگو از فاطمه برزویی
انتهای پیام
