بیک‌وردی عنوان کرد:
قرار گرفتن در «امةوسطا» فضیلتی برای کمال انسان/ 4 مقوله اعتدال در اسلام
گروه سیاسی: مدرس علوم قرآنی یادآور شد: قرار گرفتن در «امة وسطا» فضیلتی است که انسان را به کمال می‌رساند و موجب می‌شود که صفات متعالی در انسان نمایان شود.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، اساس مبانی و دستورات دین مبین اسلام بر پایه اعتدال، میانه‌روی و دوری از هرگونه افراط و تفریطی پایه‌ریزی شد و توصیه‌هایی که از سوی قرآن کریم، رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار (ع) به عنوان خط مشی و دستورالعمل مسلمانان مطرح شده جز میانه‌روی و عدالت نبوده و هدفی جز سعادت‌مندی و رساندن انسان به کمال ندارد.
این میانه‌روی و رعایت حدود اسلامی در دو بعد فردی و اجتماعی مورد توجه بوده که در بعد اجتماعی این مهم منجر به ایجاد وحدت بین افراد، گروه‌ها و فرق مختلف اسلامی می‌شود. با توجه به گرایش‌های مختلفی که در اسلام به وجود آمد، با این حال ضرورت ایحاد وحدت در بین گروه‌ها و دوری از تفرقه اصل مهمی است که به شیوه‌های مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. با این حال به دلایل مختلف درونی و بیرونی گاه اراده فردی و جمعی برای وحدت رنگ می‌بازد و تفرقه موجب دور شدن گروه‌ها نسبت به یکدیگر می‌شود که نتیجه‌ای جز افراط‌گری ندارد.
طی سال‌های گذشته دشمنان اسلام از رخنه‌های به وجود آمده میان گروه‌های اسلامی استفاده کرده و راه خود را برای نفوذ هموار ساخته بر همین اساس نقاط مختلف جهان اسلام دچار سختی‌ها، گرفتاری‌ها و مشکلات فراوان و نهایتاً عقب‌افتادگی ملت‌های اسلامی شده است.
رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر کارگزاران، مهمانان سی‌امین کنفرانس بین‌المللی وحدت و اقشار مختلف مردم که همزمان با سالروز میلاد نبی مکرم اسلام(ص) صورت گرفت، با اشاره به بروز تفرقه میان گروه‌های اسلامی، راه حل برون‌رفت از مشکلات به وجود آمده را تمسک به قرآن و تعالیم پیامبر اعظم(ص) عنوان کردند و افزودند: «امروز دو اراده در منطقه در تعارض با یکدیگر قرار گرفته است: «اراده وحدت» و «اراده‌ی تفرقه»؛ و در این اوضاع حساس، «تکیه بر قرآن و تعالیم الهی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)» به‌عنوان داروی وحدت‌بخش، راه‌حل محنت‌های دنیای اسلام است».
در همین راستا محمدحسن بیک‌وردی، مدرس علوم قرآنی نیز بر این باور است که هرچند برخی گروه‌ها مدعی رعایت اصول اسلامی هستند اما نتوانستند عملکرد خود را با ارزش‌های قرآنی و دینی تطبیق دهند؛ از این رو نگرش‌ها و تفکرهایی ظهور و بروز کرده که گاه خسارات فراوان و غیر قابل جبرانی را بر پیکره اسلام وارد ساختند.
این استاد علوم قرآنی در گفت‌وگو با ایکنا ضمن بیان برخی توصیه‌های قرآن در ضرورت میانه‌روی، به عوامل انحراف مسلمانان از حدود و ارزش‌های اسلامی پرداخته که متن آن در ادامه می‌آید:
ـ هرچند اسلام دین اعتدال است و توصیه‌های فراوانی در قرآن برای میانه‌روی مطرح شده با این حال در طول تاریخ اسلام شاهد افراط وتفریط‌هایی از سوی شخصیت‌ها و گروه‌ها هستیم. ابتدا بفرمایید در قرآن کریم و روایات چه جایگاهی برای اعتدال مطرح شده و حوزه نفوذ این اعتدال تا چه میزان است؟
در قرآن کریم آیات بی‌شماری به موضوع اعتدال و میانه‌روی پرداخته و نوع رفتار و عملکرد اشخاص را تبیین کرده که بر اساس آن مسلمانان و مؤمنان در خط مستقیم یا همان مسیر هدایت قرار می‌گیرند. یکی از آیات قرآن که بر این موضوع تأکید دارد، آیه 143 سوره بقره است که می‌فرماید «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ ...» (و بدين گونه شما را امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد...). در این آیه بر این اصل تأکید شده که باید مسلمانان «امة وسطا» باشند و نه پای در مسیر افراط بگذارند و نه به سمت تفریط بروند. قرار گرفتن در «امة وسطا»فضیلتی است که انسان را به کمال می‌رساند و موجب می‌شود که صفات متعالی در انسان نمایان شود.
در اخلاق اسلامی چهار صفت مورد تأکید قرار می‌گیرد که شامل عدالت، حکمت، عفت و شجاعت است که جزو مقوله‌ها‌ی اعتدال به شمار می‌رود. عدالت پرهیز از ظلم است، همانطور که در آیه 25 سوره حدید آمده است «یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ ...» (اى كسانى كه ایمان آوردهاید ، قیام كنندگان دائمى به عدالت باشید). صفت دوم حکمت است که اعتدال میان زیرکی‌های شیطانی و بلاهت‌های حیوانی است. در قرآن کریم در رابطه با حکمت آمده است: «یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیراً/ (خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد [و شایسته بداند] می‌دهد و کسى که به او حکمت داده شود، خیر فراوانى داده شده است».
پرهیز از شهوت سومین خصلتی است که برای اعتدال ضروری عنوان شده است. همانطور که در آیه 30 سوره نور توصیه می‌شود «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكی لَهُمْ .../ به مؤمنان بگو چشم های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و عفاف خود را حفظ كنند ...»
نهایتاً چهارمین صفتی که مورد تأکید قرار گرفته شجاعت و دوری از بزدلی است که در این رابطه نیز در قرآن کریم آمده است «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ/ البته خدا آن مؤمنان را كه در صف جهاد مانند سد آهنين همدست و پايدارند، بسيار دوست مي دارد». بنابراین به همراه داشتن این صفات چهارگانه می‌تواند انسان را در مسیر اعتدال قرار دهد.
نکته دیگری که می‌توان از آیه 143 استخراج موضوع بسیار ظریفی است که جایگاه «امة وسطا» را در میان دیگران تبیین کرده و وجه تمایز آنان را با گروه‌های افراطی مشخص می‌سازد. این افراد به شرط پیروی از حد وسط گواه و شاهدی بر دیگر مردمان هستند. افرادی که افراط و تفریط می‌کنند از مسیر خارج شده و به وادی‌های دیگری می‌روند اما کسانی‌که در مسیر اعتدال قرار می‌گیرند به دلیل داشتن خصلت‌های چهارگانه یعنی یعنی عدالت، حکمت، عفت و شجاعت مورد قبول سایرین قرار می‌گیرند و شاهد و گواهی بر دیگران هستند.
ـ چطور می‌توان در مسیر میانه‌روی و اعتدال مورد نظر قرآن قرار گرفت و تا چه حد ضروری است که این میانه‌روی مورد توجه قرار گیرد؟
اسلام و جوامع اسلامی در دوره‌های مختلف از افراط و تفریط ضربه خورده‌اند؛ چه گروه‌هایی که به دلیل شدت عمل به عنوان گروه‌های افراطی شناخته شدند. امروز هم شاهد هستیم که گروه‌های افراطی با عنوان «داعش» و سایر گروه‌های تکفیری هرچند مدعی پیاده‌کردن اسلام راستین هستند اما دست به مسلمان‌کشی می‌زنند و نقاط مختلف سوریه و عراق را به آشوب کشیده‌اند.
نمونه بارز دیگری که در تاریخ اسلام مطرح شد، خوارج بودند که با تفسیر نادرست از آیات و روایات حتی در مقابل اهل بیت(ع) ایستادند که سال‌های سال تفکر آنها آسیب‌های جدی به اسلام وارد کرد. این مسائل باعث ورود نوعی از تفکرات و نگرش‌ها به آموزه‌های قرآنی و اسلامی شد که همچنان اثرات آنها را در رویکرد برخی جریان‌ها شاهد هستیم.
اعتدال در حوزه‌های مختلفی مورد توجه است. چه ابعاد فردی آن، چه ابعاد جمعی در حوزه‌های مختلف. در حوزه‌های فردی هرچند مسائل به شخص برمی‌گردد اما رعایت اعتدال در این حوزه نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال در آیه 10 سوره لقمان بحث اعتدال در راه رفتن مطرح می‌شود. یا در سوره حجرات از پیشی گرفتن افراد از پیامبر انتقاد شده است.
در دوران پیامبر(ص) عده‌ای در محضر ایشان صدای‌شان خود را بلند می‌کردند و یا جلوتر از پیامبر گام برمی‌داشتند که در این آیه به آنها تذکر داده شده است. این عقب افتادن‌ها و یا جلوزدن‌ها نشانه‌ای از افراط و تفریط است و که مورد مذمت قرار گرفته شده است. از این رو معیار و ملاک مسلمانان قرآن و رفتار پیامبر است. بنابراین سبقت از رفتارهای ایشان و یا کاهلی در رسیدن به معیارهای مشخص شده مصداق افراط و تفریط است.
یکی دیگر از مباحثی که در بحث اعتدال و میانه‌روی مطرح است اعتدال در دنیا و آخرت است. انسان نباید تنها به دنبال دنیا باشد و به طوری که آخرت را فراموش کند و یا تنها به فکر آخرت باشد و دنیا را کاملاً رها کند. این نیست که دین را صرفاً رهبانیت و اعتکاف بدانیم و دنیا را به خاطر آخرت رها کنیم. پیامبر اسلام (ص) در این زمینه می‌فرمایند «من لا معاش له لا معاد له». بنابراین کسی که به فکر زندگی و دنیای خود نباشد نمی‌تواند آخرت خود را تأمین کند. بر این اساس می‌توان برعکس آن را نیز مطرح کرد. یعنی کسی که به فکر آخرت خود نباشد نمی‌تواند دنیای خود را تأمین کند.
اگر انسان به فکر معاش و زندگی خود نباشد ایمان خود را از دست می‌دهد همانطور که پیامبر فرمودند «کادَ الفَقرُ اَن یَکُونَ کُفرا». بنابراین نمی‌توان دنیا را مورد توجه قرار نداد. اینکه امروز رهبر معظم انقلاب بر مسئله اشتغال و اقتصاد تأکید دارند برای رفع مشکلات اقتصادی است در این راستاست.
در مباحث عرفانی نیز شاهد توصیه‌های عرفا نسبت به ایجاد تعادل بین دنیا و آخرت هستیم. همانطور که در دیوان شمس آمده است « دنیا همگی عقباست اندر نظر عارف؛ دنیات چو عقبا شد دنیات مبارک باد».
از این دیدگاه است که در اسلام توصیه شده انسان‌ها از یکدیگر حمایت کنند. مسائلی همچون انفاق به دیگران از این دست موارد هستند. اینکه در آیه 29 سوره اسرا آمده است «وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ/ و دستت را به گردنت زنجير مكن» تأکید بر همین معناست. برقراری روابط و حمایت انسان‌ها از یکدیگر نکته بسیار مهمی است که در اسلام توصیه شده اما در همین روابط نیز جانب اعتدال را مطرح می‌کند به طوری‌که بر اساس روایتی که از پیامبر نقل می‌شود دوست خود را از سر اعتدال دوست بدار. در این رابطه مرحوم کافی سخنی دارند که می‌فرمود به اندازه‌ای علاقه به رفیق داشته باش که دین و ایمانت را از دست ندهی و به اندازه‌ای به زن و بچه‌ات علاقه داشته باش که دین و ایمانت را از دست ندهی».
ـ با توجه به تأکیدات فراوانی که در این زمینه صورت گرفته، چرا همچنان شاهد برخی رفتارهای افراطی هستیم؟
نکته‌ای در وصیت پیامبر(ص) وجود دارد که عدم رعایت آن باعث به وجود آمدن افراط‌گری‌ها می‌شود. پیامبر در وصیتنامه خود تأکید می‌کنند «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کتاب الله وعترتی..... قرآن و اهل بیت دو یادگار ارزشمند پیامبر است که اگر یکی از آن دو غفلت شود دچار افراط و تفریط شده‌ایم. امروز می‌بینیم گاهی افراد زندگی خود را با قرآن آغاز می‌کنند اما رفتار و حرکت و منش و سخن‌شان در زندگی قرآنی نیست و از دستوالعمل‌های قرآنی فاصله می‌گیرند. امروز تمام مشکلات و مسائلی که پیش می‌آید به دلیل جدایی از قرآن و عترت است و اگر می‌خواهیم به سمت تعالی حرکت کنیم باید به این دو مسئله توجه ویژه و یکسانی داشته باشیم.
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد بازگشت انسان‌ها به خود است؛ در احادیث آمده است که «من عرف نفسه فقد عرف ربّه». ما وقتی بتوانیم به خود برسیم و خود را بشناسیم آنگاه خواهیم توانست خدای خود را بشناسیم. باید بدانیم چه راهی را طی کنیم و چه مراحلی را باید پشت سر بگذاریم.
در قرآن تصریح شده که راه هدایت به انسان‌ها نشان داده شده است؛ راه راست و راه انحراف برای انسان‌ها نمایان شده و ابزارهایی همچون عقل، فطرت، وحی، پیامبر و ائمه در اختیار آنها قرار داده شده تا به هدایت برسد حال اگر بپذیرد و از آن تبعیت کند به سعادت خواهد رسید و اگر مسیر انحراف را دنبال کند به وادی دیگری خواهد رسید.
موضوع دیگری که در این رابطه حائز اهمیت است، این است که برخی جوامع به دلیل نداشتن رهبری قوی نتوانستند در مسیر درستی قرار بگیرند. امروز مشکلاتی که در منطقه می‌بینیم به دلیل نبود رهبرانی است که توانایی حمایت و هدایت جوامع خود را نداشتند و امروز با مشکلات عدیده‌ای روبرو شده‌اند.
اینکه ما همچنان رفتارهای افراطی را شاهد هستیم نشان می‌دهد که ما راه هدایت را پیدا نکردیم و از این مسیر منحرف شدیم. باید به قرآن و دستورات راهگشای این معجزه پیامبر بازگردیم. یکی از نکاتی که در روایات تأکید بسیار شده این است که مسائل را به قرآن عرضه کنیم و با معیار قرآن بسنجیم. تطبیق عمل و رفتارها با آموزه‌ها و دستورات قرآنی قرار گرفتن در مسیر هدایت و کمال است.
این مسئله باعث می‌شود که اراده جمعی برای شکل‌گیری وحدت در برابر اراده تفرقه قوت گیرد و همانطور که رهبر معظم انقلاب فرمودند در شرایط حساس امروز منطقه که تعارض میان «اراده وحدت» و «اراده تفرقه» شکل گرفته، «تکیه بر قرآن و تعالیم الهی پیامبر (ص) به‌عنوان داروی وحدت‌بخش، راه‌حل محنت‌های دنیای اسلام است.
این میانه‌روی و رعایت حدود اسلامی در دو بعد فردی و اجتماعی مورد توجه بوده که در بعد اجتماعی این مهم منجر به ایجاد وحدت بین افراد، گروه‌ها و فرق مختلف اسلامی می‌شود. با توجه به گرایش‌های مختلفی که در اسلام به وجود آمد، با این حال ضرورت ایحاد وحدت در بین گروه‌ها و دوری از تفرقه اصل مهمی است که به شیوه‌های مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. با این حال به دلایل مختلف درونی و بیرونی گاه اراده فردی و جمعی برای وحدت رنگ می‌بازد و تفرقه موجب دور شدن گروه‌ها نسبت به یکدیگر می‌شود که نتیجه‌ای جز افراط‌گری ندارد.
طی سال‌های گذشته دشمنان اسلام از رخنه‌های به وجود آمده میان گروه‌های اسلامی استفاده کرده و راه خود را برای نفوذ هموار ساخته بر همین اساس نقاط مختلف جهان اسلام دچار سختی‌ها، گرفتاری‌ها و مشکلات فراوان و نهایتاً عقب‌افتادگی ملت‌های اسلامی شده است.
رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر کارگزاران، مهمانان سی‌امین کنفرانس بین‌المللی وحدت و اقشار مختلف مردم که همزمان با سالروز میلاد نبی مکرم اسلام(ص) صورت گرفت، با اشاره به بروز تفرقه میان گروه‌های اسلامی، راه حل برون‌رفت از مشکلات به وجود آمده را تمسک به قرآن و تعالیم پیامبر اعظم(ص) عنوان کردند و افزودند: «امروز دو اراده در منطقه در تعارض با یکدیگر قرار گرفته است: «اراده وحدت» و «اراده‌ی تفرقه»؛ و در این اوضاع حساس، «تکیه بر قرآن و تعالیم الهی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)» به‌عنوان داروی وحدت‌بخش، راه‌حل محنت‌های دنیای اسلام است».
در همین راستا محمدحسن بیک‌وردی، مدرس علوم قرآنی نیز بر این باور است که هرچند برخی گروه‌ها مدعی رعایت اصول اسلامی هستند اما نتوانستند عملکرد خود را با ارزش‌های قرآنی و دینی تطبیق دهند؛ از این رو نگرش‌ها و تفکرهایی ظهور و بروز کرده که گاه خسارات فراوان و غیر قابل جبرانی را بر پیکره اسلام وارد ساختند.
این استاد علوم قرآنی در گفت‌وگو با ایکنا ضمن بیان برخی توصیه‌های قرآن در ضرورت میانه‌روی، به عوامل انحراف مسلمانان از حدود و ارزش‌های اسلامی پرداخته که متن آن در ادامه می‌آید:
ـ هرچند اسلام دین اعتدال است و توصیه‌های فراوانی در قرآن برای میانه‌روی مطرح شده با این حال در طول تاریخ اسلام شاهد افراط وتفریط‌هایی از سوی شخصیت‌ها و گروه‌ها هستیم. ابتدا بفرمایید در قرآن کریم و روایات چه جایگاهی برای اعتدال مطرح شده و حوزه نفوذ این اعتدال تا چه میزان است؟
در قرآن کریم آیات بی‌شماری به موضوع اعتدال و میانه‌روی پرداخته و نوع رفتار و عملکرد اشخاص را تبیین کرده که بر اساس آن مسلمانان و مؤمنان در خط مستقیم یا همان مسیر هدایت قرار می‌گیرند. یکی از آیات قرآن که بر این موضوع تأکید دارد، آیه 143 سوره بقره است که می‌فرماید «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ ...» (و بدين گونه شما را امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد...). در این آیه بر این اصل تأکید شده که باید مسلمانان «امة وسطا» باشند و نه پای در مسیر افراط بگذارند و نه به سمت تفریط بروند. قرار گرفتن در «امة وسطا»فضیلتی است که انسان را به کمال می‌رساند و موجب می‌شود که صفات متعالی در انسان نمایان شود.
در اخلاق اسلامی چهار صفت مورد تأکید قرار می‌گیرد که شامل عدالت، حکمت، عفت و شجاعت است که جزو مقوله‌ها‌ی اعتدال به شمار می‌رود. عدالت پرهیز از ظلم است، همانطور که در آیه 25 سوره حدید آمده است «یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ ...» (اى كسانى كه ایمان آوردهاید ، قیام كنندگان دائمى به عدالت باشید). صفت دوم حکمت است که اعتدال میان زیرکی‌های شیطانی و بلاهت‌های حیوانی است. در قرآن کریم در رابطه با حکمت آمده است: «یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیراً/ (خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد [و شایسته بداند] می‌دهد و کسى که به او حکمت داده شود، خیر فراوانى داده شده است».
پرهیز از شهوت سومین خصلتی است که برای اعتدال ضروری عنوان شده است. همانطور که در آیه 30 سوره نور توصیه می‌شود «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكی لَهُمْ .../ به مؤمنان بگو چشم های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و عفاف خود را حفظ كنند ...»
نهایتاً چهارمین صفتی که مورد تأکید قرار گرفته شجاعت و دوری از بزدلی است که در این رابطه نیز در قرآن کریم آمده است «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ/ البته خدا آن مؤمنان را كه در صف جهاد مانند سد آهنين همدست و پايدارند، بسيار دوست مي دارد». بنابراین به همراه داشتن این صفات چهارگانه می‌تواند انسان را در مسیر اعتدال قرار دهد.
نکته دیگری که می‌توان از آیه 143 استخراج موضوع بسیار ظریفی است که جایگاه «امة وسطا» را در میان دیگران تبیین کرده و وجه تمایز آنان را با گروه‌های افراطی مشخص می‌سازد. این افراد به شرط پیروی از حد وسط گواه و شاهدی بر دیگر مردمان هستند. افرادی که افراط و تفریط می‌کنند از مسیر خارج شده و به وادی‌های دیگری می‌روند اما کسانی‌که در مسیر اعتدال قرار می‌گیرند به دلیل داشتن خصلت‌های چهارگانه یعنی یعنی عدالت، حکمت، عفت و شجاعت مورد قبول سایرین قرار می‌گیرند و شاهد و گواهی بر دیگران هستند.
ـ چطور می‌توان در مسیر میانه‌روی و اعتدال مورد نظر قرآن قرار گرفت و تا چه حد ضروری است که این میانه‌روی مورد توجه قرار گیرد؟
اسلام و جوامع اسلامی در دوره‌های مختلف از افراط و تفریط ضربه خورده‌اند؛ چه گروه‌هایی که به دلیل شدت عمل به عنوان گروه‌های افراطی شناخته شدند. امروز هم شاهد هستیم که گروه‌های افراطی با عنوان «داعش» و سایر گروه‌های تکفیری هرچند مدعی پیاده‌کردن اسلام راستین هستند اما دست به مسلمان‌کشی می‌زنند و نقاط مختلف سوریه و عراق را به آشوب کشیده‌اند.
نمونه بارز دیگری که در تاریخ اسلام مطرح شد، خوارج بودند که با تفسیر نادرست از آیات و روایات حتی در مقابل اهل بیت(ع) ایستادند که سال‌های سال تفکر آنها آسیب‌های جدی به اسلام وارد کرد. این مسائل باعث ورود نوعی از تفکرات و نگرش‌ها به آموزه‌های قرآنی و اسلامی شد که همچنان اثرات آنها را در رویکرد برخی جریان‌ها شاهد هستیم.
اعتدال در حوزه‌های مختلفی مورد توجه است. چه ابعاد فردی آن، چه ابعاد جمعی در حوزه‌های مختلف. در حوزه‌های فردی هرچند مسائل به شخص برمی‌گردد اما رعایت اعتدال در این حوزه نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال در آیه 10 سوره لقمان بحث اعتدال در راه رفتن مطرح می‌شود. یا در سوره حجرات از پیشی گرفتن افراد از پیامبر انتقاد شده است.
در دوران پیامبر(ص) عده‌ای در محضر ایشان صدای‌شان خود را بلند می‌کردند و یا جلوتر از پیامبر گام برمی‌داشتند که در این آیه به آنها تذکر داده شده است. این عقب افتادن‌ها و یا جلوزدن‌ها نشانه‌ای از افراط و تفریط است و که مورد مذمت قرار گرفته شده است. از این رو معیار و ملاک مسلمانان قرآن و رفتار پیامبر است. بنابراین سبقت از رفتارهای ایشان و یا کاهلی در رسیدن به معیارهای مشخص شده مصداق افراط و تفریط است.
یکی دیگر از مباحثی که در بحث اعتدال و میانه‌روی مطرح است اعتدال در دنیا و آخرت است. انسان نباید تنها به دنبال دنیا باشد و به طوری که آخرت را فراموش کند و یا تنها به فکر آخرت باشد و دنیا را کاملاً رها کند. این نیست که دین را صرفاً رهبانیت و اعتکاف بدانیم و دنیا را به خاطر آخرت رها کنیم. پیامبر اسلام (ص) در این زمینه می‌فرمایند «من لا معاش له لا معاد له». بنابراین کسی که به فکر زندگی و دنیای خود نباشد نمی‌تواند آخرت خود را تأمین کند. بر این اساس می‌توان برعکس آن را نیز مطرح کرد. یعنی کسی که به فکر آخرت خود نباشد نمی‌تواند دنیای خود را تأمین کند.
اگر انسان به فکر معاش و زندگی خود نباشد ایمان خود را از دست می‌دهد همانطور که پیامبر فرمودند «کادَ الفَقرُ اَن یَکُونَ کُفرا». بنابراین نمی‌توان دنیا را مورد توجه قرار نداد. اینکه امروز رهبر معظم انقلاب بر مسئله اشتغال و اقتصاد تأکید دارند برای رفع مشکلات اقتصادی است در این راستاست.
در مباحث عرفانی نیز شاهد توصیه‌های عرفا نسبت به ایجاد تعادل بین دنیا و آخرت هستیم. همانطور که در دیوان شمس آمده است « دنیا همگی عقباست اندر نظر عارف؛ دنیات چو عقبا شد دنیات مبارک باد».
از این دیدگاه است که در اسلام توصیه شده انسان‌ها از یکدیگر حمایت کنند. مسائلی همچون انفاق به دیگران از این دست موارد هستند. اینکه در آیه 29 سوره اسرا آمده است «وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ/ و دستت را به گردنت زنجير مكن» تأکید بر همین معناست. برقراری روابط و حمایت انسان‌ها از یکدیگر نکته بسیار مهمی است که در اسلام توصیه شده اما در همین روابط نیز جانب اعتدال را مطرح می‌کند به طوری‌که بر اساس روایتی که از پیامبر نقل می‌شود دوست خود را از سر اعتدال دوست بدار. در این رابطه مرحوم کافی سخنی دارند که می‌فرمود به اندازه‌ای علاقه به رفیق داشته باش که دین و ایمانت را از دست ندهی و به اندازه‌ای به زن و بچه‌ات علاقه داشته باش که دین و ایمانت را از دست ندهی».
ـ با توجه به تأکیدات فراوانی که در این زمینه صورت گرفته، چرا همچنان شاهد برخی رفتارهای افراطی هستیم؟
نکته‌ای در وصیت پیامبر(ص) وجود دارد که عدم رعایت آن باعث به وجود آمدن افراط‌گری‌ها می‌شود. پیامبر در وصیتنامه خود تأکید می‌کنند «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کتاب الله وعترتی..... قرآن و اهل بیت دو یادگار ارزشمند پیامبر است که اگر یکی از آن دو غفلت شود دچار افراط و تفریط شده‌ایم. امروز می‌بینیم گاهی افراد زندگی خود را با قرآن آغاز می‌کنند اما رفتار و حرکت و منش و سخن‌شان در زندگی قرآنی نیست و از دستوالعمل‌های قرآنی فاصله می‌گیرند. امروز تمام مشکلات و مسائلی که پیش می‌آید به دلیل جدایی از قرآن و عترت است و اگر می‌خواهیم به سمت تعالی حرکت کنیم باید به این دو مسئله توجه ویژه و یکسانی داشته باشیم.
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد بازگشت انسان‌ها به خود است؛ در احادیث آمده است که «من عرف نفسه فقد عرف ربّه». ما وقتی بتوانیم به خود برسیم و خود را بشناسیم آنگاه خواهیم توانست خدای خود را بشناسیم. باید بدانیم چه راهی را طی کنیم و چه مراحلی را باید پشت سر بگذاریم.
در قرآن تصریح شده که راه هدایت به انسان‌ها نشان داده شده است؛ راه راست و راه انحراف برای انسان‌ها نمایان شده و ابزارهایی همچون عقل، فطرت، وحی، پیامبر و ائمه در اختیار آنها قرار داده شده تا به هدایت برسد حال اگر بپذیرد و از آن تبعیت کند به سعادت خواهد رسید و اگر مسیر انحراف را دنبال کند به وادی دیگری خواهد رسید.
موضوع دیگری که در این رابطه حائز اهمیت است، این است که برخی جوامع به دلیل نداشتن رهبری قوی نتوانستند در مسیر درستی قرار بگیرند. امروز مشکلاتی که در منطقه می‌بینیم به دلیل نبود رهبرانی است که توانایی حمایت و هدایت جوامع خود را نداشتند و امروز با مشکلات عدیده‌ای روبرو شده‌اند.
اینکه ما همچنان رفتارهای افراطی را شاهد هستیم نشان می‌دهد که ما راه هدایت را پیدا نکردیم و از این مسیر منحرف شدیم. باید به قرآن و دستورات راهگشای این معجزه پیامبر بازگردیم. یکی از نکاتی که در روایات تأکید بسیار شده این است که مسائل را به قرآن عرضه کنیم و با معیار قرآن بسنجیم. تطبیق عمل و رفتارها با آموزه‌ها و دستورات قرآنی قرار گرفتن در مسیر هدایت و کمال است.
این مسئله باعث می‌شود که اراده جمعی برای شکل‌گیری وحدت در برابر اراده تفرقه قوت گیرد و همانطور که رهبر معظم انقلاب فرمودند در شرایط حساس امروز منطقه که تعارض میان «اراده وحدت» و «اراده تفرقه» شکل گرفته، «تکیه بر قرآن و تعالیم الهی پیامبر (ص) به‌عنوان داروی وحدت‌بخش، راه‌حل محنت‌های دنیای اسلام است.
با تشکر از بحث و گفت وگو در مورد چنین موضوع مهم اما فراموش شده ای