جایگاه حج در زمینه‌سازی صلح جهانی و روابط بین‌الملل

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در خصوص حج تمتع و تأثیرات برگزاری این مناسک عظیم دینی علاوه بر آیات قرآن کریم و احادیث متعدد نقل شده از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع)، پژوهش‌ها و تحقیقات مختلف و مقاله‌های متعددی نیز به نگارش درآمده است.

از جمله مقاله‌هایی که در خصوص حج به تازگی به نگارش درآمده است بررسی زمینه‌سازی حج در صلح جهانی و روابط بین‌الملل است.

در این مقاله آمده است:

مقدمه:

آغاز شكل گیری روابط بین‌المللی به معنای یك رشته علمی با آغاز عصر مدرن و جدایی اقتدار حوزه دینی از حوزه سیاسی بوده است. بسیاری از اساتید و نظریه پردازان رشته روابط بین‌المللی از معاهده وستفالی به عنوان سمبل شكل گیری نظام بین المللی مدرن نام می‌برند.

دانش روابط بین‌المللی هم كه با تلاش اندیشمندان سیاسی به ویژه پس از پایان جنگ جهانی اول و به منظور پیش گیری از برافروخته شدن جنگی جدید پدید آمد؛ تلاشی بود كه صرفا به روابط دولت‌ها بدون توجه به خمیرمایه متفاوت آنها و نیز وجود موثر هویت های دیگر می‌پرداخت.

این روند به قوت خود باقی بود تا آنكه صدور جریان و ویژگی تسری ارزش‌های دینی و اسلامی كه با پیروزی انقلاب اسلامی شكل گرفت، نظریات روابط بین المللی را با چالش جدی روبرو كرد كه در نظر نگرفتن مولفه‌های دینی و به ویژه عبور از دینی با خصلت‌های سیاسی مانند اسلام، نظریه پردازان و تحلیل گران را دچار كج فهمی می‌كند.

اسلام دینی است كه در ماهیت و ذات خود ویژگی سیاسی و بین‌المللی دارد و احكام آن از تلاش برای دستیابی به یك نظام بین‌المللی فراگیر و عادلانه حكایت می‌کند.

احكام دین مبین اسلام همچنین در ابعاد به ظاهر كاملا عبادی خویش ماهیت سیاسی و بین‌المللی خود را حفظ كرده است كه نمود آن در نماز جمعه و مراسم حج دیده می‌شود. برگزاری حج در هر سال می‌تواند كاركردهای مهم و تاثیرگزاری در روابط بین المللی داشته باشد كه از جمله می‌توان به فراهم نمودن زمینه‌های همكاری، تعامل در رفع مشكلات منطقه‌ای و جهانی و در نتیجه تحكیم صلح در جهان اشاره كرد.

روح حج‌

حج یكی از اركان اساسی اسلام است و روح و جوهره بنیادین آن، همانند دیگر عبادات، تقوا و پرهیزكاری است. با این امتیاز كه حج از ویژگی های خاصی نیز برخوردار است كه عبادات دیگر فاقد چنین ویژگی هایی هستند.

حج در لغت به معنای «قصد» و یا «زیارت» آمده و در اصطلاح شریعت اسلامی، شعار سالانه‌ای است كه حاجیان با آهنگ مكه و طواف كعبه و حضور در عرفات و انجام سایر مناسك، به نمایش می‌گذارند. حج عبادتی است جامع كه انفاق مال و رنج تن و ذكر خدا و قربانی در راه معبود را در بر دارد، عبادتی است كه روح سایر عبادات را در چهره‌ای دیگر متجلّی می‌سازد.
كانون انجام فرائض حج، خانه خدا و مكه مكرّمه است. خانه‌ای كه یاد آور حیات ایمانی و با شكوه گروهی از بهترین بندگان خدا است كه در بستر زمین با آن زیستند.

حج، سازنده تاریخ

یكی از ابعاد ویژه حج آن است كه به یك طرح بزرگ الهی وابسته است. طرحی كه از دوران ابراهیم بینان نهاده شد و با بعثت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) تكمیل گردید و مناسك حج مراحل این طرح الهی است كه حج كننده به صورت رمز آن را تكرار می‌كند. حج گزار از وطن خود بار سفر به سوی حجاز می‌بندد؛ آنگونه كه ابراهیم از عراق راهی حجاز شد. حاجی از لباس‌های معمولی هنگام احرام خارج می‌شود و دو قطعه پارچه ساده در بر می‌كند؛ همانند لباسهایی كه ابراهیم و اسماعیل در بر می‌كردند و چون به مكه می‌رسد و به طواف خانه می‌پردازد به ابراهیم و اسماعیل تأسی می‌كند و عهد و میثاق الهی را مورد تأكید قرار می‌دهد و چون میان صفا و مروه هفت بار سعی می‌كند، عهد سعی هاجر را میان این دو كوه یاد می‌آورد كه در آن صحرای سوزان در طلب آب بود و چون به منا می‌رود و قربانی می‌كند، به صورت رمز، قربانی كردن ابراهیم (علیه السلام) را تجدید می‌نماید كه برای ذبح فرزندش آماده شد و خداوند گوسفندی از بهشت برای وی فرا فرستاد و چون عازم جمرات می‌شود تا شیطان را رمی كند، عمل اسماعیل را تكرار می‌كند كه شیطان را رمی كرد؛ آنگاه كه در پی اغوا و گمراه ساختن او بود. و آنگاه كه همه حاجیان در عرصه عرفات اجتماع می‌كنند و آخرین لبیك‌های خود را بر زبان می‌رانند، در آن منطقه باز و گسترده با خدای خود به صورت جمعی عهد می‌بندند كه در حیات اجتماعی و گروهی به یاری هم بشتابند و در جهت آرمان های مشترك اسلامی، همگام باشند و به راه و روش صالحانی تأسی جویند كه حج تذكاری از خاطرات معنوی آنهاست.

اندیشمندان اسلامی وحدت اسلامی را از جلوه‌های حج ابراهیمی و حج را مظهر اقتدار امت اسلام می دانند و تصریح می كنند كه مسلمانان درحج برای جهان و جهانیان پیام صلح و دوستی و همدلی می‌فرستند.

حجت الاسلام والمسلمین سید علی قاضی عسكر، نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت و سرپرست حجاج ایرانی در پیامی به همایش بین المللی صلح و همزیستی مسالمت آمیزكه به همت بنیاد 'ویشنو موهان ' با حضور شخصیت ها، كارشناسان و علمای ادیان مختلف در شهر چنای مركز ایالت تامیل ناو برگزار شد تلاش برای دستیابی به صلح و همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف را ضروری خواند.
حجت الاسلام والمسلمین قاضی عسكر در این پیام تاكید كرد :اسلام جدال و گفت وگوی تنش زا را نمی پذیرد كه نمونه آن در حج متجلی است، اگر پیروان ادیان در سراسر جهان نیز با تكیه بر مشتركات با هم متحد شوند، زمینه بسیاری از جنگ ها، خشونت ها، تبعیض ها و جنایات از بین می رود و انسان ها می توانند در فضایی صلح آمیز در كنار هم زندگی مسالمت آمیز داشته باشند. (خبرگزاری ایرنا كد خبر: 82453102 (5869675) تاریخ خبر: 15/12/1395(
آیت الله حائری شیرازی از علما و محققان علوم دینی نیز معتقد است: آثار و بركات حج برای امت اسلامی فراوان است و این فریضه الهی، با مناسكی كه در خود دارد، مسلمانان را به خداوند نزدیكتر می كند و اخوت و همدلی را بین آنها افزایش می دهد.

در موسم حج مسلمانان از نقاط مختلف دنیا خود را به سرزمین وحی می رسانند؛ همه با اختلاف هایی كه در فرهنگ، مذهب، زبان و آداب و رسوم دارند، یك صدا فریاد توحید سر می دهند و وحدت امت اسلامی را به نمایش می گذارد كه یكی از نیازهای ضروری امت اسلامی و تاكید بر صلح وهمزیستی مسالمت آمیز با پیروان سایر ادیان است. (خبرگزاری حج 12/11/1395كد خبر 14/72762(

بررسی ابعاد سیاسی حج بر روابط بین المللی با توجه به رویكرد اسلامی روابط بین الملل

طی چند دهه اخیر به ویژه پس از پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی ایران شاهد تاثیرگذاری مولفه دین و معنویت در برخی صحنه های روابط بین المللی بوده ایم. انقلاب اسلامی ایران به عنوان نمونه ای گزیده توانست داعیه دار ایجاد نظام بین المللی جدیدی باشد كه سطوح نادیده گرفته شده خواسته های بشری را به عرصه بیاورد.

خیزش های جدید خاورمیانه كه از آن با عنوان بیداری اسلامی نام برده می شود و نیز جنبش های عدالت خواهانه و صلح طلبانه ای كه به تاسی از انقلاب اسلامی ایران در سراسر دنیا در حال رخ دادن هستند، همگی اهمیت توجه به عنصر معنوی در تحلیل های روابط بین المللی را افزایش داده است. به گونه ای كه امروزه بهره گیری از دین و معنویت در درك تحولات سیاسی و بین المللی به ویژه در مناطقی كه ساكنان آن متدین به ادیان ابراهیمی و به خصوص اسلام هستند به دلیل سازگاری بیشتر با واقعیت، ابزار فهم مناسب تری را در اختیار نظریه پردازان و تحلیل گران قرار می دهد.

معنا و مفهوم این تغییرات جدید دلالت بر آن دارد كه دین و ارزشهای سنتی و دینی به ویژه در مورد دین اسلام از این پس در افراد موجودیت نمی یابد بلكه می توانند در نهادها و رفتارها، ساختارها و كاركردها، درسیاست و اجتماع نیز جاری گردند. شاید روشن ترین مثال این موضوع عكس العمل در قبال انقلاب اسلامی ایران و ایده صدور آن باشد به گونه ای كه به رغم همه مخالفت ها گفتمان انقلاب اسلامی تاثیر خود را گذاشت (واعظی، ۱۳۹۰: ۱۳) و اینك نظریه پردازان روابط بین المللی با گونه ای سیاست معنوی یا الگوهای تحلیلی سیاست گرایانه معنوی روبرو هستند.

طی سی سال اخیر احیای تفكرات و اندیشه های اسلامی، به ویژه در عرصه سیاست موجب خیزشی در آرایش نیروهای تاریخی و فرهنگی در عرصه روابط بین المللی شد اما در ابتدای این تحولات جدید ، دانش های موجود علوم انسانی از جمله جامعه شناسی، علوم سیاسی و روابط بین المللی در تحلیل های خود این موج جدید را وارد نكردند. در نهایت رشته روابط بین المللی با گرایش غالب ساختاری (نقش مرزها، دولت ها و رهبران ملی)، و اتكای عمده بر رفتارهای بیرونی و خروجی های واحدهای ملی به عنوان نهاده های سیستم های بین المللی و تكیه بر ناسیونالیسم و ارزش ها و هنجارهای وستفالیایی، هنگامی كه تصمیم گرفت به این تحولات جدید توجه نشان دهد، نظریه پردازان آن ، بیشترین تمركز خود را در این زمینه به بررسی، تحلیل و ارزیابی رابطه بین نمودهای معنوی - دینی سیاسی شده و نظم موجود روابط بین المللی معطوف داشتند. (واعظی، ۱۳۹۰: ۱- ا۱(

با این وجود همچنان بسیاری از امكانها و استعدادهای موجود در دین اسلام كه خصلتی بین المللی داشت نادیده گرفته شد .در جهان در حال جهانی شدن و نیز در نظام بین المللی موجود كه عرصه روابط كشورها به سمت سازمانها و تجمعات منطقه ای و فرامنطقه ای تمایل یافته و این نهادها در ایجاد همكاری های بین كشوری بسیار موثر عمل می نمایند؛ اندیشمندان روابط بین المللی از واقعه مهمی مانند حج كه هر سال تعداد زیادی از مردم دنیا را در كنار هم گرد می آورد عبور كرده اند و اگر نگوییم به عمد آن را نادیده گرفته اند اما به دلیل بی خبری از ابعاد سیاسی و ماهیت بین المللی آن، این واقعه را در تحلیل های خود نادیده انگاشته اند، از این رو با در نظر گرفتن دغدغه های بومی و اسلامی و آگاهی از ویژگی های بین المللی مراسم و مناسك حج تمتع باید تلاش كرد توانایی بین المللی و فرامنطقه ای دین اسلام را معرفی كرد. در واقع یكی از نمادهای بسیارمهمی كه ماهیت تاثیرگذارصلح طلبانه و عدالت جویانه دین اسلام در عرصه روابط بین المللی ر انشان میدهد ، مراسم عبادی – سیاسی حج است.

مهمترین دغدغه نیز شناسایی وبه سطح آوردن مسئله حج و تاثیرآن در روابط بین الملل و ایجاد فرصتی در سطح نظری و متون دانشگاهی برای بررسی این موضوع است و در میان نظریات مختلف روابط بین المللی با وجود تلاش های صورت گرفته درپایه گذاری رویكرد اسلامی روابط بین المللی اینك نیازمند پررنگ نمودن مطالعات موردی در این عرصه هستیم.

سؤال اصلی كه می توان بیان نمود این است كه از نظر رویكرد اسلامی روابط بین المللی ابعاد سیاسی حج چه تاثیری بر روابط بین المللی و زمینه سازی صلح می گذارد؟

فریضه اسلامی حج از طریق ایجاد زمینه های همكاری در میان ملل مسلمان نوعی تعامل و نظام منطقه ای و فرامنطقه ای اسلامی به وجود می آورد و از این راه می تواند به صلح و همكاری بیشتر در روابط بین كشورها و ملل گوناگون منجر گردد.

همچنین از جمله سؤالات دیگری كه در این خصوص قابل طرح و در این بخش می توان به اینكه رویكرد اسلامی روابط بین المل چیست؟ و ابعاد سیاسی حج چیست و چه ارتباطی با نظام بین المللی و صلح دارد؟ و این ابعاد چه تاثیری بر روابط بین المللی و زمینه سازی صلح پایدار دارد؟ اشاره كرد .

گرچه می توان به رویكرد اسلامی روابط بین المللی كه مجموعه تلاش های نظری نظریه پردازان اسلامی در این رشته است و از نظر هستی شناسی با نظریات جریان غالب آن تفاوت دارد و به تحلیل و ارزیابی نظام بین المللی ازاین دیدگاه می پردازد، توجه نمود ولی علاوه بر این باید به شركت در مراسم سالیانه حج و ایجاد زمینه های همكاری بین ملل مختلف مسلمان كه می تواند زمینه های همكاری را در نظام بین المللی و كشورهای اسلامی فراهم آورد، عنایت داشت. ضمن اینكه فراهم آمدن زمینه های ایجاد اتحادیه های اسلامی می تواند به شكل گیری نظام های امنیتی و اقتصادی منطقه ای و مذهبی بیانجامد و از این طریق بر نظام بین المللی تاثیر داشته باشد كه همه موارد فوق تحت عنوان فرضیه های فرعی می تواند مورد بحث و توجه قرار گیرد.

توصیف حج در منابع مختلف :

اگرچه در منابع فارسی بسیار به موضوع حج پرداخته شده است اما منابع موجود و در دسترس عموما جنبه توصیفی داشته و در متون علمی هم بیشتر به ابعاد اجتماعی و دین شناسانه آن پرداخته شده است ، لذا می توان گفت تلاش برای استفاده از نظریات موجود در دیسیپلین روابط بین المللی برای تحلیل فریضه اسلامی حج وآثار آن در صلح جهانی اقدامی نو و جدید در این حوزه است.

در این بخش می توان گفت برخی از كتابها و مقالاتی كه به شكل كلی به موضوع دین و روابط بین المللی پرداخته اند مثل كتاب دین و روابط بین المللی از محمود واعظی، كتاب دین و روابط بین المللی از هابرماس، یورگن؛ دالمایر و كتاب اسلام گرایی در نظام بین المللی اثر مشترك آقایان دكتر قربانی و دكتر سیمبر مورد توجه قرار گرفته است. كتاب هایی كه به نوعی به بررسی چگونگی برآمدن دین و به ویژه اسلام به عنوان یكی از مولفه های تاثیرگذار در روابط بین المللی در دوره كنونی می پردازند و تأثیرگذاری مؤلفه دین و معنویت در برخی از صحنه های روابط بین المللی واحیای حركت های دینی را در قرن بیستم مطرح می كنند.

در واقع با وجود اینكه در این كتاب ها به طور خاص به موضوع حج توجه نشده است اما نشان دهنده اهمیت توجه به دین در روابط بین المللی و به ویژه بررسی و تحلیل مسائل موجود در جوامع اسلامی بر اساس نظریه اسلامی روابط بین المللی است .

حضور گسترده و سرنوشت ساز دین - و به طور خاص اسلام - در عرصه های مختلف سیاسی، اینك به عنوان عاملی مهم در بررسی روابط منطقه ای و بین المللی به شمار می آید؛ به گونه ای كه دیگر حتی اندیشمندانی چون پیتر ال برگر كه در تئوریزه كردن فرایند سكولاریزه كردن نقش اساسی ایفا نموده اند، تلاش برای معرفی آن به عنوان یك نظریه آسیب ناپذیر را اشتباه دانسته، و با اذعان به فرایند غیرسكورلاریزه شدن سیاست بین المللی، به بررسی ابعاد مختلف نقش دین درسیاست پرداخته اند. از سوی دیگر نظریه پردازان مسلمان هم طی سالهای اخیردر قالب نظریاتی با ماهیت انتقادی و هنجاری به رویكرد اسلامی روابط بین المللی پرداخته اند. اما با این همه در هیچ یك از كارهای انجام شده به بررسی فریضه حج كه خود ماهیتی بین المللی دارد به عنوان مولفه ای تاثیرگذار بر روابط بین الملل و صلح جهانی توجه نشده است.

فریضه اسلامی حج، زمینه ساز صلح و همزیستی

اسلام دینی است كه در ماهیت و ذات خود ویژگی سیاسی و بین المللی دارد. وجود احكامی در مورد دارالاسلام و دارالحرب و چگونگی تعیین حدود و ثغور سرزمین های اسلامی و در نتیجه برقراری روابط با بلاد همسایه، چگونگی رفتار در جنگ ها، نحوه برخورد با اسرای جنگی و نیز نامه نگاری های معروف پیامبر گرامی اسلام در دعوت پادشاهان همسایه به اسلام و مذاكره با آنها همگی نشانگر ماهیت بین المللی دین اسلام است كه با این احكام تلاش می شده است كه به یك نظام بین المللی فراگیر و عادلانه دست یابد. فارغ از این، احكام دین مبین اسلام در ابعاد به ظاهر كاملا عبادی خویش نیز ماهیت سیاسی و بین المللی خود را حفظ نموده است. نمود این مسئله در نماز جمعه و مراسم حج دیده می شود .برگزاری حج در هر سال مانند كنگره ای از مردم كشورها و مناطق مختلف جهان است كه می تواند كاركردهای مهم و تأثیرگذاری در روابط بین المللی و صلح جهانی داشته باشد. از جمله این كاركردها می توان به فراهم نمودن زمینه های همكاری و ارتباطات فرهنگی بین ملل مختلف و تعاملات در رفع مشكلات منطقه ای و جهانی و ایجاد بستر مناسب برای همزیستی پیروان ادیان مختلف نام برد.

رویكرد اسلامی روابط بین الملل نشاندهنده تاثیر ابعاد سیاسی حج در نظام بین الملل است و "فریضه اسلامی حج از طریق ایجاد زمینه های همكاری در میان ملل مسلمان نوعی تعامل و نظام منطقه ای و فرامنطقه ای اسلامی به وجود می آورد و از این راه می تواند به صلح و همكاری بیشتر در روابط بین كشورها و ملل گوناگون منجر شود.

مجید عبداللهی