تخریب سکوهای دینی و استفاده ابزاری از دین؛ علل محرومیت از میراث امام سجاد(ع)

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی، مفسر، قرآن‌پژوه و استاد حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا؛ به ارائه تحلیل در زمینه دوره حیات امام سجاد(ع) و نحوه نقش‌آفرینی این امام در احیا و ترویج معارف نبوی پرداخت و در ابتدا بیان کرد: امام سجاد(ع) در سال 38 هجری یعنی 28 سال بعد از رحلت پیامبر(ص) و حدود دو سال قبل از شهادت امام علی(ع) به دنیا آمدند. تقریبا دوره کودکی ایشان مصادف با آغاز فشارهای سخت و شکننده معاویه و به طور کل بنی امیه است. دوره امامت ایشان نیز از سال 61 هجری شروع می‌شود که ایشان در سن 23 سالگی بوده‌اند. طبیعتاً بعد از شهادت پدرشان و رخداد بسیار بزرگ و در عین حال هولناک کربلا، دورانی است که حوادث و اتفاقاتی به وقوع پیوسته و فضای سخت، سنگین و شکننده‌ای در جامعه اسلامی، به ویژه شهر مدینه که از جانب بنی امیه، حساسیت بیشتری روی آن بوده، حکمفرماست و حضرت(ع) در چنین فضایی زیست کرده‌اند.

وی در ادامه افزود: بنابراین، این دوره، دوره بسیار شکننده‌‌ای است که به جهت استبداد موجود، هیچ صدایی بلند نمی‌شود و هر صدایی که بلند می‌شود، به شدت از سوی حاکمیت سرکوب و ساکت می‌شود. حضرت سجاد(ع) نیز، در چنین دوره‌ای زندگی می‌کنند. توجه داشته باشید که مصیبت سخت و سنگینی بر ایشان وارد شده است، چه اینکه از قبیله بنی‌هاشم جمعیت زیادی که شامل برادران و نزدیکانشان بودند به طرز فجیعی به شهادت رسیدند.

ایازی تصریح کرد: همچنین این را نیز در نظر بگیرید که اتفاقات بزرگی در همین دوران رخ داده است؛ یکی واقعه «حَرّه» است که این واقعه در مدینه تقریبا یک یا دو سال بعد از شهادت امام حسین(ع) رخ داده است که یک قتل عام سخت و سنگینی در مدینه رخ داد و یزید، شخص سفاکی را به مدینه فرستاد که مردم را قتل عام کند، البته نه اینکه صرفاً آدم‌های بزرگ را بکشد، بلکه حتی زن‌ها و کودکان و بچه‌های خردسال را به شکل دلخراشی نابود می‌کردند. ما این فضا را اگر تصور کنیم، معلوم می‌شود شرایطی که امام سجاد(ع) در آن زیست کرده، چقدر سخت و سنگین بوده است که تقریباًً صدایی در شهر مدینه و در عالم اسلام باقی نمانده و تا صدایی بلند می‌شود نیز به شدت آن صداها را خاموش می‌کنند.

نحوه احیای معارف نبوی از سوی امام سجاد(ع)

این قرآن‌پژوه در ادامه و در پاسخ به این سؤال که در چنین فضای خفقانی، امام سجاد(ع) برای احیای معارف نبوی چگونه وارد عمل شدند؟ بیان کرد: حضرت(ع) یک روش خاصی را به وجود آوردند. عالمان بزرگی اعم از شیعیان و اهل سنت مانند زُهَری و امام شافعی در عصر امام زین العابدین(ع)، با تعاریف زیادی به بزرگی و عظمت از ایشان یاد کرده‌اند و صفتی که برای ایشان ذکر شده، عبارت از «زین العابدین»، «سیدالساجدین» و «امام المتقین» است. خود اسم «سجاد»، صیغه مبالغه بر وزن «فعال»، یعنی کسی که سجده‌های بسیار دارد است. حضرت(ع) از این مشی دعا و مناجات و ادبیات ویژه‌ای که در این قسمت دارد در مقام بیان معارف دینی و اعتقادی برآمدند.

ایازی بیان کرد: یک مسئله قابل توجه نیز این است که در این ادبیات دعاییِ حضرت(ع)، اعم از دعای شعبانیه و دعای مکارم‌ الاخلاق و ابوحمزه، صلوات بر محمد و آل محمد را زیاد مشاهده می‌کنید. چرا این صلوات این قدر تکرار شده است؟ علتش این است که فضای سنگین و سختی به واسطه حکومت بنی امیه برعلیه محمد و آل محمد (ع)وجود داشته و ماهیت بنی امیه نیز غیر از ماهیت خلفای راشدین است و کار آنها این بود که اسلام را به یک شکلی از بین ببرند و چون نمی‌توانستد، می‌خواستند آن را کمرنگ کنند. بنابراین طبیعی است که امام سجاد(ع) در مقابل آن‌ها از جایگاه محمد و آل محمد دفاع و از آنها به بزرگی یاد کند و این ذکر و شعار را تکرار کند و به شاگردان نیز بیاموزد که این دعا را همواره بخوانند. تعبیراتی که از حضرت در باب صلوات بر محمد و آل محمد است، در چنین بستری بیان شده است.

صحیفه سجادیه مرامنامه دینی، سیاسی و مبارزه با یأس و ناامیدی است

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با اشاره به کتاب صحیفه سجادیه تصریح کرد: باید توجه داشت که دو اتفاق دیگر در این زمان افتاده است که می‌توان نقش این دعاها را در آنجا ملاحظه کرد. یکی نهضت توابین و یکی نیز قیام مختار است. آقای «الکسیس کارل» در کتاب نیایش بحثی را در مورد دعا و نقش روحی و روانی دعا و تأثیر آن در انسان دارد و اینکه انسان چطور با دعا از حالت یاس و تردید و افسردگی خارج می‌شود و به او نشاط معنوی و انرژی می‌دهد را نیز آورده است، اگر ما به این نظر توجه کنیم، معلوم می‌شود که صحیفه سجادیه که یک کتاب دعائی است، در حقیقت مرامنامه دینی و سیاسی و مبارزه با یأس و ناامیدی است.

ایازی بیان کرد: شاید یکی از گلهای رنگارنگ این صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق محسوب می‌شود که دعای بیستم این کتاب و گل سرسبد آن است و این طور شروع می‌شود: « اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَالِهِ وَ بَلِّغْ بِایمانی اَکمَلَ الْایمانِ و بِعَمَلی اِلی اَحْسَنِ الْاَعْمالِ وَ انْتَهِ بِنِیتی اِلی اَحْسَنِ النِّیاتِ وَ اَوْسِعْ عَلَی فی رِزْقِک وَ عَمِّرْنی ما کانَ عُمْری بِذْلَةً فی طاعَتِک»، اینجا با این ریتم شروع می‌شود که حضرت از خداوند ایمان کامل، بهترین عمل، تکمیل نیت، وسعت رزق و درخواست طول عمر مشروط را دارند. وَ مَتِّعْنی بِالْاِقْتِصادِ، وَاجْعَلْنی مِنْ اَهْلِ السَّدادِ، همچنین اینکه انسان بتواند میانه‌روی و اعتدال داشته باشد را نیز امام(ع) متذکر شده‌اند، چه اینکه در قرآن نیز اقتصاد به معنای میانه‌روی و تعادل و جلوگیری از افراط و تفریط آمده است.

وی در ادامه افزود: آنچه این نگاه را، از متن گفتار و سیره امام سجاد(ع) تأیید می‌‌کند، این است که آن حضرت در عین پافشاری برحق و جایگاه اهل‌‌بیت و سلام و صلوات بر آنان به تبیین دین و بیان جایگاه قرآن پرداخته‌‌اند و این میدان را در عرصه غیرمستقیم آن معارف در قالب ادعیه خالی نگذاردند و بدین ترتیب مردم را به فهم صحیح زبان قرآن و دستورالعمل‌‌های حیات‌بخش آن در حیات فردی و اجتماعی فراخواندند.

ایازی تصریح کرد: بنابراین، اینها خواسته‌هایی است که جنبه‌های فردی دارد و حتی مثلاً تعبیراتی دارند که می‌فرمایند خدایا به من هوشیاری عنایت فرما که در آن مواقعی که امکان دارد فراموش کنم و غافل باشم، من را آگاه کنی. چون در زندگی انسان، فرصت‌هایی وجود دارد که در این فرصت‌ها اگر کسی باشد و به انسان تلنگر بزند، در مسیر قرار می‌گیرد و هر کدام از ما نیز فرصت‌هایی داریم که می‌توانیم از آنها استفاده کنیم، اما یک نفر باید به ما راهنمایی کند. بنابراین، شاید در این فرازها می‌توانیم، حدود 15 مورد از دعاها را برشمریم که مربوط به حوزه‌های فردی هستند.

ادعیه اجتماعی امام سجاد(ع) بیش از درخواست‌های فردی ایشان است

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با اشاره به ابعاد اجتماعی این دعا بیان کرد: جالب‌ترین بخش، درخواست‌های اجتماعی حضرت در این دعاست که از حوزه فردی نیز بیشتر هستند و در دعای مکارم الاخلاق تقریباً دو برابر درخواست‌های فردی، دعاهای مربوط به حوزه‌های اجتماع وجود دارد که جنبه اخلاقی و تربیتی دارند. یک بُعد از این دعاها این است که امام تبیین می‌کنند که در خصوص کسانی که به ما ستم می‌کنند، چطور باید گذشت کنیم و حسد آنها را کاهش دهیم، چون گاهی اوقات، کارهای ما موجب تحریک دیگران می‌شود و نباید کاری کنیم که دیگران را تحریک کنیم تا به ما حسد بورزند.

وی تصریح کرد: امام سجاد(ع) می‌‌فرماید در نفی قدرت‌‌طلبی و برتری‌‌جویی و تجاوز به حقوق دیگران «وَ لاَ أَطْغَینَّ وَ مِنْ عِنْدِک وُجْدِی». که امام بیان می‌کنند اگر به ما پست و مسئولیت و قدرتی دادند، طغیان نکنیم و یا اینکه وقتی با دیگران برخورد می‌کنیم، زبان ما یک زبان نرم و آرامی باشد. همچنین در فرازی دارند که «وَ مَا أَجْرَی عَلَی لِسَانِی مِنْ لَفْظَةِ فُحْشٍ أَوْ هُجْرٍ أَوْ شَتْمِ عِرْضٍ أَوْ شَهَادَةِ بَاطِلٍ أَوِ اغْتِیابِ مُؤْمِنٍ غَائِبٍ أَوْ سَبِّ حَاضِرٍ» که در اینجا رعایت اخلاق و ادب اجتماعی را مطرح می‌کنند که اگر کسی به ما بد گفت ما به او دشنام ندهیم.

بهره‌گیری امام سجاد(ع) در ادعیه از مفاهیم آیات قرآن

ایازی با تأکید بر اینکه امام در این ادعیه از آیات قرآن بهره برده‌اند، بیان کرد: اگر به این ادعیه نگاه کنیم، معلوم می‌شود که مخ آیات قرآن در این ادعیه به کار گرفته شده و بخشی از ادبیات بیانی ایشان، ناظر به جنبه‌های تفسیری است و برخی‌ها نیز تا 290 روایت از امام(ع) در تفسیر آیات ذکر کرده‌اند و برخی در منابع عامه، جستجو کرده و این احادیث تفسیری را تا 590 روایت از امام سجاد(ع) نقل کرده‌اند و با توجه به وضعیت خفقانی که در دوران امامت امام سجاد(ع) وجود داشت، نقل اهل‌‌ سنت از ایشان خود نشان از جایگاه والای این امام و هوشمندی آن حضرت از ظرفیت تاریخی و سبک ویژه ایشان در بیان معارف دینی و قرآنی است.

وی بیان کرد: ایشان گاهی روش‌های مخصوص دیگری نیز داشته و صرفاً این‌طور نبوده که به دعا اکتفا کنند. شب‌ها که وضع مدینه به هم ریخته و فقر و فلاکت مردم را گرفته بود، امام سجاد(ع) مرتب درِ خانه ایتام و مستمندان می‌روند و همین ابوحمزه ثمالی که یکی از ادعیه امام را نقل کرده، آورده است که چطور امام نیمه‌های شب، انبان غذا را می‌گرفت و به پشت می‌انداخت و به حاشیه‌های شهر می‌ر‌‌فت و اینها را تقسیم می‌کرد. بنابراین صرفاً امام به دعا مشغول نبودند. توجه به دیگران و مردم اعم از موافق و مخالف را سیره خود قرار داده‌‌اند.

مکارم‌الاخلاق، شاه‌بیت ادعیه صحیفه سجادیه

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه افزود: در همین قسمت، امام(ع) می‌گویند اگر کسی که بر من ستم می‌کند، من باید او را هدایت کنم و نگذارم در مسیر غلط قرار گیرد و اگر به من مسئولیتی می‌دهند، این مسئولیت را درست انجام دهم. تقریبا می‌توانم بگویم که حدقل 25 محور مهم و اساسی در ابعاد اجتماعی در این دعاها آمده است که شاید شاه‌بیت آن در دعای مکارم الاخلاق است و البته در ادعیه دیگر امام سجاد(ع) نیز همین ابعاد اجتماعی وجود دارد و حتی جنبه‌های سیر و سلوکی و تربیتی نیز دارد. حتی در مورد اهمیت ماه شعبان و آداب این ماه نیز نکاتی دارند.

ایازی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به طرح بحث در زمینه رساله حقوق امام سجاد(ع) پرداخت و بیان کرد: رساله حقوق امام(ع) نیز، بسیار جالب است که ایشان 20 حق را می‌شمارد. اولین حق، در مورد حق خداوند است، اما جالب است که از حقوقی که در مورد یهودی‌ها و نصرانی‌ها و کسانی که هم عقیده ما نیستند نیز سخن به میان آورده که امروزه به اصطلاح حقوق شهروندی است. همچنین امام(ع) در مورد حق پدر و مادر و حتی کسانی که اهل کارهای خلاف هستند نیز رهنمود ارائه داده‌اند و مشخص کرده‌اند که چه حقی نسبت به آنها وجود دارد.

این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: البته حقوق نیز به معنای امروزی نیست، چون رویکرد این رساله تربیتی است، اما برخی از عالمان بزرگ معاصر مانند آیت‌الله منتظری شرحی بر این رساله نوشته‌اند و در آن، ابعاد حقوقی و اجتماعی این رساله را تبیین کرده‌اند. بنابراین، این رساله بیان می‌کند که با وجود شرایط خفقانی که وجود داشته، اما به مباحث عمیقی از حقوق انسان و شهروندان پرداخته و حتی در مورد برخورد با دشمن نیز بحث دارد. خداوند در آیه 8 سوره ممتحنه می‌فرماید: «لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ» یعنی با اینهایی که با شما هم عقیده نیستند، دلیلی ندارد که رفتارتان نادرست باشد، مثلاً یک زردشتی و یهودی یا کسی عقیده دینی شما ندارد که در کشور شما زندگی می‌کند، با شما کاری ندارند: «أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»، به آنها نیکی کنید و به قسط رفتار کنید که خداوند مقسطین را دوست دارد. بنابراین در رساله حقوق امام سجاد(ع) این نکات بیان شده که امام(ع) از قرآن نیز اتخاذ کرده‌اند.

ایازی در پایان و در پاسخ به این سؤال که به چه دلیل در جامعه امروز از آموزه‌های بلندی که در صحیفه سجادیه و رساله حقوق امام آمده است محروم هستیم و به این گنجینه‌ها توجهی نمی‌شود؟ گفت: عوامل مختلفی دلیل این محرومیت است. جامعه امروز به دلایل مختلف این صداها را نمی‌‌شنود. اندیشه دینی دچار سطحی‌نگری شده است. سکوهای دینی تخریب شده است. استفاده‌‌های ابزاری از دین به تخریب این سکوها کمک کرده است. جای اصول دینی به امور فرعی جابجا شده است. مجلس‌‌گردان‌‌های دیگری جایگزین اندیشوران دینی شده‌‌اند. مطهری‌‌ها، بهشتی‌‌ها و مفتح‌‌ها و باهنرها جای خود را به گروهی از مداحان بی‌‌سواد داده است. طبعاً جامعه از اندیشه ناب دینی و تحلیل درست حیات معنوی محروم شده است.

انتهای پیام