برخورد تشریفاتی با قرآن در کلام صادق آل محمد(ع)
کانون خبرنگاران نبأ ــ پایبندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق(ع) چنین بیان شده است: «بپرهیز از این که در مسیر اقامۀ حروف، به اضاعۀ حدود بیفتی»؛ بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می‌پردازند و در ورای جلوه‌های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن برایشان مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتی، مراسمی و شکلی با قرآن، در شأن کلام الهی و منشور آسمانی نیست.
امام جعفرصادق(ع)، فرزند محمدباقر(ع) و او فرزند امام علی زین‌العابدین(ع) و او زادۀ حسین بن علی(ع)، فرزند دخت گرامی پیامبر اکرم(ص) است. مادر ایشان ام فروه است. امام(ع) در مدینۀ منوره در تاریخ 17 ربیع‌الاول سال 83 هجری قمری، در عهد عبدالملک بن مروان اموی، متولد شد و زیر سایۀ پدرش امام باقر(ع) و جدش علی بن الحسین(ع) رشد یافت و تربیت شد و علوم و معارف اسلام را فرا گرفت[بحارالانوار، ج 89: 81]. امام جعفر صادق زادۀ محمد باقر(ع)، شکافندۀ بن‌بست‌ها و گشایندۀ درهای بسته و گره‌های کور علم بود و در او شرف ذاتی و اضافی، به سبب نسبت هاشمی و عترت محمدی(ص)، هر دو یک جا جمع آمده بود.
ابن شهر آشوب نقل کرده است که در سیمای صادق(ع)، سلالۀ انبیا را می‌بینم. تقریباً هیچ کتابی در ادب، فقه، حدیث، موعظه و حکمت خالی از سنن او نیست[وسائل الشیعه، ج 4: 849]. صادق آل محمد(ص) دربارۀ حبل‌المتین قرآن و شیوۀ بهره‌گیری از آن و جایگاه کلام الهی، سخنان نغز بسیاری دارد که در این نوشته به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیه‌های حضرتش اشاره می‌کنیم، باشد که جامعۀ قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگیرد و از سرچشمۀ هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب سازد.
قرآن، تجلی‌گاه خدا
کلام الهی، جلوه‌ای از قدرت، علم و حکمت خداست و آیات قرآن، هر یک نشانه‌ای از عظمت الهی است. امام صادق(ع) در زمینۀ جلوه‌گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا - البته برای چشم‌های بیدار و دل‌های آگاه - می‌فرماید: «لقد تجلّی اللّه لخلقه فی کلامه و لکنّهم لا یبصرون[بحار الانوار، ج 95: 5]: خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدا را نمی‌بینند».
گنجینۀ کامل
معارف قرآن بی‌پایان و به تعبیر خود قرآن «تبیاناً لکلّ شی‌ء» یعنی؛ بیانگر همه چیز است. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، و هر علم و دانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان، سرنوشت آیندگان و دانش‌های آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل بیت(ع) از این منبع و گنجینۀ کامل بهره گرفت. امام صادق(ع) از این منبع و گنجینۀ کامل بهره گرفت. امام صادق(ع) می‌فرماید: «خداوند بی‌همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود و او راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبر آسمان و زمین آمده است... [الحیاة، ج 2: 152].
و در سخن دیگری به جنبۀ تبیان بودن قرآن چنین اشاره می‌فرماید: «ان اللّه انزل فی القرآن تبیان کلّ شی ء، حتّی والله ما ترک شیئا یحتاج العباد الیه الا بیّنه للنّاس..[کافی، ج 2: 18]: خداوند در قرآن، بیان هر چیزی را نازل کرده است. به خدا قسم از هیچ چیزی که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و آن را برای مردم بیان فرموده است».
عهدنامۀ الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب متن این عهدنامه را بیان می‌کنند: به عهدنامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود و مفاد آن را نبادی زیر پا گذاشت. امام صادق(ع) دربارۀ این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن به طور روزانه چنین می‌فرماید: «القرآن عهد اللّه الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلمان ینظر فی عهده و ان یقرأ منه فی کلّ یوم خمسین آیة»[بحار الانوار، ج 89: 15]: قرآن عهد خداوند با بندگان اوست. سزاوار است که انسان مسلمان در این عهدنامۀ الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند.
آینۀ عبرت
در خلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است؛ چه نیکان و صالحان که در سایۀ ایمان و عمل و پیروی از حق سعادتمند شدند، و چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا، انکار خدا، و طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب و قصه و داستان نیست، ولی سرشار از قصه‌ها و حکایات افراد و امت‌هاست و همه برای درس گرفتن، الهام، عبرت و پند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «علیکم بالقرآن، فما وجدتم آیة نجابها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه».[الحیاة، ج 2: 152]: بر شما باد قرآن: هر آیه‌ای را یافتند که گذشتگان با عمل به محتوای آن نجات یافتند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شما هم از آن[عامل هلاکت ]بپرهیزید.
احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا قیامت استمرار می‌یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمی‌شود و حکم خدا در اثر «جو» یا «شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمی‌شود. امام صادق(ع) در تشریح بعثت‌های سلسلۀ نورانی انبیا، به دورۀ بعثت رسول خاتم(ص) می‌رسد و می‌فرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن را آورد و شریعت و راه روشن قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام»[بحار الانوار، ج 82: 43].
همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ژرف، فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی شود و پیوسته معارف آن برای همۀ اقشار در همۀ زمان‌ها، درخشندگی و آموزندگی دارد.
امام صادق(ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می‌پرسد: «چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه و شاداب است و هرگز کهنه نمی‌شود؟»
امام صادق(ع) در پاسخ می‌فرماید: «لاّن اللّه تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کلّ زمان چدید و عند کلّ قوم غضّ الی یوم القیامة»[وسائل الشیعه، ج 4: 861]: برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه و نزد هر قومی شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به این خاطر است که معجزۀ جاوید پیامبر(ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخ‌گوی نیازهای فکری، هدایتی، و اجتماعی مردم است.
حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‌شود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای فرموده‌های خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است: «الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفرة الکرام البررة» [الحیاة، ج 2: 158]: کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والا مقام و نیکوکار الهی(فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می‌فرماید: «ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلّم القرآن او یکون فی تعلّمه»[کافی، ج 2: 610]: سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد. با این حال، پایبندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق(ع) چنین بیان شده است: «و احذر ان تقع من اقامتک حروفه فی اضاعة حدوده»[تفسیر برهان، ج 2: 457؛ مجمع البیان، ج 5: 481]: بپرهیز از این که در مسیر اقامۀ حروف، به اضاعۀ حدود بیفتی.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می‌پردازند و در ورای جلوه‌های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن برایشان مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتی، مراسمی و شکلی با قرآن، در شأن کلام الهی و منشور آسمانی نیست.
ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد؛ هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام اللّه و... و هم آداب باطنی و حالت‌های روحی نظیر توجه قلبی، عنایت به کلام خدا، پیدا کردن حالت خشوع و تذکر، و تأثیرپذیری از تلاوت. این نکات در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده‌اند. در ادامه به برخی از این رهنمودها اشاره می‌شود.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «اذا قری ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع». هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می شود، بر تو لازم است گوش بدهی و سکوت و توجه داشته باشی. این همان نکتۀ قرآنی است که در آیۀ 204 سورۀ اعراف آمده است: «و اذا قری ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا.»
و در سخن دیگری به نقل از حضرت رسول(ص) می‌فرماید: «راه قرآن را نظیف و پاکیزه کنید» می‌پرسند: «راه قرآن چیست؟» می‌فرماید: «دهانتان». می‌پرسند «چگونه؟» می‌فرماید: «با مسواک» [المیزان: 1/22 و 23].
در حدیث دیگری، امام صادق(ع) فرموده است: «کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند، در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شأن و جایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پرودگارت را چگونه می‌خوانی، با منشور ولایت خویش چه برخوردی داری، اوامر و نواهی آن را چگونه پاسخ می‌دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان‌برداری می‌کنی. در آیه‌های وعد و وعید درنگ کن، و در امثال و مواعظ قرآن اندیشه. مبادا اقامۀ حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!...»
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان‌دهندۀ تأثر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(ع) فرموده است: «انّ القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن»[الاحتجاج: 1/210]: قرآن با حزل نازل شده است. شما هم آن را حزین قرائت کنید.
مریم بشیری
انتهای پیام
