فصلنامه عرفان اسلامی در ایستگاه 62

به گزارش ایکنا؛ در این شماره از فصلنامه عرفان اسلامی، مقالاتی با عناوین «ریشه‌شناختی «وحدت وجود» در «کشف الحقایق» نسفی»، «نیایش‌های نهان آسمانی در اشعار الکساندر پوشکین»، «سیری در تحولات اجتماعی آیین سماع و موسیقی عرفانی ایران با توجه به نگاره‌های اسلامی»، «کارکرد عرفانی عناصر اسطوره‏ای، دینی و ملّی در غزل‏‌های صائب تبریزی»، «بررسی مؤلفه‌های قرآنی نمادهای حیوانی در غزلیات شمس (از منظر الگوها)»، «جایگاه اعیان ثابته در هستی‌شناسی ابن‌عربی با تکیه بر آراء قیصری»، «تجلی اشارات عرفانی و اسطوره‌ای در سروده‌های محمد بیابانی» و «مقایسۀ مفهومِ «تُهی» در اندیشۀ ناگارجونه با «عدم» در نزد ابن عربی» منتشر شده است.

همچنین مقالات «نگاهی به اصطلاحات عرفانی فرقۀ حروفیّه»، «تحلیل عرفانی- روان‌شناسی میل خوردن از نظر گاه مولوی»، «تکالیف بیماران روانی ازدیدگاه فقه فریقین و عرفان اسلامی»، «بررسی تطبیقی مادر و مادری در اندیشه‌های سیمون دوبووار و عرفان اسلامی»، «محبت و معرفت در آثار غزالی»، «جایگاه «نور و حقیقت محمّدی» در دیوان سیّد عمادالدّین نسیمی»، «حق برخورداری از امنیت روانی با تأکید بر اندیشه‌های اسلامی- عرفانی امام خمینی(ره)» و «جلوه‌هایی از پژوهش و عمل در نگاه مولانا» نیز از دیگر مقالات منتشر شده در این شماره هستند.

ریشه‌شناختی «وحدت وجود» در «کشف الحقایق» نسفی

در چکیده مقاله «ریشه‌شناختی «وحدت وجود» در «کشف الحقایق» نسفی» می‌خوانیم: نسفی در کتاب «کشف الحقایق»، چونان یک آموزگار مدرسی، به رسته‌بندی مطالب و موضوعات عرفان اسلامی – به ویژه وحدت وجود- پرداخته است؛ مع الأسف، آموزگاری که کمیت تحلیلش لنگان است. در این راه، آشکار است که، همگام با و پیرو دیگر عرفا، خود را از پیچیدن به استدلالات فلسفی و کلامی دور نگاه داشته است، و مانند فلاسفه عرفان‌پیشه‌ای چون شیخ اشراق، مخاطب را به گذرگاه‌های صعب العبور برهان و استدلال نمی‌برد. با توجه به منش کتابت او، همچنان که گنجینه موروث عرفانی پیش از خود را به دوش می‌کشد، -که ریشه‌های آن را می‌توان در فلسفه یونان (به ویژه افلاطون و نوافلاطونیان) و هند باستان باز جست- از برخی از اساتید عرفان، چون ابن‌سبعین و ابن‌عربی بیشترها خوشه برچیده است.

حتی در انتخاب عناوین فصول و بخش‌های مختلف کشف الحقایق، بعید نیست که از آثار ابن‌سبعین و ابن‌عربی، به گونه‌ای مستقیم تاثیر گرفته باشد؛ به ویژه در انتخاب دو عنوان اصحاب «نور» و «نار»، که مهمترین آراء نسفی را در باب وحدت وجود، می‌توان در پرداخت همین دو بخش به ملاحظه کرد. در این جستار، ریشه‌نگاری عقاید او در باب وحدت وجود، نشانگر تاثیر بی‌چون و چرای او از ابن‌سبعین و ابن‌عربی است؛ که البته در این ریشه‌نگاری، آراء ابن‌سبعین تازگی خاص خود را دارند.

نیایش‌های نهان آسمانی در اشعار الکساندر پوشکین

در طلیعه نوشتار «نیایش‌های نهان آسمانی در اشعار الکساندر پوشکین» آمده است: مقاله ابتدا اشاره‌ای کوتاه به خاستگاه نیایش دارد که متأثر از اعتقادات و باورهای فردی و اجتماعی است و سپس به ورود آن در آثار ادبی و چگونگی بیان آن از سوی نویسندگان و شاعران فارسی و روسی می‌پردازد. آثار ادبی نیایشی غالباً متأثر از اعتقادات و باورهای نویسندگان و شاعران آفریده می‌شوند. پیرامون نیایش در متون ادبی کهن و معاصر سخن فراوان است. نیایش اشکال گوناگون دارد و در ادبیات منثور و منظوم، غالباً حامل پیام خداشناسی و پیوند انسان با عالم ملکوت و درواقع خلوت کردن نویسنده و شاعر با معبود است. نویسندگان و شاعران زیادی از ایران و روسیه، مانند مولوی، سعدی، حافظ، فارابی، عطار، پوشکین، لرمانتف، بونین و دیگران در آثار خود به این موضوع پرداخته­‌اند. برخی بر اساس مضامین کتب مذهبی یا تحت تأثیر شگفتی‌های کائنات آثاری از خود بر جای گذاشته‌اند. ادبیات نیایشی فارسی با ستایش پروردگار آغاز می‌شود، مانند شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان سعدی و دیوان اشعار عطار. در ادبیات روسی سده­های گوناگون نیز آثار نیایشی در قالب‌های گوناگون مشاهده می‌شود. در پژوهش حاضر به شکل موردی به موضوع نیایش در اشعار الکساندر پوشکین پرداخته می‌شود که متأثر از اعتقادات دینی او است. نیایش در اشعار پوشکین به شکل تمنای ادبی یا سپاس از خداوند و یاری طلبیدن از مقدسات است. نیایش‌های او دربارۀ خدا، نزدیکان، وظیفۀ شعر و شاعر است. اوج معنوی اشعار نیایشی پوشکین در ظهور «فعل الهی» است. او با هنر و به کمک انسان‌شناسی دینی و آنگاه با نیایش جهان مادی را ترک می‌کند و به سوی جهان ماورا حرکت می‌کند.

سیری در تحولات اجتماعی آیین سماع و موسیقی عرفانی

در چکیده مقاله «سیری در تحولات اجتماعی آیین سماع و موسیقی عرفانی ایران با توجه به نگاره‌های اسلامی» آمده است: هنر موسیقی در دوره اسلامی همواره متأثر از اندیشه‌های اسلامی و شرایط اجتماعی و فرهنگی دوره‌های مختلف بوده است. جامعه تصوف با ساختار اعتقادی و اجتماعی، در پیوندی معنادار و عمیق با هنر موسیقی، تجلی پیدا کرد. آیین سماع و موسیقی عرفانی در جامعه تصوف، به دلیل نگرش‌ها و شرایط سیاسی و اجتماعی گوناگون به صورت یکنواخت پیش نرفت. این پژوهش در نظر دارد با مطالعه نگاره‌های عرفانی به چگونگی جایگاه اجتماعی جامعه تصوف و ارتباط آن با سیر تحول موسیقی عرفانی و آیین سماع در سده‌های میانی تا دوران اسلامی متأخر، بپردازد. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی و توصیفی- تحلیلی انجام شد و یافته‌اندوزی داده‌ها به روش کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. نتایج مطالعات بیانگر این مهم است که دیدگاه جامعه نسبت به آیین سماع و موسیقی عرفانی اغلب متأثر از چگونگی ساختار سیاسی و مواضع حاکمیت نسبت به اندیشه‌های عرفانی و تصوف بوده است؛ به نحوی که در سده‌ی پنجم تا اواسط سده نهم هـ.ق، جایگاه اجتماعی ممتاز تصوف، دلیل رونق سماع و موسیقی عرفانی می‌شود اما در سده‌های دهم و یازدهم هـ.ق با توجه به شکل گیری ساختار سیاسی آن دوره، این روند تنزل پیدا می‌کند. به نحوی که در دوره‌های بعد نیز نتوانست به دوران طلایی و حیات اجتماعی پیشین خود باز‌گردد.

کارکرد عرفانی عناصر اسطوره‏ای، دینی و ملّی در غزل‏‌های صائب تبریزی

نویسنده مقاله «کارکرد عرفانی عناصر اسطوره‏ای، دینی و ملّی در غزل‏‌های صائب تبریزی» در طلیعه نوشتار خود آورده است: مضمون‏‌پردازی از هنرهای برجستۀ شعر دورۀ صفوی و به ویژه صائب تبریزی است. استفاده از عناصر اساطیری، مذهبی و ملّی نیز در این میان ضمن یاری رساندن به مضمون‏سازی و خلق مضامین جدید، گاه برداشت‏‌های عرفانی صائب را از این عناصر بازتاب می‏‌دهد. این مقاله سعی دارد با شیوۀ تحلیلی- توصیفی، این عناصر و نحوۀ استفاده صائب از آن‏ها را بررسی نماید. ابتدا با یک تقسیم‏ب‌ندی این موارد در سه دستۀ کلّی اساطیری، مذهبی و ملّی جای داده شد و سپس با بررسی اشعار صائب، نحوۀ استفادۀ وی از این عناصر در بیان مضامین عرفانی چون طلب، عشق، استغنا، توحید (وحدت)، فنا و مضامین مرتبط با این مفاهیم با ذکر مثال‏‌های شعری بررسی گردید. نتیجۀ این بررسی نشان می‏‌دهد که صائب در مضمون‏سازی از این عناصر، گاه اشارات عرفانی ظریفی را در اشعارش مطرح ساخته و در این میان سهم اساطیر مذهبی (شامل عناصر اسلامی که منبع آن بی‎شک قرآن کریم بوده) از سایر عناصر بیشتر و برجسته‏‌تر است.

بررسی مؤلفه‌های قرآنی نمادهای حیوانی در غزلیات شمس (از منظر الگوها)

در طلیعه نوشتار «بررسی مؤلفه‌های قرآنی نمادهای حیوانی در غزلیات شمس (از منظر الگوها)» آمده است افراد برای ابراز معانی به گفتار و نوشتارِ هنجار روی می‌آورند، اما همیشه این زبان عادی قابلیت القای معانی ذهنی و ماورایی را نداشته؛ و با بالا بردن ظرفیت زبان دست به هنجارگریزی و استفاده از نماد می‌زنند. با این توضیح مولوی به عنوان یک شاعر و اندیشمند دینی مضامینی در ذهن خود دارد، که این مفاهیم را به واسطه مکانیزم بلاغی نماد به مخاطبان القا می‌کند و از آن جایی که مضامین قرآنی در ناخوادگاه مولوی جریان داشت-که تنوع استفاده مولانا در لفظ و معنا به احادیث و قرآن نشانگر آشنایی مولوی با معارف اسلامی است- پس نمادها همچنان پشتوانه مذهبی خود را حفظ کرده‌اند، که در اغلب موارد برای دریافت لایه‌های ضمنی یک نماد باید به ژرف ساخت‌های دینی آن نیز توجه داشت. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که مولوی از گزاره‌های قرآنی و احادیث برای پردازش الگوهای عرفانی و اسلامی خود از جمله تهذیب نفس، سفر در خویشتن، تجدید حیات و... بهره می‌گیرد که این الگوها از لایه‌های متنوع ذهنی و زبانی شاعر به صورت دایره‌های متداخلی که مرکزیت آن حول محور انسان می‌چرخد، تشکیل شده است.

نگاهی به اصطلاحات عرفانی فرقۀ حروفیّه

نویسنده مقاله «نگاهی به اصطلاحات عرفانی فرقۀ حروفیّه» در چکیده مقاله خود آورده است: فرقۀ حروفیّه یکی از فرقه‌های تأویل محور بعد از حمله مغول می‌باشد که شیوۀ تأویل را از اسماعیلیّه آموخته بودند. حروفیان خودشان را اهل تأویل و اهل باطن می‌نامیدند. آنان انسان گرایانی بودند که همه چیز را به نفع انسان تأویل می‎نمودند. اندیشۀ حروفیّه نوعی اندیشۀ عرفانی است با چهارچوب تفکّر مشخّص. این شکل اندیشۀ عرفانی خلق السّاعه نبوده بلکه به عنوان پدیده‎ای تاریخی و اجتماعی از دل اعصار و هزاره‎های باستان پیدا شده و در بین ملل مختلف به شکل‎های گوناگون، در حیات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه نقش‎هایی ایفا کرده است. افکار و اندیشه‌های این فرقه با این‎که بر بخشی از شعر فارسی سایه انداخته است تاکنون مورد تجزیه و تحلیل علمی قرار نگرفته است. عدم شناخت اصطلاحات آنان یکی از مهمترین عوامل پیچیدگی آثار این فرقه می‌باشد. بدان روی در این مقاله به بررسی و شرح مهم‌ترین اصطلاحات عرفانی این فرقه پرداخته شده است.