مناجات شعبانیه؛ نمونه کامل تضرع در پیشگاه پروردگار

معنویت به معنی برجسته کردن ارزش‌های معنوی در خود و جامعه، لازمه هدف‌دار شدن زندگی فردی و اجتماعی است اما دل و جان آدمی در مواجهه با حوادث و مسائل زندگی دچار فرسایش می‌شود و زمانی که ذخیره معنوی در وجود انسان از حد لازم پایین‌تر باشد دچار لغزش شده، وجودش جولانگاه و محل سیطره شیطان قرار خواهد گرفت و در این صورت است که شر و فساد به وجود می‌آید. تمام ظلم‌ها و جنایت‌های طول تاریخ نیز ناشی از دوری از یاد خدا و معنویت است از این رو انسان دائماً باید به جبران معنویت خویش بپردازد.[1]

رهبر انقلاب در موارد متعدد اقشار مختلف مردم[2]، جوانان و نخبگان[3] به‌ویژه مسئولان و کارگزارن[4] را به بهره‌گیری از فرصت‌های معنوی به‌ویژه فرصت‌های ماه رجب، شعبان و رمضان دعوت کرده اند تا با بهره‌گیری از این فرصت‌ها و با کسب معنویت نیرو و نشاط لازم برای انجام وظایف اجتماعی را کسب کنند.

تأکید اسلام بر لزوم اختصاص دادن زمانی برای تقویت روحی و معنوی در قالب اعمال و مناسک خاص به‌صورت روزانه یا در ایام و ماه‌های خاص به همین منظور است، زیرا معنویت با امور اجتماعی که انسان می‌خواهد انجام دهد، ارتباط دارد و آیات قرآن بر این مسئله اشاره دارند. برای نمونه آیات ابتدایی نازل شده بر پیامبر(ص) می‌فرماید: «یا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ؛ قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً؛ نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً؛ أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً؛ إِنَّا سَنُلْقي‏ عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقيلا»[5] در این آیات بر اهمیت خودسازی و معنویت در انجام  امر خطیر رسالت و بر دو عمل (نماز شب و قرائت قرآن) و یک زمان خاص (قیام شبانه) برای تربیت نفس تأکید شده است.

مخاطب در اين آيات پيامبر(ص) است ولى نه به عنوان «يا اَيُّها الرَّسُول» و «يا اَيُّهَا النَّبى» بلكه به‌عنوان «يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ»‏، اشاره به اينكه دوران جامه به خود پيچيدن و در گوشه انزوا نشستن نيست بلكه دوران قيام و خودسازى و آمادگى براى انجام رسالتى عظيم است؛ انتخاب شب براى اين كار برای اين است كه از یک سو چشم و گوش دشمنان در خواب است و سوی دیگر كارهاى زندگى تعطيل است و به همين دليل انسان آمادگى بيشترى براى انديشه، تفكر و تربيت نفس دارد. همچنين انتخاب قرآن به‌عنوان متن اصلى اين برنامه برای آن است كه تمام درس‌هاى لازم را در اين زمينه در بر دارد و بهترين وسيله تقويت ايمان، استقامت، تقوى و پرورش نفوس است. [6]

از فرصت‌های مورد تأکید رهبر معظم انقلاب[7] برای ارتباط ویژه با خداوند تدبر و تأمل در ادعیه و مناجات‌های مأثوره به‌ویژه مناجات شعبانیه است، زیرا نتیجه و اثر دعا، تقویت روح عبودیت و احساس بندگی در مقابل خداوند متعال است. نقطه مقابل عبودیت و بندگی احساس منیت و خودخواهی و خودبینی است و دعا موجب سرکوب این روحیه‌ در مقابل پروردگار، انسان‌های دیگر و طبیعت خواهد شد[8] از طرف دیگر ادعیه اهل بیت(ع) به‌عنوان قرآن صاعد هستند که بسیاری از مطالب ناب بدون پیرایه بر زبان معصوم(ع) جاری شده است و با تأمل و تدبر در آن‌ها می‌توان به معارف عظیمی دست پیدا کرد؛ همان‌گونه که امام خمینی(ره) درباره مناجات شعبانیه می‌فرماید: «اگر انسان دنبالش برود و فکر بکند او را به جایی می‌رساند.» [9]

مناجات شعبانیه که بر حسب روایات همه ائمه(ع) آن را قرائت می‌کردند، در بعضی کتب روایی و ادعیه از جمله اقبال‌الاعمال ابن طاووس و بحارالانوار محمد باقر مجلسی [10] به‌طور مرسل از حضرت علی(ع) نقل شده است. این مناجات نمونه کامل و بی‌نظیر تضرع بنده خاضع و خاشع با پروردگار است. گرچه محتوای آن سرشار از معنویت است و در آن مضامین ارزشمند بسیاری وجود دارد ولی دقت در فقره‌های دعا نشان می‌دهد که ناامیدی و انقطاع از غیر خدا، توجه محض به خداوند و خود را خاشع، خاضع، ذلیل و حقیر در آغوش معبود یافتن، در این دعا برجسته‌تر است.

محتوای این مناجات را می‌توان به چهار بخش اعتراف و اظهار بیچارگی و درماندگی داعی، امید به لطف، رحمت و فضل الهی، اقرار به قطع امید از غیر خدا و درخواست‌های عارفانه تقسیم کرد. داعی پس از صلوات بر اهل بیت(ع) «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ مُسْتَكِيناً لَكَ مُتَضَرِّعاً إِلَيْكَ...» اظهار درماندگی و اقرار به امید و حسن ظن به خداوند کرده است سپس درخواست‌هایی را از خداوند طلب می‌کند. این درخواست‌ها از فقره «إِلَهِي هَبْ لِي قَلْباً يُدْنِيهِ مِنْكَ شَوْقُهُ وَ لِسَاناً يُرْفَعُ إِلَيْكَ صِدْقُهُ وَ نَظَراً يُقَرِّبُهُ مِنْكَ حَقُّهُ ..» شروع می‌شود و در فقره ««الهی هَب لی کَمالَ الاِنقِطاعِ اِلیکَ» که نهایت ناامیدی از غیر و عشق و عرفان به خداوند است به اوج خود می‌رسد.
 
این فقره از دعا از جمله عبارت‌های پرتکرار در بیانات امام خمینی(ره) و بیانگر انس ایشان با این مناجات است.[11] امیرالمؤمنین در این فقره از خداوند انقطاع و گسستن از همه قیدها و حرکت در جهت محبوب را طلب می‌کند. به تعبیر امام خمینی(ره) «این کمال انقطاع، خروج از منزل خود و خودی و هرچه و هر کس و پیوستن به او است و گسستن از غیر»[12] اگرچه استفاده از تعبیر «هب» نشان می‌دهد که این انقطاع هبه‌ای الهی است که خداوند آن را به اولیای مخلص خود عطا می‌کند[13] اما با دقت در آیاتی از قران کریم که سخن از حرکت و جهاد در راه خداوند است می‌توان گفت منقطع شدن از غیر خدا با حرکت و جهاد و تلاش رابطه تنگاتنگ دارد.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم‏»[14] لازمه حرکت و هجرت به‌سوی خدا انقطاع تام و کامل از همه قیدها و بندها و به عبارتی اطاعت و عبودیت محض خداوند است، ضمن اینکه جهاد در کنار هجرت ذکر شده است. در ادامه دعا نیز می‌فرماید: «اَنِر اَبصارَ قُلوبِنا بِضِیآءِ نَظَرِها» نورانی شدن چشم دل بدون مجاهدت و تلاش امکان‌پذیر نخواهد بود؛[15] در نقطه مقابل این حرکت و جهاد، راحت‌طلبی، رفاه‌طلبی و دلبستگی‌های مادی وجود دارد. بدون شک انسان رفاه‌طلب نمی‌تواند در عرصه‌های مختلف اجتماعی جهاد و حرکتی داشته باشد؛ همان‌گونه که امام خمینی(ره) نیز همواره بر تقابل این دو مؤلفه تأکید داشته‌اند: «ملت عزیز ما که مبارزان حقیقی و راستین ارزش‌های اسلامی هستند، به‌خوبی دریافته‌اند که مبارزه با رفاه‌طلبی سازگار نیست و آنها که تصور می‌کنند مبارزه در راه استقلال و آزادی مستضعفان و محرومان جهان با سرمایه‌داری و رفاه‌طلبی منافات ندارد با الفبای مبارزه بیگانه‌اند. [16]

نتیجه اینکه هر انسانی در هر عرصه اجتماعی که قرار است جهاد داشته باشد، از جهاد مسلحانه در میدان‌های نظامی گرفته تا جهاد فرهنگی، اقتصادی و فعالیت‌های اجتماعی روزمره به ذخیره معنوی  نیاز دارد و تأمل در ادعیه اهل بیت(ع) چنین فرصتی را برای انسان فراهم می‌کند.

1- ر.ک: بیانات در دیدار با پاسداران 10/12/1368؛ دیدار بابیانات در دیدار خانواده‌های شهدای نیروهای مسلح4/7/1380؛ بیانیه گام دوم
2- بیانات؛ در خطبه‌های نماز جمعه تهران ۱۳۷۵/۱۱/۱۲؛ در دیدار با اقشار مختلف مردم، 22/3/1392؛ در دیدار با اقشار مختلف مردم 27/2/1396
3- بیانات، در دیدار با دانش‌آموزان 23/9/1395
4- بیانات، در دیدار پاسداران ۱۳۶۸/۱۲/۱۰؛ در دیدار جمعی از پاسداران ۱۳۸۱/۰۷/۱۷؛ در دیدار با اعضای مجلس خبرگان 17/6/84؛ دیدار با اعضای هیئت دولت 17/7/84؛ دیدار با کارگزاران نظام 8/8/84 کارگزاران نظام؛ دیدار با نمایندگان مجلس 6/3/1394
5- مزمل: 1-5
6- جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، دارالكتب الإسلامية، تهران:1371، ج25، صص166-167
7- بیانات، در دیدار با پاسداران 17/7/81؛ دیدار با اقشار مختلف مردم 26/4/84؛ دیدار با اعضای هیئت دولت 17/7/84؛ دیدار با نمایندگان مجلس 6/3/94؛ دیدار با وزیر و مدیر وزارت اطلاعات 27/2/96
8- بیانات، در نمازجمعه 12/7/85
9- صحیفه امام، ج19، صص246-257
10- ج91، ص96
11- بیانات، در سالگرد ارتحال امام خمینی (ره)14/3/95
12- صحیفه امام، ج18، ص443- 444
13- ر.ک: صحیفه امام، ج20، صص248-252
14- بقره:218
15- بیانات، در دیدار با پاسداران 10/12/68
16- صحیفه امام، ج21، صص74-100

 

محبوبه سرمدی