سود معامله زعفران و بنای ساخت مسجدی در قلب بازار

به گزارش ایکنا، قدمت مسجد سیدعزیزالله مربوط به سده ۱۳ هجری قمری است و در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شماره ثبت ۴۱۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در محله بازار تهران، نزدیک چهارسوق کوچک و بزرگ واقع شده و از بناهای دوره فتحعلی شاه قاجار است. بنای مسجد شامل: صحن سه ایوانه، گنبد، شبستان تابستانی و زمستانی و تزئینات زیبای کاشی کاری است که در دوره اخیر متحمل تغییرات و تبدیلات شده؛ به طوری‌که صورت قدیمی آن دگرگون شده است. مساحت مسجد حدود ۱۵۰۰ متر مربع و با دو باب حجره آن از موقوفات مرحوم «حاج سید عزیزالله» است که این موقوفات از اختیار مسجد خارج شده است.

شبستان اصلی مسجد در سمت جنوب به سبکی زیبا و پایدار ساخته شده که بر اثر تعمیرات و اضافات بعدی، از جنبه تاریخی آن کاسته شده است. در ضلع شمالی، شبستان زیرزمینی سراسری قرار داشته که آن را در دوره اخیر خراب کرده و شبستان جدیدی به جای آن ساخته‌اند. در سمت شرق و غرب صحن نیز شبستان‌های کوچکتری قرار دارد که با ساختن اتاقک‌های جدید، شکل نامناسبی به مسجد داده‌اند. نام فتحعلی‌شاه بر کاشی‌های جبهه شمالی صحن به طور مکرر نگاشته شده بود که با بناهای جدید از بین رفته است. تاریخ کتیبه‌های ایوان جنوبی و شرقی به سال ۱۳۱۰ هجری قمری مربوط است که با تکمیل کاشی کاری و تزئینات مسجد در دوره بعد زیباتر شد. در داخل شبستان جنوبی زیر گنبد، سه کتیبه کمربندی قرار دارد که دو تای آنها جدید و دیگری قدیمی است و بر انتهای آن، تاریخ ۱۲۷۴ قمری ثبت شده است.

سمت در خروجی که به سمت بازار چهارسوق بزرگ است، یک منبع آب سنگی با آیینه‌کاری قرار دارد و بر کاشی‌های شمال مسجد نام «سلطان صاحبقران فتحعلی شاه» نقش بسته است. از کتیبه‌های جنوب و شرق که دارای تاریخ هجری قمری است، مشخص می‌شود که قسمت شمالی از سه ضلع دیگر قدیمی‌تر است. در دالان مسجد که رو به سوی بازار دارد، سنگابی (محلی سنگی که از آن آب خارج می‌شود) نصب شده که بر آن نوشته شده: «نوشید جام آب و بگویید به صد نوا ، لعن خدا به قاتل مظلوم کربلا».

مکان سوق الجیشی این مسجد و نزدیکی آن به بازار بزرگ از همان ابتدا موجب اهمیت آن شد، چراکه در تهران قدیم رسم بر این بود که داروغه شهر که حافظ و نگهبان شهر بود در محلی به نام چهارسوق اقامت می‌کرد و به نظارت امور شهری می‌پرداخت. داروغه‌ها از ساعت 8 بعدازظهر در میدان ارگ که نزدیک بازار چهارسوق قرار داشت به نواختن طبل می‌پرداختند و کسبه بازار با شنیدن صدای طبل می‌دانستند که یک ساعت بعد می‌بایست بازار را تخلیه کنند و سر ساعت 9 محل را تحویل داروغگان دهند. بازار چهارسوق علاوه بر موقعیت استراتژیک محافظت از بازار، از کاخ شاه و نواحی اطراف آن نیز محافظت می‌کرد. بدین ترتیب مسجد سیدعزیزالله در قطب سیاسی و اقتصادی شهر تهران قرار داشت و همواره در فعالیت‌های سیاسی مربوط به بازار فعال بود. این فعالیت‌ها از زمان کودتای 28 مرداد در ایران افزایش یافت.

کودتای 28 مرداد ۱۳۳۲ و ایجاد دستگاه مخوف ساواک به دستور آمریکایی‌ها بار دیگر فضای کشور را سنگین کرد و به تدریج هسته‌ها و گروه‌های مبارزاتی را پراکنده ساخت، اما محرم و یاد حسین(ع) این گروه‌ها را جمع ‌کرد و مساجد را به محل تجمع مبارزان و تبادل افکار و آرای هیئت‌های مذهبی مبدل ساخت. در این بین مساجد سید عزیزالله، شیخ علی، امین الدوله، شاه، ارک و آذربایجانی‌ها اهمیت ویژه‌ای داشتند و مرکز ارتباط روحانیان و بازاریان بودند. نقطه عطف مبارزات این هیئت‌های مذهبی با روی کار آمدن اسدالله علم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی آغاز شد و به مبارزه علنی علما، بازاریان و مردم با رژیم پهلوی مبدل گشت، به طوری‌که عمال رژیم پهلوی در خرداد ۱۳۴۲ مسجد سید عزیزالله را تعطیل کردند، اما شدت مبارزات مردمی به حدی بود که اسدالله علم، نخست وزیر وقت ناچار به لغو تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی شد. مسجد سید عزیزالله همچنان جایگاه خود را در مبارزه بر ضد رژیم پهلوی حفظ کرد و در سال‌های 1346 الی 1350همچنان محل موعظه آیت‌الله فلسفی و از مراکز تجمع مبارزان و مجاهدان اسلامی بود.

در ادامه خبرنگار ایکنا گفت‌‌وگوهایی با امام جماعت مسجد سید عزیز الله و کسبه قدیمی بازار انجام داده که در ادامه با آن همراه می‌شویم:

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حسین محسنی گرکانی، فرزند آیت‌الله گرکانی که در غیاب پدر امامت مسجد را بر عهده دارد، روایت تاسیس این مسجد که سینه به سینه نقل شده را بسیار جالب می‌داند و شرح داد: سید عزیز‌الله یکی از تجار معروف و متقی بازار در زمان فتحعلی شاه بود. او در یک معامله زعفران، ناخواسته سود بسیاری به دست آورد. وی وقتی دید به لطف خدا منفعت بالایی را به دست آورده، نیت کرد بخشی از این سود را صرف ساخت مسجدی در بازار تهران کند. 

وی با اشاره به آیه «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ» گفت: این آیه زمانی نازل شد که منافقان قرار بود مسجد «ضرار» را بسازند، برای همین از سوی خداوند دستور داده شده تا مسجد قبا ساخته شود. در حقیقت خداوند تاکید دارد نیت برای ساخت مسجد از ابتدا باید بر پایه تقوا باشد؛ اتفاقی که معتقدم درباره مسجد عزیز الله بازار نیز رخ داده است.

وی با بیان روایت چگونگی تعیین امام جماعت این مسجد گفت: عده‌ای از کسبه بازار تهران از آیت‌الله بروجردی خواستند تا عالمی را برای آنها بفرستند. ایشان نیز از مرحوم آیت‌العظمی سید احمد خوانساری برای امامت مسجد سید عزیز‌الله در خواست کردند. آیت‌الله خوانسازی دعوت آیت‌الله بروجردی را پذیرفتند و تا سال‌های ابتدایی دهه 60 نیز این حضور ادامه پیدا می‌کند، حضور این مرجع عالی‌قدر شیعه در مسجد سید عزیز الله منشاء خدمات بسیاری شد، به نحوی که حضور ایشان تا به امروز برای امامان این مسجد درس بوده است. بعد از رحلت آیت‌الله خوانساری، آیت‌الله رضوانی عضو سابق شورای نگهبان از سوی امام خمینی(ره) برای امامت این مسجد انتخاب شدند. امامت وی تا سال 92 ادامه پیدا کرد و بعد از رحلت وی مقام معظم رهبری پدر بنده، آیت‌الله گرکانی را به عنوان امام جماعت مسجد عزیز‌الله انتخاب می‌کنند، البته به واسطه شیوع بیماری کرونا و بالا بودن سن پدرم، چندین ماه است به طور موقت بنده امامت مسجد را بر عهده دارم، هرچند هربار که در محراب این مسجد می‌ایستم احساس خوبی ندارم، چون در این محراب بزرگانی ایستاده‌اند که امثال من ربطی به آنها ندارم. 

محسنی گرکانی با بیان اینکه مسجد سید عزیز الله در کنار تقوای فردی، روی مسائل اجتماعی و سیاسی نیز دقت نظر دارد، به کمک‌هایی که در زمان جنگ از طریق این مسجد انجام شد اشاره کرد و افزود: این مطلب را هم اضافه می‌کنم که هیچ‌گاه این مسجد پایگاهی سیاسی برای حزبی خاص نبوده است. نکته‌ای هم در این میان وجود دارد آنهم این‌که با وجود این‌که حسینیه‌ها و هیئت‌‌ها در راستای ترویج فرهنگ حسینی راه‌اندازی شده‌اند، ولیکن محور و جریان‌سازی در عزاداری ابا‌عبدالله باید از طریق مسجد صورت گیرد، زیرا اگر هدایت از طرف مسجد رخ ندهد بسیاری از اتفاقات تنها شکل ظاهری و سطحی خواهند داشت. برای رهایی از ظاهر بینی در امور دینی باید سعی کنیم مسیر دستیابی به فرهنگ حسینی را از طریق مساجد به مردم بیاموزیم. برای همین وقتی منبر می‌روم درباره راه و رسم تجارت با مردم حرف می‌زنم و می‌گویم شکل صحیح داد و ستد اسلامی با آنچه که امروز در خیلی مواقع دیده می‌شود، متفاوت است. نکته اینجاست همین افراد ممکن است مسجد و حسینیه نیز بروند، اما چون فرهنگ عاشورا را به درستی درک نکرده‌اند قدم در مسیری اشتباه بر می‌دارند، پس ضروریست مساجد در این زمینه آگاه‌سازی لازم را انجام دهند.

حجت‌ا‌لاسلام گرکانی درباره اقدامات این مسجد در ایام محرم نیز این‌گونه توضیح داد: علاوه بر این‌که هر ساله در ایام محرم از صبح مراسم در مسجد بر‌پاست بعد از نماز ظهر هم همانند ماه رمضان جلسه سخنرانی و منبر وجود دارد. همچنین در طی سال‌های گذشته در روزهای تاسوعا و عاشورا بعد از مراسم عزاداری اطعام زیادی در مسجد انجام رخ می‌داد، به‌نحویکه چندین بار حیاط بزرگ مسجد پر و خالی می‌شد، ولی امسال به دلیل شرایطی که وجود دارد برنامه اطعام نخواهیم داشت، اما مراسم عزاداری در زمانی کوتاه حتماً برگزار خواهد شد.

امام جماعت مسجد عزیز‌الله تاکید کرد: درباره فعالیت‌های خیریه نیز که به نوعی در مسیر فرهنگ عاشوراست هم باید بگویم این مسجد از قدیم تا به امروز همیشه منشا اقدامات خیرخواهانه بوده است همچنین هیئتی تشکیل دادیم تا نیازمندان حقیقی شناسایی و در ادامه به صورت ماهانه به آنها کمک کنیم. خلاصه حرف‌هایم این است که اسلام، انسان می‌خواهد، والا همانگونه که گفته شده، عالم شدن چه آسان، انسان شدن چه مشکل.

سعیدی‌نژاد که یکی از کسبه قدیمی بازار است، روایت‌هایی از بازسازی مسجد در مدت 50 سال فعالیتش در بازار داشت و گفت: بارها مسجد بازسازی شده است و در زمان حال نیز به گونه‌ای مرمت شده که از تمامی بخش‌های آن بتوان استفاده کرد. این مسجد همیشه به عنوان پایگاهی برای انقلاب اسلامی عمل کرده است.

سعیدی‌نژاد درباره فعالیت‌های مسجد در ایام ماه مبارک نیز توضیح داد: برنامه‌های محرم همیشه در این مسجد با شور فراوان برگزار می‌شد. این اتفاق از قبل از انقلاب وجود داشته و تا به امروز نیز ادامه داشته است. در محرم تمام مسجد سیاه‌پوش می‌شود و تمامی روزها نیز برنامه سخنرانی و عزاداری برپاست. به یاد دارم در گذشته علمایی چون آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله فلسفی در این مسجد سخنرانی می‌کردند، سخنرانی‌هایی که در جامعه جریان‌سازی داشت. جدا از اتفاقات سیاسی، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین انصاریان نیز منبرهای فراوانی در این مسجد رفتند که هر کدام آنها در راستای احیای فرهنگ عاشورا بود، همچنین برگزاری مراسم‌های سینه‌زنی از دیگر آیین‌هایی بود که همیشه در مسجد سید عزیز الله در ایام محرم، دایر بوده است.

وی در پاسخ به این سوال که آیا مسجد عزیز‌الله امروز هم خواستگاه مردمی دارد؟ توضیح داد: من کاستی در مسجد نمی‌بینیم، چون اقداماتی که آیت‌الله محسنی گرکانی در چند سال اخیر در مسجد انجام داده‌اند، توانسته در جذب بیشتر مردم دخیل باشد. این فعالیت تا به آنجا مثمرثمر بوده که می‌توانم ادعا کنم فعالیت‌های مسجد در زمان حال بهتر از گذشته نیز عمل کرده است. اگر مراودات با مسجد بیشتر شود، مطمئن باشید بسیاری از مشکلات ما در دنیا و آخرت حل خواهد شد، ولی متاسفم که عده‌ای به این نکته واقف نیستند و دائم در حال فاصله گرفتن از مسجد هستند، اتفاقی که در نهایت به ضرر آنها می‌انجامد.

ابراهیم خورشیدی، عضو هیئت امنای مسجد سید عزیز‌الله که تاریخ شفاهی 50 ساله این مسجد را می‌داند گفت: نیم قرن است در این خانه خدا مشغول به کار هستم. در ابتدای کارم آیت‌الله خوانساری در این مسجد نماز می‌گذارند و بعد از وی نیز آیت‌الله رضوانی. بعد از فوت این عالم برجسته آیت‌الله محسنی گرکانی جای ایشان امامت مسجد را بر عهده گرفتند که تا به امروز هم این امر ادامه دارد. فعالیت‌های انقلابی این مسجد قبل از انقلاب هم وجود داشته، اما در زمان آیت‌الله رضوانی فعالیت‌های سیاسی شکلی جدی‌تر به خود گرفت. در زمان جنگ نیز مسجد سید‌ عزیز‌الله در امر کمک رسانی به رزمندگان به شدت فعال بود، چون با حمایت کاسب‌های بازار علاوه بر کمک‌های مادی توانستیم آمبولانس و تجهیزات پزشکی نیز خریداری کرده و به جبهه ارسال کنیم.

وی کمک‌رسانی به افراد نیازمند را یکی از اقدامات ویژه مسجد عنوان و بیان کرد: کمک‌رسانی به افراد نیازمند علاوه بر شکل نقدی در قالب اهدای کالاهای اساسی نیز انجام می‌شود. برای مثال دادن جهیزیه به خانواده‌های بی‌بضاعت یا اهدای کالاهای خوراکی از جمله کمک رسانی‌های این مسجد است. همچنین تمام کمک‌هایی که از طریق این مسجد صورت می‌گیرد به واسطه مردم حاصل می‌شود، زیرا مسجد سید عزیز الله در حال حاضر موقوفه ندارد، البته دوست داشتیم می‌توانستیم کمک‌های بیشتری داشته باشیم، ولیکن به دلیل محدود بودن منابع، دستمان کمی بسته است، به ویژه که خرج و مخارج مسجد بالاست.

وی درباره عزاداری‌های محرم در این مسجد نیز چنین توضیح داد: مردم کشورمان عاشقانه امام حسین را دوست دارند. برای همین هیچگاه مجلس امام حسین(ع) از رونق نمی‌افتد. بگذارید مثالی بزنیم. شاید مشکلات اقتصادی این روزها بسیاری از مردم را آزرده باشد، اما همین مردم در ماه محرم هر آنچه دارند را در طبق اخلاص می‌گذارند تا کمبودی در این زمینه وجود نداشته باشد. این اتفاق را در زمان جنگ به خوبی شاهد بودیم و امروز هم که مشکلات اقتصادی بابت تحریم تشدید شده، باز هم مجلس امام حسین (ع) با کیفیت بالا برگزار می‌شود. در پایان سخنانم باید بگویم پرچم ابا عبدالله در این کشور همیشه بالا خواهد بود.

سید علی‌اصغر هوشی‌سادات دیگر کسبه بازار نیز درباره مسجد عزیز‌الله اظهار کرد: هفتاد سال است در این مسجد رفت و آمد دارم. ریشه تاریخی این مسجد به دوران سلطنت فتحعلی شاه مربوط می‌شود، در ایام محرم همیشه این مسجد رونق خاصی داشته است. برای مثال منبرهایی که آیت‌الله وحید و آیت‌الله فلسفی در این مسجد برگزار می‌کردند از جمله منبرهای ماه محرم این مسجد بود، حضور مردم در ایام ماه محرم به اندازه‌ای زیاد بود که گاهی اوقات خیابان‌های اطراف مسجد نیز پر می‌شد.

هوشی‌سادات رویکرد مسجد که از بیرون برای عموم قابل مشاهده هست را، توجه ویژه روی امور فرهنگی و خیرخواهانه عنوان کرد و گفت: کمک به خانواده‌های نیازمند در این مسجد با جدیت پیگیری می‌شود.

وی به اتفاقات 15 خرداد 42 در این مسجد اشاره کرد و گفت: آن ایام را به خوبی به یاد دارم به ویژه سخنرانی‌های آیت‌الله فلسفی را، اما حضرت امام (ره) هیچگاه در این مسجد سخنرانی نکردند. بعد از اتفاقات 15 خرداد و کنترل شدید ساواک برنامه‌های سیاسی این مسجد کم شد، ولی با پیروزی انقلاب اسلامی باز هم فعالیت‌های این مسجد از سر گرفته شد. برنامه عزاداری در ماه محرم هم از صبح دایر بود تا روز هشتم که برنامه‌ها تا ظهر ادامه پیدا می‌کرد و بعد از مراسم هم به عزاداران اطعام داده می‌شد. جدا از آیت‌الله فلسفی، علمای دیگری چون حجج‌‌ا‌لاسلام سید قاسم شجاعی، هاشمی‌نژاد و انصاریان نیز در این مسجد منبر می‌رفتند.

هوشی‌سادات تاکید کرد: برنامه‌های عزاداری ایام محرم در قبل از انقلاب از طریق صنف‌ها انجام می‌شد. برای مثال برخی مواقع صنف خوار و بار و در مقطعی دیگر صنف پارچه‌فروش برنامه‌های عزاداری را برگزار می‌کردند، اما بعد از انقلاب فعالیت‌های صنفی کم رنگ شد.

وی همچنین به خاستگاه این مسجد نزد مردم اشاره و بیان کرد: از قدیم به این مسجد ام‌المساجد می‌گفتند، چون به دلیل حضور آیت‌الله خوانساری، چشم همه مساجد اطراف به این مسجد بود، برای همین این مسجد جریان‌سازی نیز داشت. برای مثال به جریان‌سازی این مسجد در ایام پانزده خرداد اشاره می‌کنم. در آن ایام آیت‌الله فلسفی بر علیه قوانین ایالتی و ولایتی سخنرانی کردند و باعث شدند دولت آن زمان از تصمیمات خود کوتاه بیاید. از این اتفاقات باز هم در این مسجد وجود داشته که نشان می‌دهد خاستگاه آن نزد مردم ویژه بوده است.

وی اضافه کرد: یکی دیگر از اقدامات ویژه این مسجد به دوران جنگ مربوط می‌شود، چون در آن ایام کمک‌های فراوانی از طریق مسجد به جبهه‌ها فرستاده می‌شد.

هوشی‌سادات در پایان اعلام کرد: این‌که این روزها مساجد جمعیتی کمتری را شاهد هستند به این معنا نیست حضور مردم در مساجد کم‌رنگ شده‌‌، بلکه به دلیل زیاد شدن مساجد و ‌حسینه‌ها، مردم به نوعی در مساجد و حسینیه‌ها پخش شده‌اند و همین امر شاید جمعیت حاضر در مساجدی چون سید عزیز‌ الله را کمتر از گذشته کرده است، البته کتمان نمی‌کنم ممکن است برخی گرفتارهای کاری کمی روی آمد و رفت مردم به مسجد تاثیر گذاشته باشد.

احمد حاج عابدی یکی دیگر از کسبه بازار نیز  با بیان این‌که از سال 42 مشغول فعالیت در بازار تهران است، تصریح کرد: از 12 سالگی به مسجد سید عزیز‌الله می‌رفتم و از همان ابتدا نیز پشت سر آیت‌الله خوانساری نماز می‌خواندم. در ایام کودکی به یاد دارم این مسجد توانست در 15 خرداد 42 جریان‌سازی عمیقی داشته باشد، چون سخنران آن روزهای مسجد آیت‌الله فلسفی بود که با سخنان خود جریانی در بازار تهران ایجاد ‌کرد.

وی افزود: در ایام ماه مبارک رمضان و ماه محرم  نیز همیشه مراسم‌های ویژه در این مسجد برپا بود، به‌ویژه در دورانی که آیت‌الله خوانساری در این مسجد امامت داشتند، حضور مردم، زبانزد همه بود، اما به مرور شاید آن شور شوق که در زمان آیت‌الله خوانساری در مسجد وجود داشت کم رنگ‌تر شد، زیرا وجود آیت الله خوانساری در جذب مردم به این مسجد نقشی خیره کننده داشت.

وی درباره خاطرات خود از ایام ماه محرم در مسجد عزیز‌الله گفت: بازار تهران از هشتم محرم تا بعد از سوم امام تعطیل بود، برای همین مردم از خارج بازار هم به این مسجد می‌آمدند تا از برنامه‌های آن استفاده کنند. این اتفاق خاطره‌ای است که همیشه در یادم باقی می‌ماند، هرچند هنوز هم این اتفاق در مسجد سید عزیز‌الله به چشم می‌خورد.

وی با بیان این‌که رابطه او با مسجد هیچگاه از بین نخواهد رفت، بیان کرد: ما همسایه خانه خدا هستیم، برای همین همیشه رابطه‌مان ادامه خواهد داشت، البته رفت‌و‌آمد تنها کافی نیست، چون باید تلاش کنیم، رفت‌و‌آمدها، خیری هم داشته باشد. همین امر دلیلی شده تا کسبه بازار در امور خیرخواهانه مسجد حضور فعال داشته باشند.

حاج عابدی در پایان تاکید کرد: بهترین خاطره‌‌ام از محرم‌‌های مسجد عزیز الله، به سخنرانی‌های آیت‌الله فلسفی مربوط می‌شود. در آن دوران وقتی وی سخنرانی داشت تمام کارهایم را رها می‌کردم تا بتوانم پای منبر وی بنشینم.

در پایان این گزارش با نصرالله فتحی از کاسبان بازار نیز گفت‌و‌گو کردیم، او هم بهترین خاطره خود را از مسجد سیدعزیز‌الله به دوران آیت‌الله خوانساری مربوط می‌‌داند و می‌گوید: به یاد دارم وقتی خردسال بودم آیت‌الله خوانساری برای نماز ظهر که به بازار می‌آمدند، همیشه اطرافشان چندین نفر حلقه می‌زدند، چهره او به اندازه‌ای مهربان و نورانی بود که با گذر زمان بسیار هنوز در یادم زنده مانده است. درباره آیت‌الله خوانساری باید نکته‌ای را بیان کنم. اگر از هر کسی درباره این مسجد سؤال کنید بلافاصله از آیت‌الله خوانساری خواهد گفت. این امر نشان از جایگاه ویژه و بالای این روحانی بلند مرتبه دارد. دیگر نکته به یادماندنی در این مسجد مربوط به سخنرانی آیت‌الله فلسفی می‌شود. منبرهای وی جمعیتی فراوانی را به مسجد می‌کشاند، به‌ نحویکه اطراف بازار مردم روی زمین می‌نشستند تا حرف‌های وی را گوش دهند. مطلبی پایانی که پیرامون این مسجد باید بیان کنم به مناسبت‌های مذهبی این مکان مربوط می‌شود که در ایام ماه مبارک و ماه محرم همیشه پررونق بود و مردم بسیاری را به سمت خود جذب ‌می‌کرد.

گزارش از داود کنشلو