طرح مسئله تعطیلی عزاداری محرم نامناسب بود / شیوه‌های جدید عزاداری موقتی و مسکّن هستند
جبار رحمانی، انسان‌شناس و پژوهشگر مناسک دینی، معتقد است که شیوه طرح مسئله یا بیان چگونگی برگزاری عزاداری در زمان کرونا از ابتدا نامناسب بود، به همین دلیل واکنش‌هایی در پی داشت. همچنین سکون، توقف یا تعطیلی کنونی موقتی است و اگر کرونا رفع شود، قطعاً آئین‌های عمومی با شور و هیجان بیشتری برگزار خواهد شد.
آئین‌های دین‌ورزی در هر جامعه‌ای متناسب با شرایط مختلف و ادوار تاریخی همواره به صورت‌های مختلفی برگزار می‌شود. امسال در حالی که با توجه به شیوع ویروس کرونا، برگزاری بسیاری از این آئین‌های اسلامی از جمله حج دچار چالش یا محدودیت جدی شد، اما عزاداری محرم و مراسم سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) برای شیعیان و ایرانیان قصه‌ای دیگر دارد.
چندی پیش، در شُرف نزدیک شدن به ایام محرم، نزاعی شکل گرفت که یک سوی آن بر برگزاری مراسم به شکل سابق تأکید می‌کرد و سوی دیگر بر تعطیلی کامل مراسم حضوری اصرار داشت. در این میان برخی از برگزاری مراسم در قالب رعایت تمام پروتکل‌های بهداشتی یا شیوه‌های دیگری همانند روضه‌های خانگی، مراسم عزاداری به صورت مجازی و ... سخن آوردند. فرمایش رهبر معظم انقلاب بر تبعیت کامل از دستورات ستاد ملی کرونا و برگزاری مراسم عزاداری در حسینیه امام(ره) صرفاً با حضور یک نفر، سایر نظریات را به سمت سویه واحدی سوق داد.
پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود، تأثیر کرونا بر آینده مناسک عزاداری محرم است؛ در همین راستا خبرگزاری ایکنا، با جبار رحمانی، انسان‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم گفت‌وگویی درباره ماهیت مناسک جدید و آینده این گونه‌های جدید انجام داده است. رحمانی معتقد است که تمام این شیوه‌های جدید موقت بوده و مانند مسکّن هستند و بی شک پس از رفع کرونا این آئین‌ها باشکوه بیشتری برگزار خواهد شد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ آیا کرونا در حوزه دین‌ورزی مناسک را دچار چالش کرده است؟ نحوه مواجهه با عزاداری در این شرایط را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مسئله اصلی که آیین‌های کرونایی در ایران مطرح کردند، این است که قاعدتاً با توجه به پروتکل‌های بهداشتی، برگزاری تجمعاتی که خارج از قواعد پروتکلی باشد، امکان ابتلا و گسترش بیماری را بیشتر می‌کند؛ لذا مسئله اصلی این بود که ستاد کرونا به ویژه در مکان‌های مسقف، این قضیه را ممنوع کرد. فارغ از پروتکل‌هایی که بیرون آمد، نکته اصلی این بود که طرح این موضوع با طرح موضوع نسبتاً نامتناسب تعطیلی عزاداری بود.
گفتند امسال عزاداری نکنید؛ لذا این سوءتفاهم بزرگی برای عده ای ایجاد کرد که مگر می‌شود برای امام حسین(ع) عزاداری نکرد؟ ما اگر بمیریم هم باید عزاداری کنیم. این طرح غلط یا با زبان نامناسب صحبت کردن از شرایط عزاداری در موقعیت کرونایی، باعث شد واکنش‌های حادی در جامعه شکل بگیرد. حرف ستاد کرونا این است که تعاملات یا تجمعات انسانی خارج از پروتکل‌ها، مثلاً بالای ده نفر در فضای مسقف و ... خطر ابتلا به بیماری را بیشتر می‌کند.
کرونا اصلاً نمی‌گوید که عزاداری کنید یا نکنید. بلکه می‌گوید جلوی اجتماعات بزرگ را بگیرید. یا از مراودات غیرکنترل شده مانند استفاده نکردن از ماسک، توزیع غذا و نذری، شربت و ... که می‌تواند باعث انتقال ویروس شود جلوگیری کنید. این طرح موضوع به این سمت رفت که گفتند عزاداری نکنید که شاهد چند نوع واکنش در جامعه شدیم. به طور خاص گروه‌های دینداران و به‌ویژه دینداران یا هیئت‌هایی که در جامعه ایرانی به واسطه حمایت‌های رسانه‌ای به شدت بزرگ شده‌اند از یک طرف و گروه‌های سنتی ذیل دینداری سنتی شورمندانه و به شدت تأکید کننده بر شعائر، واکنش‌های تندی نشان دادند.
به نظر می‌رسد که این دو دسته اکثریت دینداران ایرانی نیستند، لذا اکثریت جامعه ایرانی اینکه کرونا هست و نباید به مجالس عزاداری رفت را یک امر بدیهی می‌دانند و خیلی دینداری‌اش را غیرمعقول یا به شدت شورمندانه نکرده است و این یک استراتژی را به او داده که در شرایط خاص می‌تواند آن را کنار بگذارد. همان طور که این جامعه وقتی نوروز با محرم مصادف می‌شود، آن را جشنی خیلی پرطمطراق و بزرگی برای آن نمی‌گیرد، حالا هم که عزاداری با کرونا مواجه شده است آن را برگزار نکنید یا اینکه حس و حال آن را درونی و فردی کنید؛ لذا جامعه سنتی و عمومی ما فارغ از آن دو اقلیت خیلی پرشور و هیجان در دینداری اکثریت آن خیلی با کرونا مشکل نداشت.
اقناع پزشکی و عقلی برای آن وجود داشت که هم از لحاظ پزشکی نباید وارد عزاداری‌های بزرگ شد، هم از لحاظ عقلی و شرعی این اجازه را ندارد که خودش و دیگران را به خطر بیاندازد. از این جهت همین بخش اکثریت از جامعه شیعی مدت‌هاست، این گونه جلسات را حتی خیلی از محافل دیگر را کنار گذاشته‌اند که شاهد آن هستیم، اما همیشه بخشی از جامعه هستند که حاضر به انجام کنش‌های رادیکال هستند؛ حالا عده‌ای عروسی می‌گیرند یا عده‌ای هیئت یا مجالس عزاداری را با اشراف به خطرات آن به‌پا می‌کنند و آن را برگزار می‌کنند.
ایکنا ـ طرح برگزار نکردن عزاداری در جامعه چه تبعاتی ایجاد کرد؟
این طرح مسئله چون با مسئله تعطیلی مطرح شد، یک سوءتفاهم ایجاد کرد که گویی اعتقادات یک سری از آدم‌ها را زیر سؤال می‌برد. همان‌طور که گفتم مردم عادی این را عملاً نشان ندادند؛ یعنی اگر یک سال مردم عزاداری نگیرند اتفاقی برای عقاید، آئین‌ها و معتقداتشان نمی‌افتد، به همین دلیل مردم عادی قضیه را حل شده فرض کردند، اما این گروه‌ها چون آن را به فاز تعطیلی بردند، واکنش‌های تندی نشان دادند.
همچنین به دلیل مسائلی که در حوزه سیاست رخ داد و رهبر انقلاب و علمای دین آن را به ستاد کرونا واگذار کردند، خیلی از این افراد خودشان را کنترل کردند، اما یک نارضایتی و خشم نهفته و شاید گاهی کینه عمیقی از این وضعیت پیدا کردند و همیشه در دلشان خواهد ماند که چرا در شرایط کرونا مجبور شدند در یک جامعه شیعی عزاداری نکنند.
ایکنا ـ ادبیات و آئین عاشورایی (چهره‌ها، قالب‌ها، شعرا و شعر و...) در زمان کرونا چه تفاوتی با قبل خواهد داشت؟
به هر حال در این شرایط ما شاهد این خواهیم بود که عده‌ای عزاداری برگزار کنند. درست است که عکس‌هایی در فضای مجازی منتشر می‌شود مثلاً داخل پارک با فاصله دو متری صندلی گذاشته‌اند که آدم‌ها روی آنها می‌نشینند. اما اصولاً منطق آئین عزاداری منطق شورمندانه‌ای است، منطق نماز جماعت نیست که هر فردی در گوشه‌ای بدون تحرک و حتی الزام به سکون نمازش را بخواند.
شورمندی‌ای که در آئین عزاداری است و عدم فرم ثابت حرکات بدنی منجر به این می‌شود که آدم‌ها قطعاً جابجا شوند. شخصاً معتقدم علی‌رغم نظم‌های شکلی که در فضاهای باز برای عزاداری ایجاد شده، در ورود و خروج و بخش‌هایی از آن، رعایت نمی‌شود. در چند مجلسی که در این ایام رفتم چه آنهایی که در خیابان راه افتاده بودند و چه آنهایی که در فضای باز بودند می‌توانم بگویم که بخشی از پروتکل‌های بهداشتی رعایت می‌شدند.
ایکنا ـ آیا از نظر تاریخی چنین تجربه‌ای وجود داشته است؟ آیا تازگی دارد یا سابقه تاریخی دارد؟
در این فضا این امکان وجود داشت که به سنت‌های خیلی کهن عزاداری بپردازند که عمده سفارش عزاداری به مجالس خانگی و آن هم در روزها خیلی خاص مانند عاشورا و اربعین است؛ لذا اینکه باید حتماً یک دهه عزاداری کنیم یا اینکه تا اربعین عزاداری کنیم، این سنت‌ها متأخر هستند و در هیچ جایی در احادیث درباره اربعین حداقل تا آنجایی که من اطلاع دارم دیده نمی‌شود که شما باید دو هفته یا ده روز یا ... عزاداری کنید چنین چیزی نیست.
روز عاشورا و روز اربعین رکن است؛ لذا می‌شد با احیای بخش‌هایی از سنت‌های عزاداری در احادیت و روایات شیعی که تا به حال به دلایلی دیده نشده بود، این مسئله را ایجاد کرد که ما می‌توانیم با عزاداری‌های خرد، روضه‌های فردی و خانوادگی همچنان عزادار باشیم، اما این ریسک کرونا را هم به خودمان و دیگران تحمیل نکنیم؛ لذا این عدم خوانش میراث برای شرایط حاد و اصطلاح نامناسب تعطیلی عزاداری یا بسته شدن مجالس عزاداری که دلالت بر تعطیلی داشت باعث شدند که ما وضعیتی بغرنج پیدا کنیم، آن گروه از جامعه که دینداریشان شورمندانه و به شدت وابسته به برگزاری منظم و با شکوه مراسم و آیین‌های دینی است، ا‌ضطراب پیدا کنند.
تجربه هم نشان داده که وقتی قواعد پروتکل را رعایت نکنید، امکان خطر به شدت بالا می‌رود؛ هرچند ممکن است صدها نفر بگویند که ما رفتیم و عزاداری کردیم و هیچ اتفاقی نیفتاد، اما اگر ده نفر هم بیمار شوند، این ده نفر ممکن است کسانی را آلوده کرده باشند که جانشان را از دست دهند، لذا اگر هزاران نفر شرکت کنند و فقط یک نفر صدمه ببیند، هیچ توجیهی ندارند و به خاطر همان یک نفر چنین تشکلی نباید تشکیل شود.
ایکنا ـ عزاداری و سبک سوگواری چه نمادها و مکان‌های عزاداری در دوره جدید چگونه خواهند شد؟ آیا نمادها به‌روز خواهند شد؟ نقش فضای مجازی در این زمینه چگونه خواهد بود؟
اصولاً آئین‌های عزاداری حداقل در بین شیعیان متأخر آئین‌های بیرونی و جمعی هستند؛ لذا این سکون یا توقف یا تعطیلی یا محدودیت موقتی است و اگر کرونا رفع شود، قطعاً آئین‌های عمومی با شور و هیجان بیشتری برگزار خواهد شد؛ لذا آئین‌های خانگی یا رسانه‌ای صرفاً مانند مسکّن هستند. توجه کنید منطق اصلی این است که وقتی می‌خواهید در یک آئین شرکت کنید به این صورت نیست که بروید و یک نفر را ببینید یا حرف‌ها، روضه یا مداحی او را بشنوید.
شما به یک فضایی وارد می‌شوید که در آن درکی از محیط، گرما، سرمای آن فضای هیئت یا مسجد دارید گاه شربتی، حلوایی، غذایی خورده می‌شود که همه اینها حواس چشایی و بویایی ما را درگیر می‌کند. هنوز هم وقتی یک بچه هیئتی از قیمه امام حسین(ع) صحبت می‌کند این می‌تواند کل سیستم چشایی او را تحت تأثیر قرار بدهد، یک غذای به شدت پرخاطره خیر و مبارکی در آن است؛ لذا درک یک آئین درک دو حس بینایی و شنوایی نیست، به همین خاطر دینداری دیجیتال نمی‌تواند جای دینداری یا دین‌ورزی واقعی و بیرونی را بگیرد، اما به عنوان مسکن می‌تواند عمل کند.
به همین خاطر خیلی از دینداران سنتی از طریق موبایل‌ها و آنلاین مداحی‌ها و منبرها را گوش می‌دهند، اما این نمی‌تواند جای آن را بگیرد، ضمن اینکه زندگی و حواس یا ادراک‌هایمان همچنان حداقل در نسل‌های سنتی‌ترمان رسانه‌ای یا اینترنتی نیست، به همین خاطر صرفاً در یک مقام تسکین‌بخش یا حل موقتی بحران از آنها استفاده می‌شود، حتی اگر روضه‌های خانگی هم فراگیر شود، همه موقتی خواهد بود.
ایکنا ـ تحلیل گونه‌های مردم‌شناسی در مواجهه با عزاداری در شرایط کرونا چگونه خواهد بود؟
ابتدا باید درک دقیقی از تیپولوژی (گونه‌شناسی) مواجهه با کرونا داشته باشیم. دوم باید تیپولوژی راه‌حل‌هایی که ارائه شده است، را باید شناخت. بعضی ممکن است امسال عزاداری نکنند و بگویند که سال بعد جبران می‌کنم. بعضی ممکن است تحت هر شرایطی به هیئت بروند و بگویند که به امام حسین(ع) اعتقاد داریم و این اعتقاد مانع گرفتن کرونا می‌شود.
بعضی ممکن است با پروتکل بروند، بعضی ممکن است توجیهات دیگری داشته باشند؛ لذا همه اینها متفاوت می‌شود. اینها تنوعی ایجاد می‌کند که صدور یک حکم کلی در باب مواجهه جامعه ایرانی با عزاداری در دوره کرونا چگونه خواهد بود، را دشوار می‌کند؛ در نتیجه پاسخ‌های متنوعی حسب قشر دیندار، شرایط و حتی قابلیت‌هایی که در زمینه سواد رسانه‌ای و ... دارند داریم.
ایکنا ـ با این وجود شرایط کرونا سبب تغییرات اساسی در عزاداری نخواهد شد؟ مثلاً اینکه فعالیت‌های دینداری را محدود کند؟
در مجموع چون کرونا یک شرایط موقتی و یک بحران است، ممکن است بتوانیم این بحث را مطرح کنیم که دینداری یا آئین‌ها در شرایط کرونا چه ویژگی‌هایی پیدا می‌کنند، اما این شرایط موقتی و تعلیق لزوماً به این معنی نیست که این تغییرات که الان حادث شده، باقی خواهد ماند. ممکن است ما الان ده‌ها آئین جدید داشته باشیم. ممکن است الان الگوهای جدیدی از برگزاری آئین‌ها را ابداع کنیم، همه اینها درست است، اما نکته اصلی این است که این برگزاری آئین‌ها در شرایط موقتی بحران کرونا لزوماً به این معنی نیست که همیشه این گونه خواهد بود.
مسئله اصلی این است که بعد از رفع بحران کرونا، جامعه می‌تواند تشخیص دهد که آیا شیوه‌های جدید بهتر بود یا می‌توان آن را ادامه داد یا خاص شرایط کرونا بوده و باید آن را کنار گذاشت؛ لذا قضاوت درباره اینکه تغییراتی که اکنون در این شرایط برای برخی از فعالیت‌های دینداری رخ داده، آیا ماندگار است و آیا دینداری را متحول خواهد کرد، قضاوت زودهنگامی خواهد بود که مبنای معتبری نخواهد شد و در نهایت حدس‌ها و گمان‌هایی است که می‌توانیم بزنیم؛ لذا باید دقت کرد که کرونا اصولاً تغییرات موقتی را ایجاد کرده است، برخی از فعالیت‌ها را متوقف کرده، صورت برخی از فعالیت‌ها را تغییر داده و موجب ایجاد برخی از فعالیت‌های جدید هم شده است، اما اینکه این توقف دائمی می‌شود یا این تغییرات ماندگار می‌شوند، بستگی به شرایط پساکرونا و شرایط جامعه دارد.
گفتگو از خداداد خادم
انتهای پیام
