بازسازی آثار کهن جهان اسلام؛ راه‌کار شناخت تاریخ زیارات و تحولات آیینی
دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی گرگان با اشاره به نحوه شناخت صحیح تاریخ زیارات شیعی بیان کرد: اگر بخواهیم تاریخ زیارات شیعی را چنانکه بوده است بشناسیم و تحولات آیین‌های زیارتی و درک‌ها از زیارت را در جهان تشیع، نیک بکاویم، نیازمند این هستیم که آثار کهن زیارتی جهان اسلام را بازسازی کنیم.
به گزارش ایکنا، حامد خانی (فرهنگ مهروش)، دین‌پژوه و دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی گرگان، در تازه‌ترین پژوهش خود، کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» به رشته تحریر درآورده است. این کتاب چندی قبل توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. به‌مناسبت معرفی و بررسی این اثر، امروز سه‌شنبه دوم شهریور، نشستی علمی، به همت خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق(ع) و با حضور و سخنرانی مولف کتاب و جمعی از اندیشمندان از جمله مجید معارف، استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران و سعید طاوسی‌مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به صورت مجازی برگزار شد.
در ادامه مشروح سخنان حامد خانی (فرهنگ مهروش)، را در این نشست می‌خوانید؛
اگر بخواهم از سابقه این کار بگویم، باید سابقه آن را در سال‌های دوری جست‌وجو کنم؛ یعنی زمانی که دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث بودم. به دلیل علقه‌های دوران کودکی و جوانی خودم با مسئله ادعیه و زیارات از یک طرف و آشنایی با مردم‌شناسی و مطالعات حاشیه‌ای و جنبی در این حوزه از سوی دیگر، عملاً به این سمت کشیده شدم که مطالعه در باب آیین‌های زیارتی و ادعیه عالَم تشیع را جدی بگیرم و بسیار علاقه‌مند شدم که آن را همچون یک حوزه تخصصی دنبال کنم.
هنگامی که این کار را دنبال کردم، خیلی زود و با پایان یافتن تحصیلات کارشناسی ارشد، به دایره‌المعارف بزرگ اسلامی منتقل شدم و در آنجا به عنوان مؤلف، همکاری‌‌ام را آغاز کردم و از ابتدا، کار نگارش مدخل‌های مرتبط با مطالعات مردم‌شناسانه علوم قرآن و حدیث به من واگذار شد که از جمله می‌توانم به مدخلی نظیر «ابوحمزه ثمالی، دعا» اشاره کنم.
مجموع این عوامل سبب شدند که من به پدیده زیارت به عنوان یک آیین بسیار مهم در جهان تشیع علاقه‌مند شوم و روی آن تمرکز کنم. حاصل این مطالعات را در یک همایشی که فکر می‌کنم در سال 1392 برگزار شد، در قالب مقاله‌ای با عنوان «مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی» ارائه کردم که خلاصه مطالعات من در مورد تحول انگاره زیارت در جهان اسلام را در بر داشت.
اهمیت بازسازی آثار کهن زیارتی
در کنار مطالعه در باب آیین‌های زیارتی شیعه، از قدیم‌الایام به مطالعات حدیثی هم علاقه داشتم و اینها انگیزه من را مضاعف کرد تا کامل‌الزیارات ابن قولویه را مطالعه کنم و به این نتیجه رسیدم که اگر بخواهیم تاریخ زیارات شیعی را چنانکه بوده است بشناسیم و تحولات آیین‌های زیارتی و درک‌ها از زیارت را در جهان تشیع، نیک بکاویم، نیازمند این هستیم که آثار کهن زیارتی جهان اسلام را بازسازی کنیم.
این در حالی است که ظاهراً قدیم‌ترین اثری که در مورد زیارت در اختیار ما قرار گرفته کامل‌الزیارات ابن قولویه است و با توجه به نام این اثر باید گفت: در زمانی پدید آمده که می‌خواستند بیایند و انگاره تثبیت‌شده زیارت را با آدابی که برای آن تدوین‌شده، ارائه کنند. اگر کسی این کتاب را بخواند و با آداب بعدی زیارت مقایسه کند، تحولات بعدی آیین زیارت در فرهنگ اسلامی و شیعی را بسیار جزئی می‌یابد؛ یعنی گویی هر اتفاقی که قرار بود بیفتد، تا قبل از کامل‌الزیارات رخ داده و اگر می‌خواهیم ببینیم چه تحولاتی رخ داده که آیین‌های شیعی زیارت شکل گرفتند، باید پاسخ سوال را در آثار ماقبل ابن قولویه جست‌وجو کنیم.
نقل روایات کتاب مزار اشعری در کامل‌الزیارات
ظاهراً این آثار از بین رفته‌اند و وقتی کامل‌الزیارات را مرور کردم، به نظرم رسید که این کتاب، مبتنی بر کتاب مزار سعد بن عبدالله اشعری است و مطالعاتم تبدیل به مقاله‌ای شد که در این مقاله از این نظر دفاع کردم که مزار اشعری از بین نرفته، بلکه صرفاً در قالب یک مجموعه منسجم‌تر از خودش جا گرفته و چند تحریر از مزار وجود داشته که احتمالاً برخی از آنها برای زمانی است که اشعری جوان‌تر بوده و برخی برای دوران متأخرتر است. اما تفاوت‌ها جزئی است و شالوده اصلی کتاب کاملاً قابل شناسایی است و حجم بالایی از روایات این کتاب نیز در کامل‌الزیارات وجود دارد و برخی روایات دیگر نیز هست که احتمالاً برای مزار اشعری بودند ولی اینها را ابن‌قولویه در اختیار نداشته و آنها را نیز می‌توانیم از جای دیگری بیابیم.
بنابراین روایات کامل‌الزیارات در اختیار ما قرار دارد، اما مسئله این است که این روایات با چه ساختاری کنار هم چیده شده‌اند. من روی کتب مزار متقدم نیز مطالعاتی داشتم و براساس آنها سعی کردم حدس بزنم ترتیب مباحث در مزار اشعری چطور بوده و همان ترتیب را بازسازی کردم و روایات را براساس همان ترتیب کنار هم قرار دادم که موجب شد کتاب مزار اشعری بازسازی شود.
سپس خواستم بررسی کنم که به صورت خاص در مورد تاریخ‌انگاره شیعی زیارت و به نحو عام، چنین مطالعه‌ای چه بصیرتی بر بصیرت‌های ما می‌افزاید؛ یعنی اگر از نگاه دین‌شناسانه به پدیده زیارت نگاه کنیم، میراث شیعیان می‌تواند چه دستاوردی برای ما داشته باشد و چه نکات و ابهاماتی در زیارت به عنوان یک رفتار دینی مهم وجود دارد که در مطالعات کنونی تبیین نشده و اگر بیاییم و زیارات شیعی را مطالعه کنیم، چه پاسخی برای این سوالات می‌توانیم داشته باشیم. مطالعات من در این زمینه درازدامن شد و بخشی از نتایج آن در کتاب «تاریخ‌انگاره شیعی زیارت» بازتاب یافت اما بخش مهم‌تر آن منتشر نشده و تاکنون فرصت نکردم که مطالب این بخش را در قالب یک کتاب جدید، آماده کنم.
یکی از نکات قابل ذکر در باب رویکرد سبک‌شناسانه و زبان‌شناسانه در این کتاب است که باید بگویم در این اثر مطلقاً نگاه سبک‌شناسانه و یا نگاه زبان‌شناسانه به مسئله نداشته‌ام. من زبان‌شناس نیستم و ابداً زبان‌شناسی هم بلد نیستم و شاید به صورت مقلدانه در برخی موارد آمده‌ام و به‌نحو محدودی به پاره‌ای از مسائل ورود کرده‌ام که با مشورت اهل فن بوده است. در باب ارائه نکات سبک‌شناسانه هم باید بگویم که چنین رویکردی نداشتم. باید توجه کنیم که در ابتدا قرار است یک اثری که هزار سال است مفقود شده را بازسازی کنیم و تا خود اثر را نداشته باشیم، جا برای کارهای بعدی ایجاد نمی‌شود.
تمرکز بر مزار اشعری و درک نخبگانی از زیارت
ممکن است این اشکال مطرح شود که توجه به کتاب مزار اشعری موجب می‌شود ما با درک نخبگانی مفهوم زیارت آشنا شویم و از درک عموم مردم غافل شویم که در این زمینه هم باید بگویم: اگر کتاب مزار اشعری را به عنوان یک اثر در نظر بگیریم، درک سعد را نشان می‌دهد، اما اگر توجه کنیم که سعد، شیخ‌الطائفه و یک شخصیت تاریخ‌ساز بوده، در این‌صورت می‌توانیم انتظار داشته باشیم که این درک نخبگانی سعد، در ادوار بعد به صورت بسیار عمیق خودش را در لایه‌های فکری مردم نشان بدهد.
نکته دیگر اینکه، در کتاب «تاریخ‌انگاره شیعی زیارت»، فقط سعی نکردم بحث را با مبادرت به بازسازی کتاب مزار اشعری پیش ببرم و مطالب بر پایه این اثر باشد. بلکه مواردی هست که تذکر داده‌ام یکسری آداب در قدیم وجود داشته؛ مانند اینکه وقتی مردم می‌خواستند به زیارت کربلا بروند، با آب فرات غسل می‌کردند یا یکسری رفتارها بین عموم مردم رایج بوده است. برای نمونه، روایاتی در همین کتاب اشعری داریم که وقتی برخی افراد به سفر کربلا می‌رفتند، با خود تنقلاتی هم می‌بردند که سفر را زیارتی - سیاحتی کنند و موارد اینچینی نیز در این اثر هست و اینها نشان می‌دهد که نمی‌شود گفت اثر یک درک نخبگانی از زیارت را منعکس می‌کند.
انتهای پیام
