تقسیم‌بندی سی جزئی قرآن مرسوم نبوده است/ نسخه‌های قدیمی اشکالات املایی دارند

 

اگر بخواهیم یک دسته‌بندی کلی از قرآن‌نویسی در مشرق جهان اسلام ارائه دهیم، قدیمی‌ترین نسخه‌ها به خط حجازی و متعلق به قرن اول یا دوم مربوط هستند. در قرون دوم تا چهارم انواع خطوط کوفی وجود دارد که تقسیم‌بندی آن در کتاب «سبک عباسی» قابل مشاهده است. کتاب «قرآن‌های عصر اموی» هم کتاب مناسبی برای بررسی خط حجازی است. در قرن چهارم تا هفتم دسته‌ای از نسخه‌ها وجود دارد که در آنها ترکیبی از هنر نقاشی وارد خط می‌شود که آن را با عنوان خط مشرقی یا حتی ایرانی می‌شناسیم.

 

 

با پیدایش خط نسخ، دسته‌ای از قرآن‌ها به خطوط کوفی ـ نسخ‌ نوشته می‌شوند. در قرون چهارم تا چهاردهم هم انواع خط را داریم که معروف‌ترین آنها نسخ است که در کنار آن ثلث و ریحان و محقق هم وجود دارد. در دوره‌های مختلف برخی از قرآن‌ها اسم‌‌‌گذاری می‌شوند و آنها را به غزنویان یا سلجوقیان نسبت می‌دهیم که از جمله قرآن‌های تیموری، غزنوی، سلجوقی و قاجاری و ... هستند. بحث امروز ما روی قرآن‌های حجازی و کوفی است.

 

همه قرآن‌های حجازی تقریباً در قطع عمودی و قرآن‌های کوفی در قطع افقی نوشته شده‌اند. در قرآن‌های حجازی با افتادگی یا تمایل به سمت راست مواجه هستیم که به آنها قرآن‌های مایل یا خط مایل گفته می‌شود. این مایل بودن در آنها متفاوت و گاهی کمتر یا بیشتر است. دسته‌ای از قرآن‌های کوفی‌ یا ایرانی هم هستند که حد فاصل کوفی و نَسخ محسوب می‌شوند و خواندن خط آنها ساده‌تر است. با این مرور کلی که بر انواع قرآن‌های اولیه و تنوع خطوط داشتیم، به بررسی کاربرد دانش‌های قرآنی و نقش آنها در نسخ قرآنی می‌پردازیم.

 

 

دانشِ رسم از قدیمی‌ترین دانش‌های علوم قرآنی محسوب می‌شود که در میان قاریان و محدثان وجود داشته است. البته همیشه در کنار رسمِ اصطلاحی یا عثمانی، رسم‌های املایی یا قیاسی وجود داشته که با کتب رسمی مطابقت نمی‌کند. اگر به سراغ قدیمی‌ترین نسخه‌ها یعنی نسخه‌های حجازی برویم، در آنها نقصان‌ املایی خیلی بیشتر دیده می‌شود و هرچه جلوتر می‌آییم و به نسخه‌های کوفی می‌رسیم، رسم بهتر می‌شود؛ هرچند استثنا وجود دارد. نمونه‌های مختلفی از این نواقص شامل افتادگی بسیار زیاد الف، نوشتن همزه میانی با الف به جای نشان دادن با دندانه، نشان دادن ضمه با الف و نشان دادن صدای بلند «آ» با یک دندانه است که امروزه غلط هستند، مثلاً «کانوا» را به صورت «کنوا» نوشته‌اند. باید توجه کرد که در یک نسخه حجازی قرن اولی نقطه معدود است. بنابراین نقطه‌گذاری اولیه در نسخه‌های حجازی وجود داشت اما در نسخه‌های کوفی تا قرن سوم حذف شد. 

 

همچنین رسم همیشه همراه با نَقط یا نقطه‌گذاری مصحف است که به دو نکته یعنی نقطه‌گذاری حروف و اعراب‌گذاری آن اشاره دارد. در نسخه‌های حجازی کم و بیش نقط الاعجام وجود دارد. در مقابل عموم نسخه‌های کوفی از نقطه مجرد می‌شوند. نقط‌الاعراب هم به معنای اِعراب‌گذاری کلمات است که دو روش برای آن وجود دارد که در یک روش از نقاط رنگی استفاده و به کمترین میزان اِعراب بسنده می‌کنند و سه اعراب اصلی یعنی فتحه، ضمه و کسره و یا تنوین را مشاهده می‌کنیم. روش دیگر که امروزه نیز مشاهده می‌شود و از قرن چهارم به بعد بیشتر شد، روش خلیل بن احمد و به شکل مستطیل است. اعراب‌گذاری امروزی هم از نظر اعراب‌ها و علامت‌های جدید همانند همزه، تشدید و سکون تنوع دارد.

 

 

بخشی از هویت نسخه‌های قرآنی از قدیمی‌ترین زمانی که کتابت شدند همراه با قرائت است. همانگونه که قرائت خاصی از یک معلم به شاگرد منتقل می‌شود، در زمینه قرائت قرآن هم همین‌گونه بوده و در نسخه‌ها هم تمام این قرائات را مشاهده می‌کنیم. البته باید توجه کنیم که در نسخه‌های خطی عمدتاً قرائت‌های معروف را می‌بینیم اما گاه قرائت‌های شاذ و غیرمعمول هم قابل مشاهده است. 

 

علاوه بر این، در تمامی نسخه‌های کهن، جدای از مسئله قرائات، موضوع دیگری هم وجود دارد و آن اختلاف مصاحف شهرهای اولیه است و به گزارش‌هایی برمی‌گردد که از نگارش قرآن در قرن اول یعنی در زمان عثمان، خلیفه سوم و ارسال آن به شهرهای مختلف وجود دارد. این تفاوت‌ها در حدود سی، چهل مورد است که برخی از آنها املایی و برخی هم هجایی و لهجه‌ای هستند. در نسخه‌های حجازی و کوفی اختلاف مصاحف شهرها زیاد است؛ مثلاً مصحف مدینه، مکه، کوفه، بصره و شام تفاوت دراند. 

 

نکته بعدی درباره شمارش آیات است. تقسیم‌بندی اولیه از قرآن، تقسیم‌بندی به 114 سوره است که تقریباً در آن اختلاف نظری نیست. تقسیم‌بندی دوم تقسیم‌بندی سوره به واحدهای مختلف یعنی آیه است. در اینجا با یک سیستم واحد مواجه نیستیم، بلکه با سیستم‌ها و نظامات مختلفی همانند مکی، مدنی و بصری برای شمارش آیات مواجه هستیم که گاهی در یک سوره خاص کاملاً منطبق هستند؛ مثلاً در مورد سوره یوسف این تطابق در شمارش آیات وجود دارد، اما در برخی سوره‌ها همانند مریم یا رعد این اختلاف زیاد است، مثلاً برخی سوره رعد را دارای 45 و برخی 42 آیه دانسته‌اند و این هم به اختلاف در شمارش آیات در شهرهای مختلف برمی‌گردد. 

 

بیشترین نظام شمارش آیات یا غالب‌ترین آن در قرآن‌های قرن دوم به بعد، سیستم بصری است که تا صد سال پیش، بیشتر از انواع دیگر شمارش از آن استفاده می‌شد و این امر هم دلایل خاص خود را داشت. البته قرن اول یک استثناست و سیستم شماره‌گذاری آیات در آن قرن عموماً بی‌نظم است و وقتی که منظم می‌شود، براساس سیستم حجازی و مدنی شمارش می‌شود. در نسخه‌های مایل، که با خط حجازی هستند، اولین کسانی که قرآن را کتابت می‌کردند پایان تمام آیات را با سیستمی خاص همانند گذاشتن نقطه یا مربع یا مستطیل و ... مشخص می‌کردند و حتی «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در نسخه‌های حجازی شماره دارد، اما در قرون سوم و چهارم و نسخه‌های کوفی شماره‌گذاری پایان تک‌تک آیات حذف می‌شود و از روشی دیگر استفاده و نیز پایان هر پنج آیه را با روشی خاص مشخص‌ می‌کنند. 

 

 

درباره تقسیمات قرآنی هم باید گفت که منظور از تقسیمات قرآنی این است که علاوه بر تقسیم قرآن به سوره‌ها و تقسیم هر سوره به آیات مختلف، قرآن از قدیم تقسیم‌بندی‌های مختلفی داشته که امروزه معروف‌ترین آن تقسیم قرآن به سی جزء است، ولی همیشه اینگونه نبوده و تقسیم‌بندی سی جزئی در مقایسه با تقسیم‌بندی‌های دیگر شایع نبوده است. از قرون نخست به دلایل مختلف کاتبان علاقه داشتند که قرآن را به دسته‌های مختلف تقسیم کنند که ‌شکل‌‌ها یا صورت‌های مختلفی داشته؛ مثلاً هفت بخشی بوده، یعنی در هفت بخش مجزا به جای یک قرآن یکپاره، کتابت شده است، چراکه نمی‌توانستند قرآن را به دلیل سنگینی یا مسائل دیگر در یک پاره بنویسند.

 

یکی از معروف‌ترین تقسیم‌بندی‌ها دو پاره است که از اول تا سوره کهف را در یک پاره و از سوره مریم تا انتهای قرآن را در بخش دیگر نوشته‌اند. همچنین تقسیم‌بندی چهار پاره، هفت پاره و ده پاره نیز وجود دارد. تقسیم‌بندی هفت پاره یک تقسیم‌بندی دیگر نیز دارد که هر کدام از آنها به دو پاره یعنی چهارده پاره تقسیم و مجموع آن به یک قرآن واحد تبدیل می‌شود. امیدوارم این مرور سریع برای کسانی‌که در بخش‌های مختلف دانش‌های قرآنی همانند قرائت، ضبط، نسخه‌شناسی و... فعالیت‌ می‌کنند مفید باشد. نسخه‌های قرآنی زیادی نیز در اینترنت وجود دارد که می‌توانید آنها را مرور و بررسی کنید و اگر قصد کار تخصصی دارید، باید آنها را از کتابخانه‌های معروف همانند پاریس، چستربیتی و .. به صورت آنلاین تهیه کنید.