جای خالی عنصر رحمت در رفتارهای اجتماعی جامعه امروزی

پیامبر اکرم(ص) از تمام جنبه‌های اخلاقی و رفتاری، الگویی کامل و شایسته برای انسان امروز هستند، یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های ایشان اعتدال در همه موارد زندگی فردی و اجتماعی است. خداوند حضرت محمد(ص) را مبعوث کرد تا بندگان از پرستش بت‌ها رهایی یابند و به پرستش آفریننده جهان هستی راهنمایی شوند و از اطاعت شیطان نجات‌یافته و به اطاعت خدا هدایت یابند. محمد(ص) مردم را از گمراهی نجات داد و از جهالت رهایی بخشید. او نور حق را آشکار و راه را برای جاهلان روشن ساخت و دل‌هایی که در فتنه و گناه فرو رفتند، هدایت کرد. دل‌های نیکوکاران شیفته او گشت و به برکت او کینه‌ها دفن شد. خداوند به‌وسیله او آتش دشمنی‌ها را خاموش کرد و میان دل‌ها الفت و مهربانی ایجاد کرد انسان‌های محروم عزت یافتند و خودسران ذلیل شدند، لذا نگاه ما به الگو بودن اخلاق و رفتار پیامبر(ص)، باید همواره در رأس هرم زندگی قرار گیرد. در این راستا لازم است زندگی خویش را با اصولی که ایشان آن‌ها را در زندگی و در اجتماع رعایت می‌کرد تطبیق داده و بیشتر در زمینه شناسایی زندگی پیامبر گرامی اسلام مطالعه کنیم.

در همین راستا حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا قبادی، جامعه‌شناس دینی و نویسنده کتاب «عاطفه گرایی و عقل‌گرایی در مراسم مذهبی» در گفت‌وگو با ایکنا به‌ضرورت شناخت جایگاه اخلاق پیامبر (ص) و الگوپذیری از رفتار ایشان در زندگی فردی و اجتماعی پرداخت.

قبادی بابیان اینکه ۲۸ ام ماه صفر سالروز ارتحال حضرت محمد (ص) است، گفت: مسلمانان با ابراز غم و اندوه، ارادت و محبت خود را به حضرت محمد(ص) اعلام می‌دارند، شایسته و البته ضروری است که مسلمانان هم‌زمان با اظهار دل‌بستگی و ارادت در این ایام، تلاش علمی و عملی بیشتری در جهت الگوپذیری از سیره و شخصیت حضرت محمد(ص) به عمل‌ آورند و باورمندی خود را نسبت به نبوت به‌عنوان اصول اعتقادی مشترک مسلمانان، ارتقا و تعمیق بخشند.

نویسنده کتاب «عاطفه گرایی و عقل‌گرایی در مراسم مذهبی» افزود: یکی از شیوه‌های تحصیل این معرفت ضروری، مراجعه به منابع اصیل اسلامی و بررسی ویژگی‌های شخصیتی حضرت محمد (ص) است. در این میان قرآن جایگاه یگانه‌ای دارد، پس از قرآن، سخن مفسران، شارحان و عالمان به قرآن در مرحله بعدی قرار دارند. یکی از منابع مهم معرفتی که متأثر از قرآن است و به ویژگی‌های شخصیتی حضرت محمد (ص) نیز اشاره‌کرده است، صحیفه امام علی بن الحسین (ع) است.

قبادی در ادامه به‌ضرورت بررسی ویژگی‌ها و هویت‌های معنوی و اخلاقی حضرت محمد(ص) از دیدگاه امام سجاد(ع) تأکید کرد و گفت: امام چهارم، حضرت محمد(ص) را چنین روایت کرده است: «عبد خدا، رسول خدا، سید رسولان، بهترین خلق خدا، نبی خدا، خاتم انبیا، امین وحی، نجیب خدا، صفی خدا و مصطفی، امام رحمت، قائد خیر، مفتاح برکت و سید ما.»

پیامبر اکرم (ص) پیشگام در عبودیت

وی افزود: اولین، اساسی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی در کسب مقامات و تحصیل مدارج معنوی بندگی و عبودیت است. این مقام که با رها کردن نفس و فانی شدن در طاعت الهی حاصل می‌شود، سرمایه اصلی و پیش‌شرط وصول به سایر مقامات معنوی و ربانی است. در قرآن کریم، غرض از آفرینش و خلقت جنیان و آدمیان، چیزی جز بندگی و عبودیت خدای یگانه نیست. تحقق بندگی؛ تجلی صفات و اسما الهی در وجود انسان است.

نویسنده کتاب «عاطفه گرایی و عقل‌گرایی در مراسم مذهبی» معتقد است که رسول اکرم (ص) در همه ابعاد زندگی بنده شایسته خداوند و الگوی کاملی برای مسلمانان هستند و می‌گوید: بندگی مراتب و درجاتی دارد که حضرت محمد (ص)، به جامع‌ترین و کامل‌ترین آن دست یافته است. در قرآن کریم، از جمله در آیه معراج که حضرت محمد(ص) به فضیلتی رسید که برای کسی جز او دست‌یافتنی نشد، واژه عبد، برای توصیف آن مقام بکار رفته است.

قبادی افزود: یکی دیگر از مقامات حضرت محمد(ص) که در صحیفه سجادیه، به آن اشاره رفته است، رسالت حضرت محمد(ص) است. در قرآن کریم به حضرت محمد(ص) خطاب «یا ایها الرسول» شده است و در دیگر آیات قرآن به رسالت حضرت محمد(ص) تصریح شده است. ویژگی حضرت محمد(ص) میان رسولان، این است که او سید رسولان است. رسالت مقام ابلاغ و تبلیغ آیات الهی، مقام تربیت و تزکیه نفوس و تعلیم کتاب و حکمت است. رسالت رابطه دو سویه میان خداوند و حضرت محمد(ص) و ایشان با سایر انسان‌ها است. رابطه رسول با انسان‌ها، رابطه معلم با متعلم است. طالب تعلیم در این رابطه آموزه‌ها و باورهای خود را از منبع اطمینان بخش، دریافت می‌کند.

نویسنده کتاب «عاطفه‌گرایی و عقل‌گرایی در مراسم مذهبی» معتقد است که ویژگی ممتاز حضرت محمد(ص) خاتم‌النبیین است و می‌گوید: یکی دیگر از مقامات معنوی که امام چهارم برای حضرت محمد، بیان کرده است «نبی» است. پیامبر با این جایگاه نیز مخاطب خداوند قرار گرفته است «یاایها النبی». نبی یا مشتق از «نبا» به معنای خبر یا از «نبو» به معنای داشتن جایگاه رفیع است. نبوت از ریشه اخیر این واژه است؛ بنابر این حضرت محمد(ص) دارای هر دو این هویت‌ها است یعنی هم اخبار و پیام‌های الهی را از منبع وحی دریافت و به مردم رسانده و هم دارای جایگاه رفیع است. نبوت نیز رابطه‌ای دوسویه، میان خدا و پیامبر و میان پیامبر و مردم است. ویژگی ممتاز حضرت محمد(ص) در این مقام چنانچه قرآن کریم اشاره دارد، خاتم‌النبیین است.

این پژوهشگر جامعه‌شناسی افزود: یکی دیگر از ممیزات و ویژگی‌های حضرت محمد(ص) که امام سجاد(ع) آن را بیان کرده، امین وحی است. از آن رو به حضرت محمد(ص)، امین وحی گفته می‌شود که او از مرحله دریافت وحی تا ابلاغ وحی، از امانت الهی حفاظت و صیانت کرده است.

برخورداری حضرت محمد (ص) از جامع‌ترین خصوصیات اخلاقی

وی به بیان یکی دیگر از ویژگی‌های حضرت محمد(ص) که همان نجابت، شرافتمندی و بزرگواری است، پرداخت و تصریح کرد: اعمال و رفتار پیامبر هم در رابطه او با خداوند و هم میان او و مردم توأم با ادب و حیا بوده است. «مصطفی» که از دیگر صفات مذکور در صحیفه سجادیه است از ریشه صفی به معنای انتخاب شده است. خداوند که عالم به غیب و شهادت است، حضرت محمد(ص) را از میان بندگانش برگزیده است. چنانکه در قرآن آمده است که خداوند، آدم و نوح و آل‌ابراهیم و آل‌عمران را برگزیده است. تصدیق به برگزیده بودن حضرت محمد(ص) از مصادیق ایمان و باور به غیب است.

این جامعه‌شناس مذهبی اظهار کرد: از دیگر ویژگی‌های حضرت محمد(ص)، رحمت است. امام سجاد(ع) از رحمت حضرت محمد(ص) به «امام» تعبیر کرده است. قرآن کریم، درباره ویژگی رحمت حضرت محمد(ص) فرموده است «ما نفرستادیم تو را مگر رحمت برای همه مردم». رحمت ویژگی بارز اخلاقی حضرت محمد(ص) است. حضرت محمد(ص) مردم را با این ویژگی به دور خود جمع کرد و پراکندگی آن‌ها را وحدت بخشید.

قبادی افزود: قائد به معنای جلودار و قافله‌سالار است، یکی دیگر از ویژگی‌های اخلاقی حضرت محمد(ص) این است که در امور خیر پیش‌قدم بوده است. امام سجاد(ع) فعالیت خیرخواهانه حضرت محمد(ص) را به‌عنوان پیشوای خیر تعبیر کرده است. تعبیر بهترین خلق حکایت از این است که حضرت محمد(ص) دارای همه خصوصیات خوب معنوی و اخلاقی و اجتماعی است. به تعبیری دیگر، امام سجاد(ع) حضرت محمد(ص) را مصداق کلام زیر دانسته که «آنچه خوبان، همه دارند تو یکجا داری» از این رو امام چهارم او را سید و آقای همه، دانسته است.

این کارشناس دینی با مهم دانستن الگوپذیری از رفتار پیامبر(ص) در زندگی فردی و اجتماعی اظهار کرد: هویت‌هایی که امام علی بن الحسین(ع) از حضرت محمد(ص) روایت کرده است، برخی در ذیل اصل اعتقادی نبوت جای می‌گیرند و برخی دیگر ویژگی‌های معنوی و اخلاقی حضرت محمد (ص) است. ترکیبی این ویژگی‌ها حضرت محمد(ص) را در جایگاهی قرار داده است که قرآن کریم، اهل ایمان را موظف به اطاعت از حضرت رسول اکرم(ص) کرده و به آن‌ها فرموده است که بر او پیوسته درود فرستند و تسلیم فرمان او شوند.

نویسنده کتاب «عاطفه‌گرایی و عقل‌گرایی در مراسم مذهبی» تصریح کرد: قرآن صریحاً عنوان می‌کند: «فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛ به سبب رحمتی از جانب خداوند، تو با مردم نرم، ملایم، خوش اخلاق و باگذشت شدی و اگر تندخو و خشن بودی قطعاً از گِرد تو پراکنده می‌شدند» بنابر این این‌ طور باید در نظر گرفت که برترین ویژگی پیامبر اکرم(ص) که موجب شده به سبب آن جامعه را متحول کند، اخلاق است و در آن اخلاق، رحمت و گذشت و رفق و مدارای پیامبر (ص) بیش از همه‌چیز تأثیر داشته است، یعنی اگر آن اخلاق رحیمانه و باگذشت و پرمحبت پیامبر (ص) نبود، جامعه تغییری نمی‌کرد، چراکه اصلاً نمی‌توان جوامع را جز با رحمت، محبت و گذشت تغییر داد. تغییرات اجتماعی، تغییر در جهت اخلاق و اصلاح جز با محبت و گذشت میسر نیست.

حریص بودن پیامبر (ص) بر نجات انسان

قبادی با اشاره به اینکه پیامبر (ص) بر نجات و هدایت و راه بردن انسان به‌سوی حق حریص بود، تصریح کرد: در آیه ۱۰۷ سوره انبیاء آمده است: «وَما اَرْسَلْناکَ اِلّا رَحْمَهً لِلعالَمینَ؛ پیامبر اکرم (ص) به‌ عنوان رحمتی برای همه انسان‌ها و جهانیان آمده نه برای یک گروه خاص» و جالب اینکه در حدیثی پیامبر(ص) فرمودند: «إنما بعثت رحمه؛ من برای رحمت مبعوث شدم» یعنی آمدم رحمتی برای همه بشر باشم و با رحمت و محبت انسان‌ها را دگرگون کنم. قرآن کریم به‌عنوان یک گزارشگر صادق و دقیق درباره اخلاق پیامبر می‌گوید که پیامبر (ص) این‌گونه بود که رنج شما بر او سخت بود.

این کارشناس دینی قرائت انسانی از سیره پیامبر(ص) و آموزه ستم‌ناپذیری، عزت، بلندی و بزرگ‌منشی حضرت را مورد نیاز امروز جامعه دانست و تصریح کرد: ما از سیره و زندگانی رسول‌ الله(ص) و همچنین ائمه معصومین می‌توانیم قرائت‌های مختلفی داشته باشیم که هر کدام از این قرائت‌ها، برای روزگاری با اهمیت‌تر و فوری‌تر است وگرنه تمام ابعاد زندگانی آن بزرگوار و سیره معطر و عالی‌قدر ایشان، مورد توجه و قابل عمل است. وقتی خداوند سبحان فرموده است «لَکُم فی رسول‌الله أُسوَهٌ حَسَنَهٌ» و تأکید کرده که رسول‌الله(ص) برای شما سرمشق هست در واقع قید نزده است که چه بخشی از آن سرمشق است و چه بخشی سرمشق نیست.

قبادی در پایان با تأکید بر اینکه در روزگار کنونی به‌ شدت نیازمند احیای وجه مغفول اخلاقی شریعت حضرت رسول(ص) هستیم، اظهار کرد: پیامبر اکرم (ص) به‌عنوان یک شخصیت بی‌مانند تاریخ بشر و به‌عنوان یک الگوی تمام و کمال انسان و انسانیت پررنگ‌ترین عنصر وجودی‌شان عنصر اخلاقی است که حتی خداوند وقتی از میان صفت‌های نیکوی فراوان خاتم رسولان قرار است، یکی را نشان دهد بر روی اخلاق حضرت رسول(ص) تکیه می‌کند و خداوند ایشان را صاحب خُلق عظیم معرفی می‌کند. قرآن وقتی یاران پیامبر(ص) را معرفی می‌کند، عمده‌ترین وجه تعریف یاران پیامبر اکرم(ص) سلوک عاطفی است، چنانکه در قرآن می‌خوانیم: «مُحَمَّدٌ رسول‌الله وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ»؛ بدین معنا که بیشترین تکیه شریعت پیامبر و روابط اجتماعی تکیه‌ بر عنصر رحمت به‌عنوان محور اصلی روابط بین مسلمانان است که متأسفانه جای این عنصر را در رفتارهای اجتماعی جامعه امروزی کاملاً خالی می‌بینیم.