تعادل بین توسعه و حفظ محیط زیست جهان را نجات می‌دهد

جنگ‌ها، مانورهای نظامی و آزمایش سلاح‌های مختلف؛ ساخت کارخانه‌های متعدد، افزایش روند تبدیل جنگل‌ها و مراتع به مزارع و محل پرورش حیوانات مختلف؛ افزایش اتومبیل‌ها و مصرف بی‌رویه آب وضعیتی نگران‌کننده را برای محیط زیست جهان به ویژه ایران به بار آورده است.

روندی که اگر به همین منوال پیش برود، یقیناً و براساس اظهارنظر متخصصان حوزه محیط زیست با خشکسالی‌های گسترده؛ تغییرات اقلیمی؛ بیماری‌های مختلف ناشی از آلودگی آب، خاک، غذا و هوا و نیز بحران‌های ناشی از این آسیب‌ها مواجه خواهیم شد. برای بررسی مهم‌ترین آسیب‌هایی که در سده اخیر به محیط زیست ایران وارد شده است، با حجت‌الاسلام عزیزالله فهیمی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت‌وگو کردیم.

او نویسنده کتاب‌های «مسئولیت مدنی ناشی از تخریب محیط‌ زیست در فقه و حقوق ایران (مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه و اسناد بین‌المللی)»، «حمایت از محیط زیست در مخاصمات مسلحانه از منظر اسلام و حقوق بین‌الملل بشردوستانه» و مقاله‌های متعدد در حوزه محیط زیست است.

حجت‌الاسلام فهیمی در این گفت‌وگو با اشاره به اینکه در دنیایی زندگی می‌کنیم که زمین متعلق به همه نسل‌هاست، گفت: ما و نسل‌های آینده باید از مواهب و عناصری که در این دنیاست استفاده کنیم. فرزندان ما و نسل‌های آینده حق دارند که یوزپلنگ ایرانی را ببینند نه اینکه عکس و فیلم یوز ایرانی به آنها نشان داده و گفته شود که در زمانی ایران محل زیست این گونه جانوری زیبا بود. نسل آینده حق دارد که درخت‌ها، جنگل‌ها و دریاچه‌‌های ایران را ببیند.

مسئول عواقب سیل هستیم

وی با تأکید بر اینکه کسی که درختی را قطع می‌کند در جاری شدن سیل و تخریب خانه‌ بر اثر آن مسئول است، گفت: در فضای شهرها تخته‌سنگ قرار می‌دهند تا بچه‌ها سنگ ببینند، چون بچه‌های ما حتی سنگ و کوه هم نمی‌بینند، زیرا کوه‌خوارها و جنگل‌خوارها کوه‌ها و جنگل‌ها را بلعیده‌اند یا امکان‌‌ اینکه بچه‌ها از حلقه حلزونی شهری بیرون بروند وجود ندارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با ابراز تأسف از اینکه مواهب طبیعی در حال از بین رفتن است، ادامه داد: در زندگی عادی به اتومبیل و لوازم زندگی نیاز داریم، اما به طبیعت و هوای آزاد و زمین پاک هم نیازمندیم. داشتن این مواهب نه تنها حق ماست، بلکه نبود آنها موجب بروز بیماری می‌شود.

وی اظهار کرد: در قرن اخیر جمعیت جهان بسیار افزایش یافته است، به خصوص پس از جنگ دوم جهانی. همچنین دستگاه‌های آلوده‌کننده و از بین برنده محیط زیست بیشتر شده است و افراد طماع در هر جای دنیا تلاش کرده‌اند که مواهب طبیعی و محیط زیست را به انحصار خود درآورند. در سده اخیر آلوده کردن دریاها و اقیانوس‌ها با زباله‌های پلاستیکی و ایجاد کوه‌هایی از ظروف یکبارمصرف، که تجزیه آنها پنج تا پنجاه هزار سال طول می‌کشد، موجب شده است که بیشترین خسارت‌ها به محیط زیست وارد شود.

رسالتمان نابودی محیط زیست است

وی به تلاش‌ مرحوم کردوانی برای آگاه کردن مردم و مسئولان از آسیب‌های واردشده به محیط اشاره کرد و گفت: مرحوم کردوانی می‌گفتند: «ما آنقدر غفلت کرده‌ایم که اگر بگوییم رسالت داریم محیط زیست ایران را نابود کنیم خیلی حرف غلطی نزده‌ایم». پس از پایان جنگ و ایجاد ثبات در ایران، باید به فکر حفاظت از محیط زیست می‌‌‌کردیم و در کنار تربیت نیروهای مدیریتی، امنیتی، آموزشی و... باید به فکر آموزش مردم و مسئولان برای حفاظت از حریم کشور می‌بودیم.

وی با تأکید بر اینکه حفاظت از محیط زیست جنبه‌های ملی و بین‌المللی دارد که باید به هر دو توجه کرد، افزود: حفاظت از محیط زیست ایران منحصر به داخل خاک ایران نیست، چرا که آسیب‌های واردشده به محیط زیست عراق، سوریه، عربستان و سایر کشورها مستقیماً در ایران قابل مشاهده هستند و اکنون گرد و غبار کشورهای همسایه به آب‌ و هوای ایران آسیب زده است.

فهیمی بر تعامل با دنیا در خصوص محیط زیست تأکید کرد و گفت: عقاید ما محترم است، اما گرد و خاک عربستان بر سر ما می‌ریزد و هر دو کشور متضرر می‌شوند. باید وارد مذاکره شویم و راه‌حلی را اجرا کنیم تا گرد و خاک‌ بلند نشود. مرحوم کردوانی معتقد بود که باید برای جلوگیری از گسترش کویر، از قلوه‌سنگ‌ها و سنگ‌ریزه‌ها به جای نفت و مازوت و ماش استفاده کرد، چراکه نفت و مازوت بیشتر محیط را آلوده می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم تصریح کرد: آلودگی کارخانه‌های گچ در سمنان یا سیمان ماهشهر و خمیر و ... هر سال ریه هزاران نفر را درگیر می‌کند و تأثیر مخرب آنها کمتر از کرونا نیست، اما به آن بی‌توجه هستیم، در حالی که کارخانه‌‌هایی آلاینده محیط زیست را باید به استفاده از فیلتر مجبور کنیم و جلوی کسانی که جنگل‌ها یا تاراج می‌کنند، دریاخواری، کویرخواری و ... می‌کنند بگیریم.

هزینه مقابله با آلودگی هوا

وی از آلودگی اتمسفر به دلیل جنگ‌ها، قطع بی‌رویه درختان، استفاده از ماشین‌آلات آلاینده هوا و ... نیز سخن گفت و افزود: در کشورمان سالیانه یک ممیز شش‌دهم تولید ناخالص داخلی برای مبارزه با آلودگی هوا صرف می‌شود. یعنی خسارتی که به سبب آلودگی هوا وارد می‌شود یک ممیز شش‌دهم تولید ناخالص داخلی است. مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا نیز سالانه 640 میلیون دلار خسارت وارد می‌کند.

فهیمی درباره فرسایش خاک هم هشدار داد و گفت: در حال حاضر دوسوم خاک ایران بیابان است و فقط در شمال و بخشی از جنوب جنگل داریم و جنگل‌ها هم بسیاری از توانمندی‌های خود را از دست داده‌اند. اکنون بیشتر از حدود 19 میلیون هکتار جنگل نداریم، در حالی که قبلاً میزان جنگل‌های ایران چندین برابر آمار کنونی بود. همچنین هر سال 17 میلیون هکتار یعنی دو برابر مساحت کشور اتریش وسعت جنگل‌های کره زمین کم می‌شود و لایه‌های زمین در حال چروکیدن و از بین رفتن است.  

وی ادامه داد: در نوشته‌های چند صد سال گذشته آمده است که به دلیل انبوهی درختان عبور از داخل شهر قم میسر نبود، در حالی که به مرور زمان قم به شهری کویری تبدیل شده است. مشکل استفاده بی‌رویه از مراتع نیز وجود دارد؛ در حال حاضر 35 میلیون واحد دامی داریم که باید تعدیل شود. البته با استفاده عشایر از مراتع مخالف نیستم و در کتاب مسئولیت مدنی ناشی از تخریب محیط زیست نیز نوشته‌‌ام که عشایر دامدار بهترین حافظان محیط زیست هستند، چراکه تعادل را رعایت می‌کنند و نیز درختان را قطع و از محیط زیست بی‌رویه استفاده نمی‌کنند و حتی جلوی تخریب محیط زیست را هم می‌گیرند.

برقراری تعادل بین حفظ محیط زیست و توسعه

حجت‌الاسلام فهیمی نکته کلیدی در حفاظت از محیط زیست را برقراری تعادل در استفاده از آن دانست و گفت: بین حفظ محیط زیست و توسعه همیشه مسایلی بوده و این دو را مخالف و مغایر هم می‌دانند. طرفداران توسعه معتقدند که باید جنگل‌ها را تخریب کرد و جاده ساخت و طرفداران محیط زیست می‌گویند که نباید به جنگل‌ها دست زد، اما ما که طرفدار تعادلیم معتقدیم که باید از محیط زیست در حد نیاز استفاده شود و در قرن اخیر باید رویکرد تعادلی سرلوحه فعالیت قرار بگیرد.

وی در تشریح اینکه راهکار نجات محیط زیست در قرن 15 شمسی چیست؟ گفت: اسلام گفته است که شما از طبیعت استفاده کنید و خداوند زمین را برای شما خلق کرده است. خداوند به حضرت موسی می‌فرماید که ما همه چیز را برای تو خلق کردیم، اما تو را برای خودمان خلق کردیم. یعنی انسان باید از همه نعمات الهی استفاده کند و به کمال برسد، اما باید این استفاده متعادل باشد. عمدتاً صاحبان کارخانه‌های بزرگ و سرمایه‌داران تعادل را رعایت نمی‌کنند، بلکه آنها منافع خودشان را دنبال می‌کنند. آمریکا بیشترین گازهای گلخانه‌ای را در جهان تولید می‌کند، اما به اجلاس کیوتو ملحق نشد که در ژاپن برگزار و طی آن خواسته شد که تولید گازهای گلخانه‌ای سهمیه‌بندی شود.

فرسایش سالانه خاک موضوع دیگری بود که طی قرن گذشته به شدت به محیط زیست آسیب رسانده است و حجت‌الاسلام فهیمی در خصوص آن گفت: سالانه فرسایش خاک یک و نیم میلیارد تن است که در آینده به چهار و نیم میلیارد تن در کشور خواهد رسید و  بسیار خطرناک است. خاک ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس قاچاق می‌شود. ده‌ها هزار سال طول می‌کشد تا یک گرم خاک به وجود بیاید، ولی ما به این مورد توجه نمی‌کنیم و با استفاده گسترده از سموم کشاورزی خاک را آلوده می‌کنیم. طی قرن گذشته کوه‌های زیادی تخریب شده‌اند، در حالی که تجدیدپذیر نیستند. خداوند در قرآن گفته است که کوه‌ها همانند میخ‌های زمین هستند؛ یعنی تعادل زمین را حفظ می‌کنند و جلوی زلزله را می‌گیرند و نمی‌توان کوه‌های تخریب‌شده‌ را بازگرداند.

وی به تولید 98 درصد گاز دی‌اکسیدکربن در کشورهای صنعتی و نیز افزایش حجم این گاز در اتمسفر که منجر به افزایش گرمایش زمین می‌شود اشاره کرد و گفت: وقتی کودک بودیم سه متر برف ‌می‌بارید و برای اینکه بتوانیم به خانه همدیگر برویم، از میان برف‌ها تونل می‌زدیم، در حالی که بچه‌‌های امروزی اصلاً برف نمی‌بینند و دلیل آن هم افزایش گازهای مضر در اتمسفر است. وجود همین گازها موجب مرگ هزاران نفر در زمین شده است و ذوب شدن یخ‌های قطب باعث می‌شود که آب اقیانوس‌ها بالا بیاید و سیل‌های ویرانگر جاری شود. کارخانه‌های کشورهای صنعتی 99 درصد ضایعات رادیواکتیو جهان را تولید می‌کنند. کولرهای گازی گاز cfc تولید می‌کنند و موجب تخریب لایه ازون می‌شوند.

این نویسنده و پژوهشگر محیط زیست از تغییر شرایط آب‌وهوایی شهرهای سرسبز به حالت خشک و بیابانی نیز سخن گفت و ادامه داد: همین روندها موجب شده است که در برخی از کشورها مثل آمریکا و آلمان و چند نقطه از ایران برخی استفاده از تکنولوژی را کنار گذاشته‌اند، چون تکنولوژی آسایش آورده اما آرامش نه.

نابودی 50 هزار گونه گیاهی در جهان

وی دیگر رخدادهای فاجعه‌بار محیط‌زیستی قرن 15 شمسی را از بین رفتن گونه‌ها مختلف گیاهی بیان و اظهار کرد: هر روز 140 و هر سال 50 هزار گونه گیاهی نابود می‌شود. با وجود همه آسیب‌هایی که به محیط زیست وارد می‌شود، هر سال یک و نیم برابر جمعیت ایران و هر ماه جمعیتی برابر با جمعیت بولیوی به جمعیت جهان اضافه می‌شود. این جمعیت به آب، هوا و مواد غذایی احتیاج دارد و همین مسئله بر حجم استفاده از منابع محدود طبیعی افزوده است. استاد کردوانی می‌گفت که جنگ آینده در ایران جنگ بر سر آب است که اکنون در خوزستان، اصفهان، کرمان و یزد شاهد این درگیری‌ها بوده‌ایم که به دلیل بی‌توجهی به شرایط محیط زیستی کشور است.

فهیمی به توجه دنیا به مسئله محیط زیست اشاره و اظهار کرد: از سال 1985 تا 1994 حدود 48 درصد تظاهرات مردم دنیا برای حمایت از محیط زیست بوده است و شاید این فریادها به گوش فریادرسی برسد. نگاه اسلام به طبیعت ابزاری نیست، بلکه ارزشی است. امام رضا(ع) از محلی عبور می‌کردند و دیدند فردی نصف یک سیب را خورده و بقیه را دور انداخته است. فرمودند که چه اسراف بدی. طبق نگاه اسلام، طبیعت امانت است و ما در مقابل طبیعت مسئولیم، حتی اگر در خانه خودمان برای وضو گرفتن در مصرف آب اسراف کنیم، مرتکب گناه شده‌‌ایم.

گفت‌وگو از زهرا ایراجی