فرق انسان مذهبی و مدرن در مواجهه با حق و تکلیف

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد شجاعیان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 7 آذرماه در نشست علمی «رویکرد حکمرانی به راه‌کارهای عدالت سیاسی در نظام اسلامی» که در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، گفت: معضلات سیاسی نوعاً بر مسائل دیگر کشور سایه می‌افکنند زیرا معضلات فراگیری هستند، از این رو انجام کارکردهای صحیح در عرصه سیاست منجر به کارکردهای صحیح در عرصه‌های دیگر هم خواهد شد.

وی با بیان اینکه بزرگانی مانند ارسطو دانش سیاست را بالاترین دانش می‌دانند زیرا همه دانش‌ها از اینجا متأثر می‌شود، اضافه کرد: ما در طرح موضوعات مرتبط با حکمرانی باید به طرح موضوع حکمرانی در دهه 80 و 90 در جهان غرب توجه جدی کنیم زیرا بحث حکمرانی شایسته به دلیل ناتوانی دولت‌ها و ساختارهای آن در غرب مطرح شد.

شجاعیان تصریح کرد: بازگشت به لیبرالیسم و آراء لاک به عنوان لیبرالیسم‌گرای حداقلی، حاصل معضلاتی بود که غرب با آن مواجه بودند زیرا آن‌ها دولت را بسیار بزرگ کرده بودند و دولت در همه چیز دخالت داشت؛ بنابراین به سمت دولت حداقلی پیش رفتند از این رو اگر ما هم بخواهیم این مقوله را در فضای بومی اسلامی ـ ایرانی خودمان مطرح کنیم باید با رویکرد انتقادی و تحلیلی با آن روبرو شویم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: ما نمی‌توانیم زمینه بحث حکمرانی مطلوب در غرب را حذف کنیم و سپس دنبال مؤلفه‌های حکمرانی خوب مانند شفافیت و عدالت و .. برویم؛ این نوع حکمرانی در بستر سیاسی و فرهنگی خاصی مطرح شده و شاید پاسخ‌های آن‌ها مسئله امروز ما نباشد بنابراین باید ما هم دنبال سؤالاتی باشیم که آن‌ها به خاطر آن مسئولیت دولت را کمتر و مشارکت شهروندان را بیشتر کردند لذا ما باید بیشتر به جوهره موضوع توجه کنیم.

این پژوهشگر با بیان اینکه گرچه در غرب حکمرانی مطلوب مورد بحث است ولی باز فرد حاکم هم موضوعیت دارد، اضافه کرد: یکی از اندیشمندان غربی این فرض را مطرح کرده است که اگر یک پادشاه بیاید و همه چیزهایی که ما از عدالت و تنوع و پیشرفت و شفافیت لازم داریم و می‌خواهیم، ایجاد کند آیا حاضریم باز به سیستم پادشاهی برگردیم؟ او می‌گوید نه! ما نمی‌پذیریم زیرا این مسئله با تمدن مدرن سازگار نیست. یعنی باز برای آن‌ها چه کسی حکومت کند مهم است و سؤال آن‌ها هم هست.

سرمایه‌دارانی که به سیاست علاقه دارند

وی افزود: آمریکایی‌ها، ضرب‌المثلی دارند که «هر کسی می‌تواند رئیس جمهور شود» ولی آیا واقعاً در عرصه سیاسی این کشور هر کسی می‌تواند؟ سرمایه‌داران هستند که رؤسای جمهور در آمریکا را روی کار می‌آورند و به تعبیر یکی از نویسندگانشان، رؤسای سرمایه‌دارانی هستند که به سیاست هم علاقه دارند.

شجاعیان با بیان اینکه بنده بین‌الملی‌گرایی را می‌پذیرم ولی توجه به زمینه‌ها برای فهم موضوع و به کارگیری آن در جامعه ما نیازمند توجه بیشتری است، اظهار کرد: موضوع حکمرانی را صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی مطرح کرد چون با اندیشه سیاسی همراه شد و از آنجا که در آن تشویق دولت به حداقل‌شدن‌ مطرح بود، زمینه پذیرش آن در دنیا هم فراهم شد.

وی در ادامه گفت: البته در بحث حکمرانی شایسته وقتی از حق سخن می‌گوییم، تکلیف هم باید وجود داشته باشد، یعنی تلازم حق و تکلیف هم باید در این موضوعات مورد توجه قرار گیرد؛ الان در حقوق شهروندی در آمریکا به هر دو بحث می‌پردازند، یعنی شهروندان وظیفه دارند از قوانین با اجرای آن حمایت کنند و دولت هم باید حقوق آن‌ها را به رسمیت بشناسد.

فرق انسان مذهبی و مدرن

این پژوهشگر با بیان اینکه در نهج‌البلاغه، امام علی(ع) «حق لی و حق لک» را مطرح کرده است، اظهار کرد: انسان مدرن غربی که خودش را جای خدا گذاشته و در واقع قلب تپنده اندیشه آن‌‌ها، انسان‌گرایی و فردگرایی است، این انسان از همه چیز یعنی از دین و دیگران و دولت و نهادها مطالبه دارد تا منافع خود را زیاد کند. بنابراین دامن زدن به حق بدون تکلیف درست نیست البته ویژگی انسان مدرن این است که بیش از آن که دنبال تکلیف خود باشد، دنبال حق خود است ولی انسان مذهبی و دینی هم دنبال حق خود و هم تکلیف است.

شجاعیان با تأکید مجدد بر رعایت حق و تکلیف متقابل مردم و دولت، بیان کرد: نمی‌توانیم دولت را در گوشه رینگ بیندازیم و بگوییم باید پاسخگو و شفاف باشد ولی وقتی کرونا شد، از او مطالبه کنیم که وسط میدان بیاید؛ به نظر بنده کرونا باعث شد بازگشت به دولت‌های ملی را که همیشه متهم بودند، شاهد باشیم و همین دولت‌ها بودند که در ایران، روسیه، چین، انگلیس و ... واکسن تولید کردند؛ سازمان‌های بین‌المللی در این قضیه امتحان خوبی پس ندادند ولی دولت‌ها بهتر عمل کردند.

وی با بیان اینکه تصور دولتِ شر، بدبینانه است، اضافه کرد: این تلقی که دولت، شر است ولی شرِّ لازمی است، درست نیست، در دورانی در عالم مسیحیت مانند دوره هابز و لاک، دولت، شرِّ لازم تلقی می‌شد ولی در این تفکر دائماً باید حواسمان به دولت باشد که مبادا تخلفی بکند و حقوق دیگران را زیر پا بگذارد.  

رابطه دوطرفه حق و تکلیف دولت و ملت

شجاعیان تصریح کرد: در غرب مباحث حکمرانی شایسته علیه دولت‌های لیبرال و فرهنگ دموکراسی لیبرال رخ داد و در مارکسیسم و حتی قرون وسطی هم وجود داشت. در حالی که یونانی‌ها زندگی در عرصه دولت را بهترین خیر برای شهروندان می‌دانستند، بنابراین از یکسو نمی‌توان فقط از دولت مطالبه کنیم و خود را در مواجهه با آن بی‌تکلیف بدانیم و در این حال اگر امنیت مردم مانند دوره اغتشاشات از بین رفت، انتظار داریم دولت به وسط میدان بیاید و از حقوق عموم مردم در ایران دفاع کند، بنابراین ما نباید نسبت به زمینه‌های پیدایش یکسری مسائل بی‌توجه باشیم.

نهادسازی مناسب برای امر به معروف صورت نگرفت

شجاعیان با اشاره به وضعیت امر به معروف در کشور، تصریح کرد: نهادسازی جمهوری اسلامی مانند ولایت فقیه، سپاه، نماز جمعه، کمیته امداد و .. کارویژه خودشان را داشتند ولی انقلاب اسلامی در مقوله امر به معروف نتوانست نهادسازی کرده و به همان نهادها مانند دادگستری بسنده کرد و آن‌ها هم کارایی لازم را نداشتند لذا اندیشه بنیادی انقلاب مغفول ماند و به نظر بنده باید نظریه‌پردازی‌های بومی و اسلامی و ایرانی در این عرصه داشته باشیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به تلقی امانت از حکومت، اظهار کرد: بحث امانت‌دیدن حکومت معطوف به نظریات علامه میرزای نائینی است و البته رویکرد وی، فقهی ـ حقوقی است؛ البته وی با صراحت گفته است که ما چون الان دولت کریمه را نداریم و شاه مستقر، مستبد است، باید آن را محدود کنیم.

وی با اشاره به حکمرانی در شرایط وجود فضای مجازی، گفت: فضای مجازی عمدتاً زمین دشمنان ما مانند یهودیان است و چون زمین بازی برای آن‌ها است، ما گل‌های زیادی خورده‌ایم ولی شاید یکی دو گل هم زده‌ایم.

شجاعیان بیان کرد: در فضای مجازی آموزش قرآن و تدریس دروس مدرسه و آموزش‌های مفید هم داریم ولی در مواقع حساس، از طریق همین فضا به شدت علیه ما موضع می‌گیرند و تخریب می‌کنند.

سازمان‌های بین‌المللی؛ ابزار مستکبرین

شجاعیان با بیان اینکه تصور نکنیم دولت‌های مدرن آمریکا و اروپا شفافیت زیادی دارند، گفت: الان آیا شهروندان آمریکا به دولتشان می‌گویند شما چرا چندین تریلیون دلار در منطقه خاورمیانه و برای سقوط کشورهایی چون سوریه و درست کردن داعش خرج کردید؟ الان سازمان‌های بین‌المللی ابزار قدرت برخی کشورهای مستکبر هستند و به همین دلیل دائماً بر شفافیت تأکید دارند تا کشورهایی مانند ایران مثلاً به fatf بپیوندند. حتی الان روسیه در بحث اخبار جنگ خود کاملاً فیلترینگ کرده است.

شجاعیان اضافه کرد: منتقدان نظام سلطه در کشورهایشان آراء خود را مطرح می‌کنند و آزادی دارند ولی در نهایت در حاشیه هستند. الان مستکبران چقدر از عربستان سعودی می‌خواهند که شفاف باشد و حقوق مردم را رعایت کند؟ سازمان ملل و زیرمجموعه‌های آن مانند بانک جهانی و ... از جایگاه خود سوء استفاده کرده و از طریق جنگ نرم و جنگ هوشمند و ترکیبی دنبال تأمین منافع خودشان در کشورهایی مانند ایران هستند.

وی تأکید کرد: الان ایران در خاورمیانه، پایدارترین دموکراسی را با همه اشکالات دارد و نزدیک‌ترین تمدن و کشور به غرب در بحث دموکراسی و مرز دانش و ... است ولی با این وجود از ما حمایت نمی‌کنند لذا ما باید تحلیل هوشمندی از چرایی این موضوعات داشته باشیم.

این پژوهشگر با بیان اینکه دفاع از حق دولت به معنای عدم برخورد با مدیران و وزیران متخلف نیست، افزود: ما نمی‌گوییم آن‌ها هر چه انجام داده‌اند، درست بوده و باید یقه آن‌ها را بگیریم ولی نباید دولت را سینه دیوار بگذاریم و صرفاً مورد مؤاخذه قرار دهیم.

وی در مورد کارکرد احزاب هم بیان کرد: حزب از دوره پهلوی و بعد از آن نتوانست کارکردهای خود را داشته باشد و معتقدم باز هم نخواهد داشت، کما اینکه احزاب امروز در اروپا هم فاصله زیادی با کارکرد خودشان در قرون گذشته دارند.