آثار فریب در زندگی

«حق‌الناس» مهم‌ترین و پربسامدترین موضوع در دین اسلام است تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن (سوره بقره آیه ۲۸۲) نیز به همین موضوع اختصاص دارد و امیرالمؤمنین امام علی(ع) نیز می‌فرمایند: «خدای متعال رعایت حقوق بندگانش را مقدمه‌ای بر رعایت حقوق خودش قرار داده است.»

اوج جلوه‌گاه توجه به حق‌الناس در مکتب اسلام و اهل‌بیت(ع) را می‌توان در شب عاشورا مشاهده کرد؛ هنگامی که امام حسین (ع) شرط پیکار با ظلم و همراهی با خود را بدهکار نبودن گذاشت و بیعت خود را از افرادی که حقی بر گردن دارند، برداشت، چراکه پرداخت حق مردم را مقدم بر حضور در جهاد با طاغوت می‌دانستند.

همین رویداد مهم و درس‌آموز از واقعه کربلا سبب شد تا ایکنا با آغاز ماه محرم امسال به موضوع مهم «حق‌الناس» بپردازد و بخش‌هایی از کتاب «حق‌الناس، ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی» نوشته آیت‌الله مظاهری را به نظر مخاطبان خود برساند. در ادامه، مشروح بخش چهل و هشتم با عنوان «نکوهش کلی فریب» را می‌خوانید.

اساساً فریب چه در معامله و چه در غیر آن، مذموم است، رفتار یک مسلمان باید بر مبنای صداقت و درستی و بدون غش و عاری از فریب باشد. امیرالمؤمنین(ع) در توصیف ویژگی‌های مؤمنین می‌فرمایند: اعمالش بدون غش و نیرنگ است، «أعْمَالُهُ لیس فی‌ها غش وَلا خَدیعة». انزجار اسلام عزیز از فریب و حقه، به قدری است که گفتن دروغ معمولی به کودکان خردسال و گول زدن آنها را نیز نکوهش کرده است. در روایت آمده است که پیغمبر اکرم(ص) دیدند خانمی به کودکش می‌گوید بیا تا چیزی به تو بدهم. آن حضرت او را از اینکه حتی بچه خودش را گول بزند نهی کردند و فرمودند: اگر آنچه می‌گویی به او ندهی برای تو دروغ نوشته می‌شود.

طبق تعالیم دینی، حتی فریب حیوانات نیز مذموم است. در روایتی ذکر شده است که امام سجاد(ع) در سفری همراه یک نفر مشغول غذا خوردن بودند. ناگهان آهویی نزدیک سفره غذا آمد امام(ع) که می‌خواستند به آهو غذا بدهند، فرمودند: نزدیک بیا، در امانی کسی با تو کاری ندارد. آهو به نزدیک سفره ایشان آمد. در آن هنگام مردی که همراه آن حضرت بود، سنگی برداشت و به سوی آهو پرتاب کرد و او را فراری داد. امام سجاد(ع) ناراحت شدند و به وی فرمودند: چرا قول و عهد من با آهو را شکستی؟ و دیگر هیچ گاه با او سخن نگفتند.  

برخورد امام سجاد(ع) مشتمل بر این درس بزرگ است که رفتار انسان حتی با حیوانات نیز باید صادقانه و بدون فریب، خدعه، خلف وعده و عاری از عهدشکنی باشد، چه رسد در رفتار با سایر انسان‌ها.

پیامبر گرامی(ص) می‌فرمایند: «مَنْ بَاتِ وَفِی قَلْبِهِ غِشَ لِأَخِیهِ الْمُسْلِمِ بَاتَ فِی سَخَطِ الله وَأصْبَحَ کذلک حتى یتوبَ». هر کس شبی را بگذراند، در حالی که در دل قصد فریب کاری و نیرنگ زدن به برادر مسلمان خود دارد، آن شبانه‌روز را در خشم خداوند گذرانده است، مگر آنکه توبه کند.

البته نتیجه فریب انسان به خودش برمی‌گردد. قرآن کریم می‌فرماید: «ولا یحیق المکر السیئ إِلَّا بِأَهْلِهِ». خودداری از فریب و نیرنگ در خانه و بین اعضای خانواده نیز باید با جدیت مراعات گردد. اگر زن و شوهر همدیگر را فریب دهند و به هم دروغ بگویند، اطمینان و اعتماد آنها از یکدیگر سلب خواهد شد و خانه برای آنان ناامن می‌گردد.

برخی افراد از این فراتر رفته و می‌گویند: مگر می‌شود به شوهر دروغ نگفت؟ مگر می‌شود به زن دروغ نگفت و زن را فریب نداد؟ این طرز تفکر غلط و گناه است. زن و شوهر باید بگویند: «من کی‌ام لیلی و لیلی کیست من/ هر دو یک روحیم اندر دو بدن». اعضای خانواده و به ویژه زن و شوهر باید کمال صداقت و راستی را در رابطه با هم به کار گیرند و از هرگونه دروغ، فریب و نیرنگ، اجتناب جدی داشته باشند.  

معنای سلام علیکم

مسلمان‌ها باید برای همدیگر خیر و نیکی و سلامتی بخواهند و همه به فکر رفاه و آسایش یکدیگر باشند. یکی از شعار‌های اسلام، «سلام علیکم» است. در دوران جاهلیت مردم هنگام ملاقات با همدیگر می‌گفتند: «أنعم صباحا، صبح به خیر» و اگر بعد از ظهر بود، می‌گفتند: «أَنْعِم مَسَاء، عصر به خیر»؛ پس از ظهور اسلام پیامبر اکرم(ص) به مسلمان‌ها آموختند که هنگام ملاقات به یکدیگر بگویند: «سلام علیکم» و فرمودند: «سلام علیکم»، تحیت اهل بهشت است.

معنای سلام اینست که اولاً من جنگ، نزاع دلخوری و کینه با تو ندارم. من برای تو سلامتی و نیکویی می‌خواهم معنای دیگر اینست که من تو را فریب نمی‌دهم معنای دیگر این است که من در مقابل تو تسلیم هستم همان طور که تو باید در مقابل من تسلیم باشی معنای مهمتر اینکه من آنچه برای خود می‌خواهم برای تو هم می‌خواهم و آنچه برای خودم نمی‌پسندم برای تو نیز نخواهم پسندید. همان که در روایات متعددی با الفاظ مختلف می‌خوانیم؛ «تُحِب لَهُ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَتَکرَهُ لَهُ مَا تَکَرَهُ لنفسک»؛ بنابراین آن کسانی که دوست ندارند کسی فریبشان بدهد باید خود به فکر فریب دادن و گول زدن مردم نباشند.

امام صادق(ع) می‌فرمایند از فریب و نیرنگ مردم سخت اجتناب کنید که افرادی نیز شما را فریب خواهند داد و اگر مال نداشته باشید، فریب آنها در بستگان و نزدیکان شما کارگر می‌شود. در مجموع معنای سلام این است که‌ای مسلمان نسبت به من امنیت داشته باش، زیرا من فریبکار نیستم کم کاری و بیکاری ندارم دزد نیستم کم فروشی نمی‌کنم و اهل غش در معامله نخواهم بود.