كنگره كربلايی كاظم (21)
سير پيدايش و تحول نظريه الهام با تاكيد بر آيات قرآن
گروه فعاليت‌های قرآنی: الهام و معرفت اشراقی به عنوان يكی از منابع شناخت، ابتدا در حوزه مسائل و چالش‌های نخستين كلامی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و آنگاه به قلمرو عرفان و فلسفه را يافت.
«علی اسدی» قرآن‌پژوه دينی در نخستين كنگره بين‌المللی بزرگداشت حافظ كل قرآن، كربلايی كاظم ساروقی با ارائه مقاله‌ای تحت عنوان «سير پيدايش و تحول نظريه الهام با تاكيد بر آيات قرآن» به بررسی انواع فيوضات الهی و موانع دريافت آن پرداخت، اين مقاله به شرح ذيل است:
برخی از آيات و نيز گزارشات قرآن درباره القای بعضی معارف در دل، شماری از انسان‌های صالح غير نبی، زمينه‌ساز پيدايش تفكر و نظريه تازه‌ای در شناخت‌شناسی اسلامی شده است، براساس اين نظريه و نگرشی كه در گذر ايام و به تدريج، رو به رشد و استقلال نهاد، انسان می‌تواند در كنار شناخت تجربی، عقلی و وحيانی به نوع ديگری از شناخت دست يابد كه زمينه، قلمرو و ابزار متفاوتی دارد و جهان‌بينی متفاوتی را پديد می‌آورد، زمينه و راه دستيابی به چنين درك و فهمی كه می‌توان آن را شناخت اشراقی و معرفت الهامی و عرفانی ناميد، فقط تزكيه و تهذيب نفس و طهارت روح و روان است كه يگانه ابزار دريافت آن دل آدمی است و همه مومنان صالح و پرهيزكار می‌توانند متناسب با ايمان، عمل صالح و طهارت روحی خود، از معرفت يادشده برخوردار باشند.
چنين شناختی كه بی‌هيچ زمينه حسی و عقلی، به يكباره و فقط از سوی خداوند افاضه می‌شود، جلوه‌ای از امداد غيبی الهی در زندگی بشر است.
از برخی گزارش‌های رسيده برمی‌آيد كه الهام و معرفت اشراقی به عنوان يكی از منابع شناخت ابتدا در حوزه مسائل و چالش‌های نخستين كلامی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و آنگاه به قلمرو عرفان و فلسفه را يافت.
نسبت معرفت الهامی با وحی، نبوت، خاتميت، القائات شيطانی و آموزه‌های شريعت از چالش‌های پيش روی اين نظريه است و بر همين اساس، ارائه تصويری هر چند كوتاه از سر پيدايش و تحول اين نظريه معرفتی در انديشه اسلامی به ويژه با تاكيد بر آيات قرآن ضروری می‌نمايد.
اعتقاد به ارتباط آدمی با موجودات فرابشری اعم از خدا، فرشتگان، جن و شياطين و دريافت برخی از معارف و دانستنی‌های غير متعارف از آنان، پيشينه ديرينه‌ای در تاريخ اديان و فرهنگ‌های بشری دارد كاربرد وحی در كتاب مقدس به معنای الهام در اغلب موارد، وعده برخورداری از الهام به نويسندگان عهد جديد در كتاب مقدس، اعتقاد متكلمان مسيحی به برخورداری كاتبان كتب مقدس از الهام و ارشاد الهی در نگارش آن و باور ديرين در فرهنگ عرب جاهلی به ارتباط پديده‌های شعر و كهانت با القائات جن و شياطين، از جمله مويدهای اين مدعاست. واژه اهلام كه فقط يك بار و به شكل ماضی در قرآن آمده است، همه به معنای القای بی‌واسطه و تكوينی (فطری) تقوا و فجور از سوی خدا در جان (نفس) او، همزمان با آفرينش ساحت روحانی وی به كار نرفته است (شمس 7-10) براساس توصيفی كه مفسران از اين واژه به دست داده‌اند، رويكرد قرآنی و تفسيری الهام به تفكيك، تحت چهار عنوان الهام فطری، الهام قلبی، الهام غريزی و الهام طبيعی قابل بررسی است.
الهام فطری در بينش قرآن همه موجودات اعم از جمادات، گياهان و حيوانات و نيز هر دو ساحت وجودی انسان يعنی جسم و جان او هر يك به تناسب و در پرتو يكی از دو هدايت تكوينی و تشريعی خداوند قابل رشد و تكامل است. بنابراين طبيعی است كه هنگام آفرينش روح و جان آدمی نفس گونه‌ای از شناخت و آگاهی در ارتباط با آنچه قرآن را تقوا و فجور می‌نامد به وی داده شده باشد.
الهام قلبی، بنابر ديدگاه مفسران گاه در مواردی خاص خداوند شناخت يا انجام كاری را هنگام خواب يا بيداری در دل افراد صالحی غير از انبياء القا می‌كند كه قرآن با تعبير وحی از آن ياد می‌كند وحی به مادر موسی (ع) «قصص هفت»، از اين قبيل است. اغلب مفسران شيعه و سنی به پيروی از قتاد و با تأكيد بر پيامبر نبودن مادر موسی (ع) وحی به او را الهام و نه وحی نبوت دانسته‌اند وحی به حواريون حضرت عيسی (ع) و فرشتگان و اعطای برخی علوم غير عادی و غير اكتسابی از سوی خداوند به برخی انبيا و اوليای خود مانند يوسف (ع) و خضر (ع) نيز از اين نوع الهام تلقی می‌شود و اين نوع الهام، زمينه‌ساز پيدايش نظريه شناخت و معرفت الهامی و عرفانی در شناخت شناسی اسلامی شد.
الهام غريزی؛ در آيه 68 سوره نحل از وحی به زنبور عسل سخن آمده است. شمار زيادی از مفسران شيعه و سنی و به تبع برخی مفسران نخستين و نيز احاديث اسلامی، ايحاء را در آيه مذكور به معنای الهام دانسته اند و برخی نيز آن را به معنای آفرينش غرايز دانسته‌اند.
الهام طبيعی در آيات 1-4 سوره زالزل خداوند در آغاز از زلزله و تكان‌های شديد زمين به وقت قيامت گزارش می‌دهد و اين كه زمين بارهای سنگين درون خود را بيرون می‌افكند و اخبار و نتيجه ناگفته‌های خويش را بازگو می‌كند، آنگاه در پاسخ انسان كه از سر شگفتی می‌پرسد زمين را چه شده است كه چنين می‌كند؟ آن را نتيجه وحی خداوند به آن می‌خواند. در اين جا نيز مفسران «ايحاء» را به معنای «الهام» و شماری نيز به معنای «امر» دانسته‌اند.
برخی از آيات و نيز گزارشات قرآن درباره القای بعضی معارف در دل، شماری از انسان‌های صالح غير نبی، زمينه‌ساز پيدايش تفكر و نظريه تازه‌ای در شناخت‌شناسی اسلامی شده است، براساس اين نظريه و نگرشی كه در گذر ايام و به تدريج، رو به رشد و استقلال نهاد، انسان می‌تواند در كنار شناخت تجربی، عقلی و وحيانی به نوع ديگری از شناخت دست يابد كه زمينه، قلمرو و ابزار متفاوتی دارد و جهان‌بينی متفاوتی را پديد می‌آورد، زمينه و راه دستيابی به چنين درك و فهمی كه می‌توان آن را شناخت اشراقی و معرفت الهامی و عرفانی ناميد، فقط تزكيه و تهذيب نفس و طهارت روح و روان است كه يگانه ابزار دريافت آن دل آدمی است و همه مومنان صالح و پرهيزكار می‌توانند متناسب با ايمان، عمل صالح و طهارت روحی خود، از معرفت يادشده برخوردار باشند.
چنين شناختی كه بی‌هيچ زمينه حسی و عقلی، به يكباره و فقط از سوی خداوند افاضه می‌شود، جلوه‌ای از امداد غيبی الهی در زندگی بشر است.
از برخی گزارش‌های رسيده برمی‌آيد كه الهام و معرفت اشراقی به عنوان يكی از منابع شناخت ابتدا در حوزه مسائل و چالش‌های نخستين كلامی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و آنگاه به قلمرو عرفان و فلسفه را يافت.
نسبت معرفت الهامی با وحی، نبوت، خاتميت، القائات شيطانی و آموزه‌های شريعت از چالش‌های پيش روی اين نظريه است و بر همين اساس، ارائه تصويری هر چند كوتاه از سر پيدايش و تحول اين نظريه معرفتی در انديشه اسلامی به ويژه با تاكيد بر آيات قرآن ضروری می‌نمايد.
اعتقاد به ارتباط آدمی با موجودات فرابشری اعم از خدا، فرشتگان، جن و شياطين و دريافت برخی از معارف و دانستنی‌های غير متعارف از آنان، پيشينه ديرينه‌ای در تاريخ اديان و فرهنگ‌های بشری دارد كاربرد وحی در كتاب مقدس به معنای الهام در اغلب موارد، وعده برخورداری از الهام به نويسندگان عهد جديد در كتاب مقدس، اعتقاد متكلمان مسيحی به برخورداری كاتبان كتب مقدس از الهام و ارشاد الهی در نگارش آن و باور ديرين در فرهنگ عرب جاهلی به ارتباط پديده‌های شعر و كهانت با القائات جن و شياطين، از جمله مويدهای اين مدعاست. واژه اهلام كه فقط يك بار و به شكل ماضی در قرآن آمده است، همه به معنای القای بی‌واسطه و تكوينی (فطری) تقوا و فجور از سوی خدا در جان (نفس) او، همزمان با آفرينش ساحت روحانی وی به كار نرفته است (شمس 7-10) براساس توصيفی كه مفسران از اين واژه به دست داده‌اند، رويكرد قرآنی و تفسيری الهام به تفكيك، تحت چهار عنوان الهام فطری، الهام قلبی، الهام غريزی و الهام طبيعی قابل بررسی است.
الهام فطری در بينش قرآن همه موجودات اعم از جمادات، گياهان و حيوانات و نيز هر دو ساحت وجودی انسان يعنی جسم و جان او هر يك به تناسب و در پرتو يكی از دو هدايت تكوينی و تشريعی خداوند قابل رشد و تكامل است. بنابراين طبيعی است كه هنگام آفرينش روح و جان آدمی نفس گونه‌ای از شناخت و آگاهی در ارتباط با آنچه قرآن را تقوا و فجور می‌نامد به وی داده شده باشد.
الهام قلبی، بنابر ديدگاه مفسران گاه در مواردی خاص خداوند شناخت يا انجام كاری را هنگام خواب يا بيداری در دل افراد صالحی غير از انبياء القا می‌كند كه قرآن با تعبير وحی از آن ياد می‌كند وحی به مادر موسی (ع) «قصص هفت»، از اين قبيل است. اغلب مفسران شيعه و سنی به پيروی از قتاد و با تأكيد بر پيامبر نبودن مادر موسی (ع) وحی به او را الهام و نه وحی نبوت دانسته‌اند وحی به حواريون حضرت عيسی (ع) و فرشتگان و اعطای برخی علوم غير عادی و غير اكتسابی از سوی خداوند به برخی انبيا و اوليای خود مانند يوسف (ع) و خضر (ع) نيز از اين نوع الهام تلقی می‌شود و اين نوع الهام، زمينه‌ساز پيدايش نظريه شناخت و معرفت الهامی و عرفانی در شناخت شناسی اسلامی شد.
الهام غريزی؛ در آيه 68 سوره نحل از وحی به زنبور عسل سخن آمده است. شمار زيادی از مفسران شيعه و سنی و به تبع برخی مفسران نخستين و نيز احاديث اسلامی، ايحاء را در آيه مذكور به معنای الهام دانسته اند و برخی نيز آن را به معنای آفرينش غرايز دانسته‌اند.
الهام طبيعی در آيات 1-4 سوره زالزل خداوند در آغاز از زلزله و تكان‌های شديد زمين به وقت قيامت گزارش می‌دهد و اين كه زمين بارهای سنگين درون خود را بيرون می‌افكند و اخبار و نتيجه ناگفته‌های خويش را بازگو می‌كند، آنگاه در پاسخ انسان كه از سر شگفتی می‌پرسد زمين را چه شده است كه چنين می‌كند؟ آن را نتيجه وحی خداوند به آن می‌خواند. در اين جا نيز مفسران «ايحاء» را به معنای «الهام» و شماری نيز به معنای «امر» دانسته‌اند.
