معناداری زندگی از دیدگاه ملاصدرا
گروه اندیشه: زندگی فردی و اجتماعی انسان حامل معنا و مفهوم‌های گسترده‌ای است که به زندگی انسان جهت می‌دهد و سبب رشد و تعالی انسان می‌شود، اما انسان‌ها معمولاً در دنیای مادی امروز کم‌تر به به این مهم توجه می‌کنند و بعضا از آن غافل هستند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان، به عقیده صاحب نظران بهره‌مندی درست از خیرات و مواهب الهی و مواجهه صحیح با شرور زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم می‌کند که این مهم رمز معناداری زندگی اوست.
خبرنگار خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در اصفهان با حجت‌الاسلام علی ارشد ریاحی، دانشیارگروه فلسفه وکلام اسلامی دانشگاه اصفهان که به تازگی کتابی با عنوان «معناداری زندگی از دیدگاه ملاصدرا» نوشته و توسط انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان منتشر شده است در خصوص «معناداری زندگی» گفت وگویی انجام داده که متن آن را در ادامه می‌خوانید:
ایکنا: معناداری زندگی از منظر آیات و روایات دینی به چه معناست؟
ارشد ریاحی: از دیدگاه قرآن و سیره اهل بیت(ع)، زندگی که با هدف داری و ارزشمندی همراه باشد، ویژه انسان است و در دو عالم دنیا و آخرت از آن برخوردار خواهد بود. این زندگی در دنیا برای اهدافی اعم از مادی و معنوی یا وجودی صورت می‌گیرد. در عالم آخرت انسان‌ها دارای حیاتی متناسب با اعمال و نیاتی که در دنیا داشته‌اند، خواهند شد. پس به طور کلی محور اصلی معناداری زندگی را اهداف مادی و معنوی یا وجودی تشکیل می‌دهد که انسان‌ها در زندگی دنیوی از روی علم و آگاهی اختیار کرده‌اند.
ایکنا: فیلسوفان و متلکلمان اسلامی به خصوص ملاصدرا در خصوص معناداری زندگی چه دیدگاه‌هایی دارند و اصولا مواجهه آن‌ها با این موضوع به چه نحوی است؟
ارشدریاحی: فیلسوفان و متکلمان اسلامی به صورت جداگانه و ویژه به مبحث معناداری زندگی نپرداخته‌اند و البته ملاصدرا نیز از ایشان مستثنا نیست، اما اکثر فیلسوفان و متکلمان بهره‌گیری خاصی از منابع اسلامی از جمله قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) داشته‌اند که می‌توان با استنباط و استخراج به دیدگاه‌های ارزشمندی از ایشان درباره موضوع معناداری زندگی دست یافت که البته جای پژوهش در این زمینه از ابعاد و زوایای مختلف وجود دارد. در نگاه اول دیدگاه ملاصدرا درباره این موضوع با موضوعاتی چون سلوک انسان و استکمال او، سعادت و رستگاری انسان مشابه دانسته می‌شود، اما با تامل دقیق در آثار او می‌توان دریافت که برای هر انسانی بی نهایت لایه برای معناداری زندگی ترسیم کرد که از مراتب پایین تا ایده‌آل قابل تحقق است. مراتب پایین رسیدن به امکانات مادی زندگی و مراتب ایده‌آل دست یافتن به قرب‌الهی است که این موضوع در پیشگفتار و مقدمه کتاب معناداری زندگی به خوبی در این زمینه بحث شده است.
دیدگاه ملاصدرا کاملا منطبق با اصول عقلی ارائه شده در کتاب و سنت است. علاوه بر این او با توجه به اصول عقلی و چارچوبی که برای فلسفه خویش پایگذاری کرده همچون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، وجود مستقل و رابط، درباره موضوع معناداری زندگی مباحث ارزشمندی دارد.
اکثر دیدگاه‌های رایج مطرح شده توسط فیلسوفان و متکلمان اسلامی کمابیش در موافقت با دیدگاه ملاصدرا قرار دارد. نقطه تمرکز اکثر دیدگاه‌های مخالف نیز حول محور دیدگاه‌های طبیعت‌گرا با خروجی مادی‌گرایی و توجه حداکثری به بهره‌مندی‌های مادی و لذایذ دنیوی و اموری از این قبیل است.
ملاصدرا مباحث وجودی خویش را بر مبنای «تشکیک وجود» و «وجود مستقل و رابط» بنا نهاده است. بر طبق این مبانی انسان به لحاظ مرتبه وجودی، موجودی ناقص و ضعیف است که قدم در زندگی دنیا نهاده تا با تلاش خویش در سایه اعمال صالح و تهذیب نفس از مراتب نقص گذر کند و به مراتب کمال ارتقاء یابد. به عبارت دیگر ضعف وجودی انگیزه‌ای است که انسان را وا می‌دارد هدف آفرینش خود را که همان استکمال نفس و سعادت اخروی است، محقق کند و عشق، هدیه و نعمتی الهی است که در این راه، انسان را در رسیدن به موفقیت یاری می‌کند.
معناداری زندگی دنیوی انسان با بقاء وجودی او و نامیرایی او گره خورده است. ملاصدرا انسان را در حکم مسافری می‌داند که در سرتاسر زندگی دنیوی طالب بقاء و جاودانگی خویش است و به همین منظور از مرگ نمی‌هراسد، بلکه به سوی مرگ می‌شتابد. این هدف زمانی برای انسان میسر می‌شود که با درست زندگی کردن در (سایه برحذر بودن از توجه صرف به زندگی مادی و امور ظاهری زندگی) و تکامل جوهری (در سایه ارتقاء روح و نفس انسان) شایستگی برای حیات اخروی را به‌دست آورد.
ایکنا: مفهوم خیر وشر در معناداری زندگی انسان چیست؟
ارشدریاحی: در صورتی که یافتن معنای زندگی را در گرو تحقق اهداف مادی، معنوی یا وجودی بدانیم، بهره‌مندی از خیرات و موهبت‌های الهی در معناداری زندگی انسان مؤثر خواهد بود. از طرف دیگر اگر معنای زندگی را عبارت از ارزشی که زندگی کردن را مقرون به صرفه می‌کند، بدانیم؛ توجیه صحیح شرور و رنج ها در معناداری زندگی اهمیت می‌یابد. در این بین ملاصدرا خیر را مساوی وجود می‌داند که مورد خواست خداوند است. او شرور را از امور عدمی می‌داند که در اثر دور ماندن از درگاه رحمت خاص الهی شر نامیده می‌شود و علاوه بر این او شرور را نسبی می‌داند و اموری را که در نسبت با کمال نفس انسانی(غایت وجودی انسان) مضر هستند، را شر می‌نامد. به همین ترتیب ملاصدرا وجود شر را در عالم برای رسیدن اشیاء به غایت و مقصودشان ضروری می‌داند. به عبارت دیگر بهره‌مندی درست از خیرات و مواهب الهی و مواجهه صحیح با شرور زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم خواهد کرد که رمز معناداری زندگی اوست.
امکانات ظاهری زندگی و تجملات در زندگی محدود دنیوی نشان از ناپایداری آن‌ها دارد. انسان‌ها در مواجهه با امکانات ظاهری زندگی دو راه دارند یا باید از آن‌ها گذر کنند و یا به آن‌ها از این منظر نگاه کنند که چگونه از طریق آن‌ها به خداوند نزدیک می‌شوند و تنها در این دو حالت است که امکانات ظاهری زندگی محور زندگی دنیایی انسان قرار نمی‌گیرد و زندگی تؤام با معنا خواهد بود .
ایکنا: تعریف ملاصدرا از مادی گرایی چیست و از منظر وی چه نسبتی میان مادی‌گرایی و معناداری زندگی است؟
ارشدریاحی: ملاصدرا نیز به ویژگی‌های مادیات از جمله تغییر، دگرگونی، تجدد، ناپایداری لذت‌ها و کامروایی‌ها، عمر محدود آن‌ها اشاره می‌کند که حاکی از عدم شایستگی برای دلبسته شدن انسان به آن‌ها است. ملاصدرا عوامل مادی‌گرایی بشر را عبارت می‌داند از فرو رفتن در عالم طبیعت، دور شدن از حق، گرایش به دانش‌های ظاهری، خود نمائی، توجه به امور دنیایی، درک لذت‌های دنیایی و انجام عبادات ظاهری که همه نشانه‌های زندگی بی معناست. وی راه درمان مادی‌گرایی بشر را رسیدن به معرفت الهی، درک کمال مطلق، بارور شدن خرد و دانش، تنهایی‌گزینی همراه با ذکر و تفکر درباره خدا، قناعت، دوری از شهوات و تمایلات دنیوی، دینداری واقعی همراه با پیروی از پیامبر و اولیای خدا می‌داند.
ایکنا: متفکران غربی چه نوع نگاه و رویکردی در خصوص معناداری زندگی دارند؟
ارشدریاحی: در یک نگاه کلی دیدگاه متفکران غربی به موضوع معناداری زندگی نگاهی است که صرفا متوجه سطوح ابتدایی زندگی و اهدافی چون برآورده شدن غرایز، احساسات و نیازهای مادی است. دیدگاه‌های غربی حول این موضوع منحصر به دیدگاه طبیعت‌گراست که به دو دسته شخص‌گرا و عین‌گرا تقسیم می‌شود. در دیدگاه شخص‌گرا احساسات و تمایلات شخصی فرد به زندگی او معنا می‌دهد که نظریات روانشناسانی چون «فرانکل» در این زمینه شاخص است. ولی در دیدگاه عین‌گرا واقعیاتی که اعتقاد به آن‌ها عینا در معناداری زندگی انسان مؤثر است چون جاودانه زیستن آدمی، بهره‌مندی از نعمت‌ها و برطرف کردن رنج‌ها و غیره شاخص است. در این دسته نظریات پراکنده با نگاهی کاملا مادی در نظریات غربی وجود دارد که نظریات اگزیستانسیالیست‌ها چون «سورن‌کی یرکگور»، «کارل یاسپرس» و «سارتر» شاخص است.
در بین متفکران مسلمان زندگی انسان در سایه ارتباط با مبدأ وجود خویش یعنی خداوند و هماهنگی با او معنادار می‌شود. همانطور که قبلا اشاره شد در بین اندیشمندان جهان اسلام به طور مجزا به این موضوع پرداخته نشده، اما در ضمن موضوعاتی چون هدف آفرینش انسان و غایت هستی توجه به نظریات استاد مرتضی مطهری و محمدتقی جعفری شاخص است.
ایکنا: نتیجه‌ای که شما درکتاب معناداری زندگی ارائه داده‌اید، چیست؟
ارشد ریاحی: انسان عصر حاضر نباید خود را گرفتار امکانات ظاهری و تجملات زندگی کند به گونه‌ای که تمام عمر صرف برآورده کردن این امور شود. نپرداختن به انواع سرگرمی‌ها و لذت‌های آنی بدون پشتوانه عقلانی باید در اولویت قرار گیرد. با پرورش و رشد علم و خرد حقیقی زمینه رسیدن به لایه‌های عالی معنارا برای زندگی خویش فراهم کنیم. طرز نگرش انسان نسبت به زندگی باید به سمت و سوی تحقق اهداف آفرینش و خدایی شدن باشد، تنها در این صورت است که معنای اصیل زندگی انسان تحقق می‌یابد و از جنبه‌های بی‌معنای زندگی چون افسردگی، خشونت، خودکشی و .... دور می‌ماند.
خبرنگار خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در اصفهان با حجت‌الاسلام علی ارشد ریاحی، دانشیارگروه فلسفه وکلام اسلامی دانشگاه اصفهان که به تازگی کتابی با عنوان «معناداری زندگی از دیدگاه ملاصدرا» نوشته و توسط انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان منتشر شده است در خصوص «معناداری زندگی» گفت وگویی انجام داده که متن آن را در ادامه می‌خوانید:
ایکنا: معناداری زندگی از منظر آیات و روایات دینی به چه معناست؟
ارشد ریاحی: از دیدگاه قرآن و سیره اهل بیت(ع)، زندگی که با هدف داری و ارزشمندی همراه باشد، ویژه انسان است و در دو عالم دنیا و آخرت از آن برخوردار خواهد بود. این زندگی در دنیا برای اهدافی اعم از مادی و معنوی یا وجودی صورت می‌گیرد. در عالم آخرت انسان‌ها دارای حیاتی متناسب با اعمال و نیاتی که در دنیا داشته‌اند، خواهند شد. پس به طور کلی محور اصلی معناداری زندگی را اهداف مادی و معنوی یا وجودی تشکیل می‌دهد که انسان‌ها در زندگی دنیوی از روی علم و آگاهی اختیار کرده‌اند.
ایکنا: فیلسوفان و متلکلمان اسلامی به خصوص ملاصدرا در خصوص معناداری زندگی چه دیدگاه‌هایی دارند و اصولا مواجهه آن‌ها با این موضوع به چه نحوی است؟
ارشدریاحی: فیلسوفان و متکلمان اسلامی به صورت جداگانه و ویژه به مبحث معناداری زندگی نپرداخته‌اند و البته ملاصدرا نیز از ایشان مستثنا نیست، اما اکثر فیلسوفان و متکلمان بهره‌گیری خاصی از منابع اسلامی از جمله قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) داشته‌اند که می‌توان با استنباط و استخراج به دیدگاه‌های ارزشمندی از ایشان درباره موضوع معناداری زندگی دست یافت که البته جای پژوهش در این زمینه از ابعاد و زوایای مختلف وجود دارد. در نگاه اول دیدگاه ملاصدرا درباره این موضوع با موضوعاتی چون سلوک انسان و استکمال او، سعادت و رستگاری انسان مشابه دانسته می‌شود، اما با تامل دقیق در آثار او می‌توان دریافت که برای هر انسانی بی نهایت لایه برای معناداری زندگی ترسیم کرد که از مراتب پایین تا ایده‌آل قابل تحقق است. مراتب پایین رسیدن به امکانات مادی زندگی و مراتب ایده‌آل دست یافتن به قرب‌الهی است که این موضوع در پیشگفتار و مقدمه کتاب معناداری زندگی به خوبی در این زمینه بحث شده است.
دیدگاه ملاصدرا کاملا منطبق با اصول عقلی ارائه شده در کتاب و سنت است. علاوه بر این او با توجه به اصول عقلی و چارچوبی که برای فلسفه خویش پایگذاری کرده همچون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، وجود مستقل و رابط، درباره موضوع معناداری زندگی مباحث ارزشمندی دارد.
اکثر دیدگاه‌های رایج مطرح شده توسط فیلسوفان و متکلمان اسلامی کمابیش در موافقت با دیدگاه ملاصدرا قرار دارد. نقطه تمرکز اکثر دیدگاه‌های مخالف نیز حول محور دیدگاه‌های طبیعت‌گرا با خروجی مادی‌گرایی و توجه حداکثری به بهره‌مندی‌های مادی و لذایذ دنیوی و اموری از این قبیل است.
ملاصدرا مباحث وجودی خویش را بر مبنای «تشکیک وجود» و «وجود مستقل و رابط» بنا نهاده است. بر طبق این مبانی انسان به لحاظ مرتبه وجودی، موجودی ناقص و ضعیف است که قدم در زندگی دنیا نهاده تا با تلاش خویش در سایه اعمال صالح و تهذیب نفس از مراتب نقص گذر کند و به مراتب کمال ارتقاء یابد. به عبارت دیگر ضعف وجودی انگیزه‌ای است که انسان را وا می‌دارد هدف آفرینش خود را که همان استکمال نفس و سعادت اخروی است، محقق کند و عشق، هدیه و نعمتی الهی است که در این راه، انسان را در رسیدن به موفقیت یاری می‌کند.
معناداری زندگی دنیوی انسان با بقاء وجودی او و نامیرایی او گره خورده است. ملاصدرا انسان را در حکم مسافری می‌داند که در سرتاسر زندگی دنیوی طالب بقاء و جاودانگی خویش است و به همین منظور از مرگ نمی‌هراسد، بلکه به سوی مرگ می‌شتابد. این هدف زمانی برای انسان میسر می‌شود که با درست زندگی کردن در (سایه برحذر بودن از توجه صرف به زندگی مادی و امور ظاهری زندگی) و تکامل جوهری (در سایه ارتقاء روح و نفس انسان) شایستگی برای حیات اخروی را به‌دست آورد.
ایکنا: مفهوم خیر وشر در معناداری زندگی انسان چیست؟
ارشدریاحی: در صورتی که یافتن معنای زندگی را در گرو تحقق اهداف مادی، معنوی یا وجودی بدانیم، بهره‌مندی از خیرات و موهبت‌های الهی در معناداری زندگی انسان مؤثر خواهد بود. از طرف دیگر اگر معنای زندگی را عبارت از ارزشی که زندگی کردن را مقرون به صرفه می‌کند، بدانیم؛ توجیه صحیح شرور و رنج ها در معناداری زندگی اهمیت می‌یابد. در این بین ملاصدرا خیر را مساوی وجود می‌داند که مورد خواست خداوند است. او شرور را از امور عدمی می‌داند که در اثر دور ماندن از درگاه رحمت خاص الهی شر نامیده می‌شود و علاوه بر این او شرور را نسبی می‌داند و اموری را که در نسبت با کمال نفس انسانی(غایت وجودی انسان) مضر هستند، را شر می‌نامد. به همین ترتیب ملاصدرا وجود شر را در عالم برای رسیدن اشیاء به غایت و مقصودشان ضروری می‌داند. به عبارت دیگر بهره‌مندی درست از خیرات و مواهب الهی و مواجهه صحیح با شرور زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم خواهد کرد که رمز معناداری زندگی اوست.
امکانات ظاهری زندگی و تجملات در زندگی محدود دنیوی نشان از ناپایداری آن‌ها دارد. انسان‌ها در مواجهه با امکانات ظاهری زندگی دو راه دارند یا باید از آن‌ها گذر کنند و یا به آن‌ها از این منظر نگاه کنند که چگونه از طریق آن‌ها به خداوند نزدیک می‌شوند و تنها در این دو حالت است که امکانات ظاهری زندگی محور زندگی دنیایی انسان قرار نمی‌گیرد و زندگی تؤام با معنا خواهد بود .
ایکنا: تعریف ملاصدرا از مادی گرایی چیست و از منظر وی چه نسبتی میان مادی‌گرایی و معناداری زندگی است؟
ارشدریاحی: ملاصدرا نیز به ویژگی‌های مادیات از جمله تغییر، دگرگونی، تجدد، ناپایداری لذت‌ها و کامروایی‌ها، عمر محدود آن‌ها اشاره می‌کند که حاکی از عدم شایستگی برای دلبسته شدن انسان به آن‌ها است. ملاصدرا عوامل مادی‌گرایی بشر را عبارت می‌داند از فرو رفتن در عالم طبیعت، دور شدن از حق، گرایش به دانش‌های ظاهری، خود نمائی، توجه به امور دنیایی، درک لذت‌های دنیایی و انجام عبادات ظاهری که همه نشانه‌های زندگی بی معناست. وی راه درمان مادی‌گرایی بشر را رسیدن به معرفت الهی، درک کمال مطلق، بارور شدن خرد و دانش، تنهایی‌گزینی همراه با ذکر و تفکر درباره خدا، قناعت، دوری از شهوات و تمایلات دنیوی، دینداری واقعی همراه با پیروی از پیامبر و اولیای خدا می‌داند.
ایکنا: متفکران غربی چه نوع نگاه و رویکردی در خصوص معناداری زندگی دارند؟
ارشدریاحی: در یک نگاه کلی دیدگاه متفکران غربی به موضوع معناداری زندگی نگاهی است که صرفا متوجه سطوح ابتدایی زندگی و اهدافی چون برآورده شدن غرایز، احساسات و نیازهای مادی است. دیدگاه‌های غربی حول این موضوع منحصر به دیدگاه طبیعت‌گراست که به دو دسته شخص‌گرا و عین‌گرا تقسیم می‌شود. در دیدگاه شخص‌گرا احساسات و تمایلات شخصی فرد به زندگی او معنا می‌دهد که نظریات روانشناسانی چون «فرانکل» در این زمینه شاخص است. ولی در دیدگاه عین‌گرا واقعیاتی که اعتقاد به آن‌ها عینا در معناداری زندگی انسان مؤثر است چون جاودانه زیستن آدمی، بهره‌مندی از نعمت‌ها و برطرف کردن رنج‌ها و غیره شاخص است. در این دسته نظریات پراکنده با نگاهی کاملا مادی در نظریات غربی وجود دارد که نظریات اگزیستانسیالیست‌ها چون «سورن‌کی یرکگور»، «کارل یاسپرس» و «سارتر» شاخص است.
در بین متفکران مسلمان زندگی انسان در سایه ارتباط با مبدأ وجود خویش یعنی خداوند و هماهنگی با او معنادار می‌شود. همانطور که قبلا اشاره شد در بین اندیشمندان جهان اسلام به طور مجزا به این موضوع پرداخته نشده، اما در ضمن موضوعاتی چون هدف آفرینش انسان و غایت هستی توجه به نظریات استاد مرتضی مطهری و محمدتقی جعفری شاخص است.
ایکنا: نتیجه‌ای که شما درکتاب معناداری زندگی ارائه داده‌اید، چیست؟
ارشد ریاحی: انسان عصر حاضر نباید خود را گرفتار امکانات ظاهری و تجملات زندگی کند به گونه‌ای که تمام عمر صرف برآورده کردن این امور شود. نپرداختن به انواع سرگرمی‌ها و لذت‌های آنی بدون پشتوانه عقلانی باید در اولویت قرار گیرد. با پرورش و رشد علم و خرد حقیقی زمینه رسیدن به لایه‌های عالی معنارا برای زندگی خویش فراهم کنیم. طرز نگرش انسان نسبت به زندگی باید به سمت و سوی تحقق اهداف آفرینش و خدایی شدن باشد، تنها در این صورت است که معنای اصیل زندگی انسان تحقق می‌یابد و از جنبه‌های بی‌معنای زندگی چون افسردگی، خشونت، خودکشی و .... دور می‌ماند.
