مطالعات‌میان‌رشته‌ای قرآن؛ نقطه تقریب و وحدت علوم و عالمان
گروه اندیشه: عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی ضمن تشریح 3 گرایش در مطالعات میانرشتهای قرآنی به طرح 4 چالش اساسی این مطالعات پرداخت و گفت: حرکت علمی بشر باید به نقطه وحدت برسد و شاید یکی از برکات این مطالعات تقریب و وحدت بین علوم عالمان باشد.
حجت‌الاسلام حمیدرضا بصیری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که آیا در مطالعات بین‌رشته‌ای، «قرآن» به مثابه رشته در نظر گرفته می‌شود، گفت: این مسامحه در تعبیر است و به این معنا نیست که در مطالعه بین رشته‌ای قرآنی، قرآن نوعی رشته است. مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی نوعی جعل اصطلاح است، هرچند از خود قرآن کریم رشته‌های مختلف علمی و تخصصی نشئت می‌گیرد.
بصیری افزود: نکته حائز اهمیت این است که مطالعات میان رشته‌ای فقط مختص به علوم قرآن نیست، بلکه معارف قرآنی و یا علوم فی القرآن را نیز در بر می‌گیرد. علوم قرآن درباره قرآن است مثل محکم و متشابه یا ناسخ و منسوخ، اما معارف قرآن اعم است. از این رو اگر بگوییم مطالعات میان رشته‌ای قرآنی بهتر است تا اینکه بگوییم مطالعات بین‌رشته‌ای علوم قرآنی.
وی در پاسخ به این پرسش که مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی چه موضوعاتی را در بر می‌گیرد؟ گفت: اینجا مراد از قرآن دایره شامل‌تر و وسیع‌تر معارف قرآنی است و به علوم فی‌القرآن اختصاص دارد که علومی است که در متن خود قرآن وجود دارد و اعتقادات اخلاقیات، اجتماعیات و ... را در بر می‌گیرد. در مطالعات بین‌رشته‌ای این معارف به صورت مشترک از منظر رشته‌های مختلف علومی که در دانشگاه‌ها و مراکز علمی وجود دارد، مورد بحث قرار می‌گیرد.
سه رویکرد در مطالعات میانرشتهای قرآنی
بصیری ادامه داد: محققان با این رویکرد گاهی می‌آیند و بررسی می‌کنند که آیا دانش‌ها اعم از انسانی، فنی و تجربی در قرآن وجود دارد یا نه؟ در این صورت مطالعه بین‌رشته‌ای تطبیقی خواهد بود. برخی دیگر از نظر روشی کار می‌کنند و به این مسئله می‌پردازند که موضوعات این علوم در قرآن با چه روشی مورد بررسی قرار گرفته و چگونه به آن‌ها پرداخته شده است؟
وی افزود: برای مثال فرض کنید در پزشکی و علوم تجربی برخی موضوعات با نگاه قرآنی بررسی می‌شود و با منبع وحیانی و منبع دانشمندان، علوم تجربی مورد بررسی قرار می‌گیرد. این کار هم از لحاظ دستاوردها و معلوماتی که به دست آمده و گاهی از نظر روش‌هایی که هر دو منبع به آن توجه کرده‌اند و گاهی در رویکرد سوم، به صورت مبنایی این موضوعات مورد بررسی قرار می‌گیرد و بررسی می‌شود که مبنای هر یک از این علوم در قرآن چیست؟ مباحثات میان رشته‌ای از این جهات می‌تواند عملی‌شود.
مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی به دنبال چیست؟
عضو هئیت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، در پاسخ به این پرسش که آیا ما در مطالعات بین‌رشته‌ای به دنبال این هستیم که مسئله‌ای علمی را جواب بدهیم و یا می‌خواهیم مجهولی قرآنی را با توجه به دستاوردهای علمی معلوم کنیم؟ گفت: این‌ها با هم مغایرتی ندارند و ممکن است با هم اتفاق بیفتند. در برخی از موارد نیز این فعالیت برای تقریب بین ذهن‌هاست و اینکه عالمان و متخصصین به هم نزدیک شوند و به یک وحدت علمی برسیم. چون می‌دانید که جهان، جهان وحدت است و به تعبیر قرآن از خدا شروع شده و به خدا ختم خواهد شد.
وی افزود: حرکت علمی بشر نیز باید به نقطه وحدت برسد و شاید یکی از برکات مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی این باشد تا وحدت بین عالمان و متخصصان و علوم به نقطه تقریب و وحدت برسد. باید توجه داشت که خیلی از مسائل در حوزه قرآن وجود دارند که با یک نگاه تک‌رشته‌ای حل نشده‌اند، زیرا بخشی از مسئله توسط یک رشته و بخشی دیگر توسط رشته دیگر حل می‌شوند. بنابراین راه حل این مسائل منوط به این است که توسط چند رشته مورد تحلیل و تفسیر قرار بگیرد.
بصیری ادامه داد: مقصد دیگر مطالعات بین‌رشته‌ای در حوزه قرآن و حدیث این است که گاهی برخی خواسته‌اند بین علم و دین تفکیک برقرار کنند و بر اساس تفکراتی که در قرون وسطی وجود داشته است در خصوص قرآن و اسلام نیز نظر دهند و احکام و دستورات قرآنی را با مجموعه علم و دانش‌های بشری در تضاد ببینند. یکی از اهداف مطالعات بین‌رشته‌ای در این زمینه این می‌تواند باشد که این نگاه تفکیکی را رد کند و این باور را نفی کند که قرآن کریم مخالفتی با علم‌های قطعی بشری دارد. این‌ها اغراض و برکات مختلفی است که می‌توان با این رویکرد در مطالعات قرآنی به آن‌ها رسید.
پیشنه مطالعات بین‌رشته‌ای
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در پاسخ به این پرسش که مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی چه پیشینه‌ای در اسلام و ایران دارد؟ گفت: این روش چیزی نیست که تازه به وجود آمده باشد. در خصوص برخی از دانش‌ها اگر ما بخواهیم با عنوانی که امروز دارند بررسی کنیم، ممکن است پیشینه چندانی نداشته باشند، ولی اگر در روش و محتوای این رویکرد‌ها دقت کنیم، متوجه می‌شویم که رگ و ریشه آن‌ها در میان برخی از دانش‌های اسلامی وجود دارد.
بصیری تصریح کرد: مطالعات بین‌رشته‌ای قرآن همین طور است و پیشینه آن با این اسم و عنوان به حدود پنجاه سال پیش باز می‌گردد، اما در آثار اندیشمندان اسلامی، کتب تفسیری و علمی به ویژه در حدود قرن پنجم، می‌توانیم به این رویکرد برخورد کنیم. اگر به علم کلام توجه کنید که از علوم تخصصی اسلامی است، شاید بتوانیم این علم را به نحوی میانرشتهای در نظر بگیریم. این علم به طور عقلی و فلسفی به اصول اعتقادات اسلامی یعنی اصول دین می‌پردازد و آن‌ها را ثابت می‌کند. کلام از یک طرف مربوط به توحید نبوت، معاد، عدل و امامت و ... است و از طرف دیگر مباحث عقلی و منطقی و نیز قرآن و روایات در آن دخیل است.
وی تصریح کرد: ما در گذشته نیز مطالعات بین‌رشته‌ای داشته‌ایم اما این عنوان تازگی دارد و در سنت اسلامی در این خصوص کتابی در خصوص مطالعه بین‌رشته‌ای وجود ندارد، هرچند در عمل این اتفاق روی داده است.
چالش‌های رویکرد میانرشتهای
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در پاسخ به این پرسش که چالش‌های پیش روی مطالعات میان رشته قرآنی چیست؟ گفت: شاید یکی از این چالش‌های این رویکرد به نوپایی آن باز می‌گردد، از آن‌جا که نوپاست در پیدا کردن روش و سبک لغزندگی خواهد داشت زیرا می خواهد قوام پیدا کند و روش مناسبی بیابد. نکته دیگر مطالعات میانرشتهای این است که یک زمانی دایره علوم محدود بوده است، امروز با توجه به اینکه علوم تخصصی شده و موضوعات مختلف یافته‌اند، وارد شدن به این حوزه منوط به این است که افراد در دو دانش یا بیشتر متخصص شوند و این خوب کار دشواری است، زیرا امروزه تخصص پیدا کردن در یک دانش نیز کار دشواری است، چه برسد به اینکه در چند دانش کسب علم شود.
وی افزود: آسیب سوم این است که مطالعات بین‌رشته‌ای کاری گروهی است و این البته جنبه‌ای مثبت دارد. در این رویکرد افرادی از دانش‌های مختلف یک کار میان رشته‌ای را انجام می‌دهند که افراد مختلفی در کنار هم می‌نشینند و این سبب می‌شود که کار به درجه بالایی از اتقان و دقت دست یابد، اما خوب آسیبی که در این میان می‌تواند وجود داشته باشد این است که زبان مفاهمه‌ای که این گروه باید برای خود بیابد سخت و سنگین است و البته این زبان لازمه درک متقابل و تاثیر خواهد بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: باید در نظر داشته باشیم که مطالعات میانرشتهای با فرضیه‌های اولیه قطعی همراه نبوده و افراط و تفریطی وجود نداشته باشد و نباید به دنبال این بود که فرضیه حتما اثبات شود و به نتیجه برسد. این نکته اگر در ذهن کسانی که می‌خواهند کار میان‌رشته ای انجام دهند باشد، از آسیبی که ممکن است وجود داشته باشد، جلوگیری خواهد کرد. با عنایت و شناخت این آسیب‌ها می‌توان آن‌ها را به حداقل رساند.
ارزیابی وضعیت فعلی
وی در خصوص ارزیابی وضعیت و بستر لازم برای کار میانرشتهای قرآن، گفت: اگر بگوییم قدمی خصوصا در سر فصل‌ها و رشته‌ها برداشته نشده است، اشتباه است، زیرا کارهایی انجام شده است تا بتوانیم به این حوزه وارد شویم، اما از نظر آموزشی هرگز نمی‌توانیم بگوییم این کارها کافی بوده است. در این زمینه کار اندکی صورت گرفته است و مطالعات بین‌رشته‌ای باید به صورت واحد‌های مستقل در حوزه قرآن مطرح شود و اساتید و دانشجویان توجیه شوند که این مسئله صورت نگرفته است.
بصیری در پایان گفت: در حوزه پژوهش نیز متاسفانه ضعیف‌تر عمل کرده‌ایم و پایان‌نامه‌هایی که الان نوشته شده یا پژوهش‌هایی که اساتید از دانشجویان می‌خواهند، به سوی مطالعات میان رشته‌ای هدایت نمی‌شود و نسبت به نیاز موجود بسیار اندک است. پژوهش‌های مشترک و گروهی زیادی در این حوزه لازم است. ما در رشته‌های تجربی و فنی پایان‌نامه‌های گروهی و مشترک زیاد داریم، اما در حوزه علوم قرآن و علوم انسانی بسیار کم‌تر این گونه فعالیت‌ها را شاهد هستیم که باید وزارت علوم این گونه فعالیت‌ها را مورد حمایت قرار دهد و دیگر اینکه اساتید باید پیگیری کنند و دانشجویان پروژه‌هایی در این زمینه انجام دهند. در همین راستا معاونت‌های پژوهشی باید توافقاتی با دیگر مرکز و دانشگاه‌ها صورت دهند تا فعالیت‌های بین‌رشته‌ای رونق بیشتری بگیرد.
قهوه‌چیان
بصیری افزود: نکته حائز اهمیت این است که مطالعات میان رشته‌ای فقط مختص به علوم قرآن نیست، بلکه معارف قرآنی و یا علوم فی القرآن را نیز در بر می‌گیرد. علوم قرآن درباره قرآن است مثل محکم و متشابه یا ناسخ و منسوخ، اما معارف قرآن اعم است. از این رو اگر بگوییم مطالعات میان رشته‌ای قرآنی بهتر است تا اینکه بگوییم مطالعات بین‌رشته‌ای علوم قرآنی.
وی در پاسخ به این پرسش که مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی چه موضوعاتی را در بر می‌گیرد؟ گفت: اینجا مراد از قرآن دایره شامل‌تر و وسیع‌تر معارف قرآنی است و به علوم فی‌القرآن اختصاص دارد که علومی است که در متن خود قرآن وجود دارد و اعتقادات اخلاقیات، اجتماعیات و ... را در بر می‌گیرد. در مطالعات بین‌رشته‌ای این معارف به صورت مشترک از منظر رشته‌های مختلف علومی که در دانشگاه‌ها و مراکز علمی وجود دارد، مورد بحث قرار می‌گیرد.
سه رویکرد در مطالعات میانرشتهای قرآنی
بصیری ادامه داد: محققان با این رویکرد گاهی می‌آیند و بررسی می‌کنند که آیا دانش‌ها اعم از انسانی، فنی و تجربی در قرآن وجود دارد یا نه؟ در این صورت مطالعه بین‌رشته‌ای تطبیقی خواهد بود. برخی دیگر از نظر روشی کار می‌کنند و به این مسئله می‌پردازند که موضوعات این علوم در قرآن با چه روشی مورد بررسی قرار گرفته و چگونه به آن‌ها پرداخته شده است؟
وی افزود: برای مثال فرض کنید در پزشکی و علوم تجربی برخی موضوعات با نگاه قرآنی بررسی می‌شود و با منبع وحیانی و منبع دانشمندان، علوم تجربی مورد بررسی قرار می‌گیرد. این کار هم از لحاظ دستاوردها و معلوماتی که به دست آمده و گاهی از نظر روش‌هایی که هر دو منبع به آن توجه کرده‌اند و گاهی در رویکرد سوم، به صورت مبنایی این موضوعات مورد بررسی قرار می‌گیرد و بررسی می‌شود که مبنای هر یک از این علوم در قرآن چیست؟ مباحثات میان رشته‌ای از این جهات می‌تواند عملی‌شود.
مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی به دنبال چیست؟
عضو هئیت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، در پاسخ به این پرسش که آیا ما در مطالعات بین‌رشته‌ای به دنبال این هستیم که مسئله‌ای علمی را جواب بدهیم و یا می‌خواهیم مجهولی قرآنی را با توجه به دستاوردهای علمی معلوم کنیم؟ گفت: این‌ها با هم مغایرتی ندارند و ممکن است با هم اتفاق بیفتند. در برخی از موارد نیز این فعالیت برای تقریب بین ذهن‌هاست و اینکه عالمان و متخصصین به هم نزدیک شوند و به یک وحدت علمی برسیم. چون می‌دانید که جهان، جهان وحدت است و به تعبیر قرآن از خدا شروع شده و به خدا ختم خواهد شد.
وی افزود: حرکت علمی بشر نیز باید به نقطه وحدت برسد و شاید یکی از برکات مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی این باشد تا وحدت بین عالمان و متخصصان و علوم به نقطه تقریب و وحدت برسد. باید توجه داشت که خیلی از مسائل در حوزه قرآن وجود دارند که با یک نگاه تک‌رشته‌ای حل نشده‌اند، زیرا بخشی از مسئله توسط یک رشته و بخشی دیگر توسط رشته دیگر حل می‌شوند. بنابراین راه حل این مسائل منوط به این است که توسط چند رشته مورد تحلیل و تفسیر قرار بگیرد.
بصیری ادامه داد: مقصد دیگر مطالعات بین‌رشته‌ای در حوزه قرآن و حدیث این است که گاهی برخی خواسته‌اند بین علم و دین تفکیک برقرار کنند و بر اساس تفکراتی که در قرون وسطی وجود داشته است در خصوص قرآن و اسلام نیز نظر دهند و احکام و دستورات قرآنی را با مجموعه علم و دانش‌های بشری در تضاد ببینند. یکی از اهداف مطالعات بین‌رشته‌ای در این زمینه این می‌تواند باشد که این نگاه تفکیکی را رد کند و این باور را نفی کند که قرآن کریم مخالفتی با علم‌های قطعی بشری دارد. این‌ها اغراض و برکات مختلفی است که می‌توان با این رویکرد در مطالعات قرآنی به آن‌ها رسید.
پیشنه مطالعات بین‌رشته‌ای
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در پاسخ به این پرسش که مطالعات بین‌رشته‌ای قرآنی چه پیشینه‌ای در اسلام و ایران دارد؟ گفت: این روش چیزی نیست که تازه به وجود آمده باشد. در خصوص برخی از دانش‌ها اگر ما بخواهیم با عنوانی که امروز دارند بررسی کنیم، ممکن است پیشینه چندانی نداشته باشند، ولی اگر در روش و محتوای این رویکرد‌ها دقت کنیم، متوجه می‌شویم که رگ و ریشه آن‌ها در میان برخی از دانش‌های اسلامی وجود دارد.
بصیری تصریح کرد: مطالعات بین‌رشته‌ای قرآن همین طور است و پیشینه آن با این اسم و عنوان به حدود پنجاه سال پیش باز می‌گردد، اما در آثار اندیشمندان اسلامی، کتب تفسیری و علمی به ویژه در حدود قرن پنجم، می‌توانیم به این رویکرد برخورد کنیم. اگر به علم کلام توجه کنید که از علوم تخصصی اسلامی است، شاید بتوانیم این علم را به نحوی میانرشتهای در نظر بگیریم. این علم به طور عقلی و فلسفی به اصول اعتقادات اسلامی یعنی اصول دین می‌پردازد و آن‌ها را ثابت می‌کند. کلام از یک طرف مربوط به توحید نبوت، معاد، عدل و امامت و ... است و از طرف دیگر مباحث عقلی و منطقی و نیز قرآن و روایات در آن دخیل است.
وی تصریح کرد: ما در گذشته نیز مطالعات بین‌رشته‌ای داشته‌ایم اما این عنوان تازگی دارد و در سنت اسلامی در این خصوص کتابی در خصوص مطالعه بین‌رشته‌ای وجود ندارد، هرچند در عمل این اتفاق روی داده است.
چالش‌های رویکرد میانرشتهای
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در پاسخ به این پرسش که چالش‌های پیش روی مطالعات میان رشته قرآنی چیست؟ گفت: شاید یکی از این چالش‌های این رویکرد به نوپایی آن باز می‌گردد، از آن‌جا که نوپاست در پیدا کردن روش و سبک لغزندگی خواهد داشت زیرا می خواهد قوام پیدا کند و روش مناسبی بیابد. نکته دیگر مطالعات میانرشتهای این است که یک زمانی دایره علوم محدود بوده است، امروز با توجه به اینکه علوم تخصصی شده و موضوعات مختلف یافته‌اند، وارد شدن به این حوزه منوط به این است که افراد در دو دانش یا بیشتر متخصص شوند و این خوب کار دشواری است، زیرا امروزه تخصص پیدا کردن در یک دانش نیز کار دشواری است، چه برسد به اینکه در چند دانش کسب علم شود.
وی افزود: آسیب سوم این است که مطالعات بین‌رشته‌ای کاری گروهی است و این البته جنبه‌ای مثبت دارد. در این رویکرد افرادی از دانش‌های مختلف یک کار میان رشته‌ای را انجام می‌دهند که افراد مختلفی در کنار هم می‌نشینند و این سبب می‌شود که کار به درجه بالایی از اتقان و دقت دست یابد، اما خوب آسیبی که در این میان می‌تواند وجود داشته باشد این است که زبان مفاهمه‌ای که این گروه باید برای خود بیابد سخت و سنگین است و البته این زبان لازمه درک متقابل و تاثیر خواهد بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: باید در نظر داشته باشیم که مطالعات میانرشتهای با فرضیه‌های اولیه قطعی همراه نبوده و افراط و تفریطی وجود نداشته باشد و نباید به دنبال این بود که فرضیه حتما اثبات شود و به نتیجه برسد. این نکته اگر در ذهن کسانی که می‌خواهند کار میان‌رشته ای انجام دهند باشد، از آسیبی که ممکن است وجود داشته باشد، جلوگیری خواهد کرد. با عنایت و شناخت این آسیب‌ها می‌توان آن‌ها را به حداقل رساند.
ارزیابی وضعیت فعلی
وی در خصوص ارزیابی وضعیت و بستر لازم برای کار میانرشتهای قرآن، گفت: اگر بگوییم قدمی خصوصا در سر فصل‌ها و رشته‌ها برداشته نشده است، اشتباه است، زیرا کارهایی انجام شده است تا بتوانیم به این حوزه وارد شویم، اما از نظر آموزشی هرگز نمی‌توانیم بگوییم این کارها کافی بوده است. در این زمینه کار اندکی صورت گرفته است و مطالعات بین‌رشته‌ای باید به صورت واحد‌های مستقل در حوزه قرآن مطرح شود و اساتید و دانشجویان توجیه شوند که این مسئله صورت نگرفته است.
بصیری در پایان گفت: در حوزه پژوهش نیز متاسفانه ضعیف‌تر عمل کرده‌ایم و پایان‌نامه‌هایی که الان نوشته شده یا پژوهش‌هایی که اساتید از دانشجویان می‌خواهند، به سوی مطالعات میان رشته‌ای هدایت نمی‌شود و نسبت به نیاز موجود بسیار اندک است. پژوهش‌های مشترک و گروهی زیادی در این حوزه لازم است. ما در رشته‌های تجربی و فنی پایان‌نامه‌های گروهی و مشترک زیاد داریم، اما در حوزه علوم قرآن و علوم انسانی بسیار کم‌تر این گونه فعالیت‌ها را شاهد هستیم که باید وزارت علوم این گونه فعالیت‌ها را مورد حمایت قرار دهد و دیگر اینکه اساتید باید پیگیری کنند و دانشجویان پروژه‌هایی در این زمینه انجام دهند. در همین راستا معاونت‌های پژوهشی باید توافقاتی با دیگر مرکز و دانشگاه‌ها صورت دهند تا فعالیت‌های بین‌رشته‌ای رونق بیشتری بگیرد.
قهوه‌چیان
مطالب مرتبط
