اتفاقاً بخش اعظمی از فعالیتهای تئاتری مورد نظر خبرگزاری ایکنا یعنی آن دسته از رویدادها و تولیدات نمایشی که به موضوعات دینی، ارزشی و قرآنی توجه داشته باشند را میتوان در مجموعه اقدامات و فعالیتهای سایر نهادها و سازمانهایی خارج از بدنه ارشاد جستجو کرد وگرنه که اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد با داعیه پرداختن به تئاتر حرفهای، بیشترین تمرکز خود را بر روی تولیدات و برگزاری رویدادهایی قرار داده است که چندان ارتباطی به حوزه موضوعات دینی و قرآنی ندارند و اگر هم در این زمینه ورود پیدا میکند همچون برگزاری جشنواره «تئاتر رضوی» و یا جشنواره تئاتر «فتح خرمشهر» نقش نظارتی و حمایتی دارد.
با این توضیح نگاهی اجمالی ابتدا به کلیه برنامهها و تحولات در حوزه هنرهای نمایشی در سال که گذشت، خواهیم داشت و پس از آن این مورد را در ارتباط با بخشی از رویدادهای تئاتری موضوعی که به مضامین دینی، قرآنی و ارزشی میپردازند مورد بررسی قرار میدهیم.
به این منظور لازم است علاوه بر اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد به برخی دیگر از سازمان ها و مراکز متولی برگزاری رویدادهای نمایشی اشاره کنیم و پس از آن برنامههای اجرا شده در حوزه هنرهای نمایشی را در ذیل عنوان هر یک از آنها برشمریم؛ سازمانها و مراکزی چون مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری، مرکز هنرهای نمایشی سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس وابسته به بنیاد فرهنگی روایت، مرکز هنرهای نمایشی انقلاب(مهنا).
اداره کل هنرهای نمایشی معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
این اداره کل به عنوان متولی اصلی جریان حرفهای تئاتر کشور علاوه بر مسئولیت مستقیم برگزاری جشنواره بینالمللی «تئاتر فجر» به عنوان برایند و نقطه عطف تمامی رویدادهای نمایشی کشور که به زعم بسیاری از کارشناسان ویترین تئاتر کشور محسوب میشود، در بسیاری از رویدادها و برنامههای مرتبط با هنرهای نمایشی نیز متولی است و یا نقش نظارتی و راهبردی نیز دارد.
اما در ارتباط با جشنواره «تئاتر فجر» در سالی که گذشت شاهد برگزاری سی و پنجمین دوره آن بودیم و اگر از حق نگذریم برخی از آثار شرکتکننده در بزرگترین رویداد تئاتری کشور به موضوعات و مضامین دینی و ارزشی اشاره داشتند هرچند که اغلب آنها آثار برگزیده و قابل توجه از سایر جشنوارهها و رویدادهای تئاتری بودند که از سوی دبیرخانهها به دبیرخانه جشنواره «تئاتر فجر» برای اجرا معرفی شده بودند.
اتفاقاً محل ایراد کارشناسان و فعالان دغدغهمند حوزه تئاتر دینی و انقلابی از جشنواره «تئاتر فجر» نه در سالی که آن را پشت سر گذاشتیم بلکه در سالهای اخیر این بوده است که چرا جشنواره «تئاتر فجر» که فلسفه وجودی و برگزاری آن جشن پیروزی انقلاب اسلامی است اینگونه نسبت به تولید و اجرای آثار فاخر دینی و انقلابی در زمان برگزاری خود بیتفاوت است که بارها درجریان نشستهای خبری جشنواره؛ دبیر این رویداد و در سایر محافل رسمی و غیررسمی خبری، مهدی شفیعی؛ مدیرکل هنرهای نمایشی ارشاد به این موضوع تأکید داشتند که به قدر کافی در طول سال جشنوارههای موضوعی تئاتر به مسائلی همچون انقلاب اسلامی، مباحث ارزشی و دینی میپردازند و «تئاتر فجر» باید تأمینکننده همه سلایق و دیدگاههای هنری باشد و خود را محدود و محصور در یک موضوع و امور انگشتشمار نکند.
کم کاری اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد در حوزه تئاتر دینی
اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد در زمینه اجرای آثار مناسبتی و دینی نیز در سال 95 چندان کارنامه درخشانی نداشت و به غیر از موارد معدودی که البته آن هم حمایت بخش خصوصی بانی آن بود، متناسب با مناسبتهای ملی، دینی و قرآنی توفیقی در تولید آثار نمایشی با این رویکرد به دست نیاورد که البته در پیگیریهای جسته و گریخته و غیرمستقیم که البته با رجوع به گروههای تئاتری اصطلاحاً مذهبیکار داشتیم آنها دلیل این امر را بودجه ناچیزی دانستند که در اختیار این اداره کل است و شاید تنها قادر هستند با چنین بودجهای دورخیزی برای برگزاری جشنواره «تئاتر فجر» به عنوان آبرو و اعتبار تئاتر حرفهای ایران داشته باشند.
نگاه اجمالی به سایر فعالیتهای اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد در طول سال گذشته حاکی از این است که متولی اصلی هنرهای نمایشی به ویژه در سایر جشنوارههای تئاتری مرتبط با حوزه دینی و ارزشی عملکرد مناسبی داشته است؛ مشارکت در برگزاری یازدهمین جشنواره سراسری «تئاتر رضوی» به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خراسان شمالی، همیاری در برگزاری بیست و سومین جشنواره بینالمللی تئاتر کودک و نوجوان به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همدان، نظارت و همکاری در برگزاری جشنواره بینالمللی تئاتر خیابانی«مریوان» به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کردستان، مشارکت در برگزاری جشنواره بینالمللی تئاتر«مقاومت ـ فتح خرمشهر» به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خوزستان از جمله این فعالیتهای مؤثر اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد است که خروجی مؤثر نیز به ویژه در پرداختن به هنر نمایش متعهد دینی و ارزشی و انقلابی داشته است که البته برآورد آنها از نظر کمی و کیفی باید با توجه به مؤلفههایی همچون بودجه اداری و تخصیص درصدی از آن از سوی ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قابل تأمل است.
الحاق جشنواره نمایشنامه نویسی رضوی به بجنورد
صرفنظر از برگزاری یازدهمین جشنواره سراسری «تئاتر رضوی» به میزبانی بجنورد در سال گذشته که از جمله زیرمجموعههای جشنواره بینالمللی فرهنگی و هنری امامرضا(ع) محسوب میشود و در سال 95 برای نخستینبار جشنواره نمایشنامهنویسی رضوی نیز از استان قزوین به آن ملحق شد ، اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد حمایت و نظارتی بر برگزاری جشنواره تئاتر کودک و نوجوان رضوی(ضامن آهو) به میزبانی هرمزگان نیز داشت که البته با توجه به گرمای هوا و نامساعد بودن شرایط اقلیمی، برگزاری آن از شهریورماه به آذرماه منتقل شد که البته گزارشها از مطلوب بودن نحوه برگزاری و کیفیت آثار شرکتکننده، حکایت دارد.
در مورد اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد مطلب دیگری که باید به آن اشاره کرد و ارتباط مستقیم به خبرگزاری ایکنا که پیگیری اخبار تئاتری با موضوع دینی و قرآنی است دارد، فعالیتهای کانون تئاتر دینی است که تاکنون بالغ بر دوسال است بیشترین تمرکز آن بر روی تدوین «دایرةالمعارف نمایشهای ایمانی» تألیف فرهاد ناظرزاده کرمانی بوده است که برحسب حساسیتها و وسواسهای فردی شخص مؤلف همچنان در سال 95 در حال تکمیل و اضافه شدن الحاقات و عکسهای مرتبط بود و این کانون موفق به رونمایی از آن نشد و صرفنظر از این مورد انتظار میرفت که این کانون به عنوان مرکز تخصصی و کارشناسی برگزاری رویدادها و برنامهها در حوزه تئاتر دینی در شرایطی که دیگر جشنوارهای تحت عنوان «تئاتر صاحبدلان» محلی از اعراب ندارد، فعالیتی مؤثر و ویژه را در حوزه تئاتر دینی و تولیداتی در این عرصه باعث و بانی باشد که در سال گذشته عملاً چنین اتفاقی رخ نداد.
مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری
از جمله مراکز تئاتری مورد توجه خبرگزاری ایکنا که مجموعه فعالیتهای آن قرابتی نزدیک با اهداف و رسالت این خبرگزاری در پوشش اخبار تئاتری با موضوع دینی و ارزشی داشت، مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری بود و البته در سالی که آن را پشت سر گذاشتیم به مدد تغییر در ساختار مدیریت و همچنین جلب مشارکت با سایر نهادهای فرهنگی و هنری، فعالیتی متنوع و مختلفی را حتی خارج از چارچوب اختیارات سازمانی در پیروی از منویات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی از این مرکز شاهد بودیم و این امر در شرایطی اتفاق افتاد که مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری بنا به دلایلی از جمله مضایق مالی تصمیم به برگزاری دوسالانه جشنواره تئاتر «سوره ماه» گرفت و در سال گذشته برگزاری این جشنواره را به میزبانی این مرکز در حوزه هنری شاهد نبودیم.
احیای همایش تئاتر بچه های مسجد
از جمله اتفاقاتی مؤثری که از سوی مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در سال گذشته شاهد آن بودیم تکاپوی این مرکز در احیای همایش تئاتر بچه های مسجد بود که مراکز آن در اغلب استانهای کشور فعال شدند تا به نوعی پرداختن به تئاتر دینی و ارزشی از محافل رسمی و متعارف تئاتر خارج شده و به میان مردم رفته تا با استفاده از این ابزار مؤثر نقش تعیینکنندهای در فرهنگسازی دینی در میان اهالی و فعالان مساجد سراسر کشور داشته باشیم.
مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در سال گذشته اقدام مؤثر دیگری را نیز به انجام رساند و یادواره فرهنگی و هنری «طلوع خرداد» که چند دورهای ارشاد متولی برگزار آن بود و روی زمین مانده بود را در قالب همایش «تئاتر مردمی خرداد» احیا کرد؛ همایشی که در ایام ارتحال امام خمینی(ره) و همزمان با سالگرد قیام پانزده خرداد در فضای بیرونی و میدانی ویژه زائران مرقد امام خمینی(ره) به اجرا درآمد و قرار بر این شد که در صورت ظرفیتسنجی و برآورده شدن زیرساختها و نیازها، این همایش حتی به تولید آثار صحنهای نیز مبادرت ورزد؛ ضمناً نباید از نقش تأثیرگذار این مرکز در اجراهای خیابانی و میدانی تئاتر مقارن با پیاده روی عظیم اربعین حسینی نیز غافل شد که فرهنگسازی خوبی را در مسیر زوار اربعین در عتبات عالیات به وجود آورد.
امور استانهای مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در سال گذشته و در شرایطی که جشنواره تئاتر «سوره ماه» برگزار نشد، با برگزاری مهرواره تئاتر استانی، مجالی را پدید آورد تا مروری بر آثار برگزیده ادوار گذشته این جشنواره غالباً با رویکرد دینی و ارزشی داشته باشند تا هم طیف گستردهای از علاقهمندان در جریان این تولیدات قرار گیرند و هم توان فنی شهرستانها در زمینه تولید آثار دینی و ارزشی سنجیده شود.
راه اندازی جشنواره پرده خوانان و نقالان علوی
مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در تداوم کارهای خلاقه اجرایی خود، ایدهای را که از سوی حسین عالمبخش؛ مدیر مجتمع فرهنگی غدیر ارائه شده بود مبنی بر استفاده از ظرفیتهای مغفول مانده در هنر نقالی و پردهخوانی را تبدیل به جشنوارهای تحت عنوان جشنواره پردهخوانان و نقالان علوی کرد که مقارن با اعیاد قربان تا غدیر و عید ولایت علی بن ابیطالب(ع) برگزار شد.
مشارکت این مرکز در برگزاری دوازدهمین جشنواره سراسری «تئاتر بسیج» برگزار شده از سوی سازمان بسیج هنرمندان کشور در بندرعباس از جمله دیگر اقدامات این نهاد فرهنگی در زمینه پرداختن به تئاتر دینی و ارزشی بود و البته از جمله تولیدات ارزشمند نمایشی این مرکز در مجموعه تولیدات نمایشی در راستای گفتمان انقلاب اسلامی می توان به نمایش«اروند خون» اشاره کرد و همچنین باید گفت در ایام فاطمیه تولید نمایش«ریحانه» را به کارگردانی سیروس همتی متولی شد.
مرکز هنرهای نمایشی سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران
این مرکز سال گذشته در پنجمین دوره متوالی اقدام به برگزاری جشنواره سراسری«تئاتر شهر» کرد؛ جشنوارهای که اگرچه به طور مستقیم به موضوعات دینی و ارزشی نمیپردازد اما با محور قراردادن مسائلی چون حقوق و اخلاق شهروندی و فرهنگسازی در زمینه نوعی موجه از زندگی مسالمتآمیز شهری به ویژه در کلانشهر تهران، ناخودآگاه به حوزه سبک زندگی ایرانی و اسلامی نیز ورود کرد و دوره پنجم این جشنواره نیز مهرماه سال گذشته با حضور پرشور اهالی تئاتر در دو سطح حرفهای و مستعد برگزار شد.
سوگواره نمایشی «خمسه» در اوج
اما مهمترین رویداد نمایشی که سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران متولی برگزار آن است و سومین دوره آن در سال 95 و مقارن با ایام سوگواره محرم و صفر تجربه شد، سوگواره نمایشی«خمسه» است؛ اتفاقی مؤثر در حوزه هنرهای نمایشی و آئینی که وقتی معاونت فرهنگی و هنری منطقه 2 شهرداری تهران و فرهنگسرای ابن سینا نخستین دوره آن را چند سال پیش برگزار کرد، کمتر منتقد و کارشناسی تصور آن را داشت که در فاصله کمی تبدیل به یک رویداد مؤثر در حوزه تئاتر دینی شود به شکلی که به عنوان یک رویداد وزین فرهنگی و هنری بسیاری از فعالان و حتی پیشکسوتان تئاتر برای حضور در آن از خود رغبت نشان دهند.
صرفنظر از دو رویداد مؤثر و جریانساز نمایشی که سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران برگزارکننده آن بود، این سازمان در راستای عمل به اهداف کلان فرهنگی و هنری شهرداری تهران یعنی گسترش فضای فرهنگی در شهر تهران، در سالی که گذشت بیشترین اهتمام خود را بر تکمیل و بهرهبرداری از دو مرکز نمایشی یکی مرکز هنرهای نمایشی و آئینی صبا و دیگری پردیس تئاتر تهران در محله خاوران اختصاص داد که البته پردیس تئاتر تهران به بهرهبرداری رسمی رسید و مقارن با ایام فاطمیه برخی از فضاهای نمایشی آن اختصاص به اجرای آثار نمایشی با موضوعات دینی و ارزشی پیدا کرد که البته این امیدواری وجود دارد که با توجه به فضای مناسب فرهنگی ایجاد شده در این پردیس دوستان مسئول در حوزه مدیریت فرهنگی شهرداری تمهیداتی بیاندیشند تا یک سالن از این مجموعه در سال اختصاص به آثار نمایشی دینی و نمایشی پیدا کند.
انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس
این انجمن از جمله نهادهای وابسته به بنیاد فرهنگی روایت است که متولی اصلی برگزاری جشنواره سراسری «تئاتر مقاومت» است که البته به شکل دوسالانه برگزار میشود و سال گذشته وقفه میان دو دوره متوالی برگزاری این جشنواره بود. مدیریت این انجمن در میانه سال گذشته تغییر کرد و لذا به دلیل این تغییرات در ساختار مدیریتی رویکرد مؤثری و متفاوتی را در سیاستهای اجرایی این انجمن شاهد بودیم؛ با معرفی «تماشاخانه سرو» به عنوان سالن نمایشی تخصصی آثار حوزه انقلاب و دفاع مقدس و برنامهریزی به منظور اجرا و حمایت از اجرای آثار مرتبط با موضوع انقلاب و دفاع مقدس، در سال گذشته شاهد بودیم که این انجمن سیاستی اجرامحور را اتخاذ کرد و درصدد بود تا با تعامل هدفمند با سایر سازمانها و نهادها و مشارکت در جشنواره و رویدادهای تئاتری دینی و ارزشی حمایت خود را از آثار دغدغهمند در حوزه تئاتر ارزشی اعلام نماید و البته این انجمن مقدمات برای انتشار و برگزاری شانزدهمین دوره جشنواره سراسری «تئاتر مقاومت» را نیز به انجام رساند که به زودی در سال آینده منتشر خواهد شد.
مرکز هنرهای نمایشی انقلاب(مهنا)
این مرکز تخصصی که با هدف تمرکز بر روی اجراهای عظیم میدانی و محیطی کار خود را از چند سال پیش آغاز کرده است در سال گذشته نیز همچون سنوات گذشته توان خود را بر اجرای نمایشی میدانی و بزرگ با استفاده از جلوههای ویژه و جذاب میدانی به کار بست که نتیجه آن اجرای نمایشی تحت عنوان «عصر آن روز» با موضوع فتنه سال 88 و حماسه مردمی 9 دی بود.
همانطور که گفته شد این مرکز با رویهای که به کاربسته است یعنی خروج آثار نمایشی از سالنهای اجرا و تولید این آثار در ابعاد بسیار بزرگ به دنبال جذب مخاطب عام به تئاتر با محوریت موضوعات دینی و ارزشی است کمااینکه علاوه بر سال 95، در سالهای گذشته نیز از این مرکز شاهد تولید و اجرای آثاری همچون«فصل شیدایی»،«فصل وصل»،«شب آفتابی» با موضوعات دینی، آئینی و ارزشی بودیم.
به هر ترتیب با پرداختی گذرا بر آنچه که در حوزه هنرهای نمایشی و فعالیتهای صورت گرفته در آن به ویژه در حوزه تئاتر دینی، آئینی و ارزشی اشاره شد، یک نکته حائز اهمیت است که باید در سال پیش رو و به منظور رونق تولید آثار متعهد و فاخر نمایشی مورد قبول مخاطبان عام و خاص تئاتر، مورد توجه قرار گیرد و آن اینکه این عرصه هنری نیاز به مشارکت و همافزایی سایر نهادها و سازمانها به منظور حمایت، سرمایهگذاری و فراگیری آن در تمام ردههای جامعه دارد و اگر توقع داشته باشیم که ارشاد به عنوان متولی اصلی حوزه فرهنگ و هنر، مرجعی برای برآورده شدن همه مطالبات و توقعات جامعه تئاتری باشد به نظر میرسد با توجه به محدودیت در منابع و اعتبارات دولتی امری غیرممکن باشد و باید از این وزارتخانه بیشتر در حوزه سیاستگذاری، نظارت و حمایت از جریان فرهنگی و هنری متوقع بود که البته طی چند سال اخیر هم و غم مسئولان ارشاد بر این مهم یعنی کاهش تصدی گری دولتی بر امور فرهنگی و هنری بوده است.
امیر سجاد دبیریان