شادی نفیسی بیان کرد:
گامی به جلو در گسترش گفتمان تفسیری اهل بیت(ع)
گروه اندیشه: عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بیان کرد: روش آیت‌الله معرفت، گامی به جلو در گسترش گفتمان تفسیری اهل بیت(ع) بوده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) شادی نفیسی، عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در نشستی که با عنوان «تحلیل دیدگاه‌های شاخص آیت‌الله معرفت در مطالعات قرآنی» برگزار شد به ارائه تحلیلی از روایات تأویلی در حق اهل بیت(ع) و نحوه مواجه آیت الله معرفت با این روایات پرداخت.
وی در ابتدای سخنانش بیان کرد: در مورد آیت الله معرفت(ره) موارد و نکات مهمی گفته شده اما شاید نکته‌ای که از مطرح کردن آن غفلت شده باشد بحث شجاعت ایشان باشد. ایشان در دو عرصه شجاع بودند. در اندیشیدن که به عنوان مقلد آثار پیشینیان تامل نمی‌کنند و این جرات را دارند که در آنچه پیشینیان گفته‌اند تردید کنند و در مرحله دوم شجاع هستند در ابراز نظرشان ولو این که جامعه علمی با آن مخالف باشد.
وی در ادامه افزود: اما موضوع بحث بنده روایات تاویلی در حق اهل بیت(ع) است، یکی از چالش‌های جدی در تفسیر شیعه روایاتی هستند که آیات را در حق اهل بیت(ع) تاویل می‌کنند، این نوع روایات به این دلیل که تحلیل ندارند در واقع مورد پذیرش جامعه اسلامی قرار نمی‌گیرند و جامعه اسلامی اینها را به عنوان خطاهای فهم تلقی می‌کند و هنگامی که ذهبی می‌خواهد انحرافات تفسیر را بگوید اینگونه تفسیرهایی را که در تفاسیر شیعه وجود دارد نقد می‌کند.
نفیسی تصریح کرد: در طول تاریخ نیز عالمان ما که از این روایات دفاع کرده‌اند نهایت کاری که انجام داده‌اند این بوده که اینها را گزارش داده‌اند، در دوره معاصر و از سوی عالمان عقل گرا است که می‌بینیم بعضا اقداماتی در فهم پذیری این روایات صورت گرفته و اگر ما معتقد باشیم که اهل بیت(ع) آگاه‌ترین مفسران هستند، باید بتوانیم آموزه‌های تفسیری آنها را به گونه‌ای تجلیل کنیم که بتوانند در کفتمان تفسیری جهان اسلام وارد شوند و برتری علمی تفسیر اهل بیت(ع) را نشان دهند، در این راستا از جمله کسانی که پیشگام بوده علامه طباطبایی است که در مورد این روایات بحث جری و تطبیق را مطرح می‌کنند و در برخی موارد داوری و در برخی موارد نیز تحلیل می‌کنند.
وی در ادامه بیان کرد: در مورد آیت الله معرفت نیز این را داریم که ایشان این دغدغه را دارند که این مشکل را حل کنند و قدمی در گسترش این گفتمان تفسیری بردارند، یکی از دغدغه‌های ایشان تاویل است، در مقدمه التفسیر و المفسرون و التفسیر الاثری بحثی را به این موضوع اختصاص داده‌اند، ایشان در بحثی که به صورت تئوری مطرح می‌کنند سعیشان بر این بوده که تاویل را تئوریزه و ضابطه مند نمایند و تاویل را باطن آیه یکی می‌گیرند و برای آن دو شرط می‌گذارند، یک اینکه بین معنای ظاهری و باطنی مناسبت وجود داشته باشد و دوم این که باید تلاش شود تا فحوای عام آیه استخراج شود.
نفیسی در ادامه با اشاره به یک مثال در این زمینه تصریح کرد: مثلا در آیه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِن کنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» مطرح می‌کنند که در اینحا باید این تاویل قرآن مشخص شود که فحوای عام این دستور الهی چیست؟ آیا این جا مشرکان را امر می‌کند که در موضوع خاص نبوت از کسانی که اهل کتاب هستند سوال کنند؟ آیا این آموزه ناظر به این است که چون مشرک هستند در موضوع خاص نبوت و از اهل کتاب سوال کنند یا خیر، هر کسی که در هر موضوعی جاهل است از عالم سوال کند؟
وی بیان کرد: این فحوای عام آیه است که دارد به آن اشاره می‌کند و به اعتبار همین است که در روایات داریم که اهل بیت(ع) هستند که به آموزه‌های اسلام عالم هستند و غیر عالمان باید به آنها مراجعه کنند، ایشان در بحث‌های تئوری برخی از روایات تاویلی را هم نقد می‌کنند و جسارت نقد کردن این روایات که در کتب شیعی گزارش شده شجاعت می‌خواهد.
نفیسی تصریح کرد: از جمله مواردی که ایشان به نقادی پرداخته ذیل آیه 19 سوره الرحمن است که روایت مربوط به این که منظور امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و حسنین(ع) باشند را رد می‌کند و می‌گوید این تأویل درست اما برای بنده مهم این بود که ببینیم ایشان با روایات تأویلی چگونه برخورد کرده‌اند که روایاتی که آیات را تأویل کرده است در تفسیر ایشان 13 مورد است که در 9 مورد گزارش و تحلیل کرده‌اند و در چهار مورد نیز همراه با گزارش و نقد است.
وی در ادامه افزود: خدمتی که ایشان انجام داده‌اند این بوده که آنجایی که روایات تأویلی را گزارش می‌کنند سعی می‌کنند توضیح دهند و اولین کار مهم ایشان این بوده که تحلیل‌های مشابه از اهل سنت را نیز ارائه می‌کنند، مثلا در آیه شش سوره مبارکه حمد و در مورد کلمه صراط که به امام علی(ع) تفسیر شده است، 20 روایت آورده که هشت مورد از منابع اهل سنت است، ایشان قصد دارند بگویند که این تفسیر از آیه اختصاص به شیعه ندارد
عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران تصریح کرد: آیت الله معرفت(ره) در تحلیل‌هایی که ارائه می‌کنند ابتدا از تحلیل‌های عام و روایت‌هایی که مفهوم عام دارند شروع می‌کنند و بعد به روایاتی که مکمل هستند اشاره می‌کنند، در واقع ابتدا روایاتی را می‌آوردند که نشان می‌دهد منظور از صراط راه هدایت است و در مرحله آخر روایتی را ذکر می‌کنند که بیانگر این است که منظور اهل بیت(ع) هستند.
نفیسی در ادامه بیان کرد: همین شیوه را در موارد دیگری هم دارند، نقدهای ایشان را هم اگر بخواهیم ببینیم نکته دارند، روایاتی را که نقد کرده‌اند روایات خاص بوده که به صورت روشی دارند نقد می‌کنند، مانند تفسیر حروفی از آیات که هر حرف الله در بسم الله الرحمن الرحیم، نماد یک مفهوم است که مورد نقادی قرار داده‌اند اما در نهایت باید بگوییم که روش ایشان یک گام به جلو در راه گسترش گفتمان تفسیری اهل بیت(ع) است.
در ادامه این نشست، حجت الاسلام بهجت پور به ایراد سخن پرداخت و در ابتدا بیان کرد: یکی از خدمات آیت الله معرفت(ره) فعال کردن موسسات قرآن بود، برای نمونه بخش قرآنی دانشگاه رضوی مدیون ایشان است، کما این که ادبیات علمی که ایشان تولید کرد نیز توانست به سرفصل‌های علوم قرآن و تفسیر در دانشگاه تبدیل شود.
وی در ادامه افزود: در مورد شبهات و ردود باید عرض کنم که این کتاب پاسخی بود به شبهات یوسف دره حداد که کشیش مسیحی بسیار عمیق در لبنان است که شبهاتی را مطرح کرد و آیت الله معرفت(ره) در این مجموعه کل این شبهات را یک به یک مطرح کرد و پاسخ داد.
بهجت پور گفت: از محاسن ایشان این بود که هر کجا شبهه را مطرح می‌کرد یک به یک بحث می‌کرد و پاسخ می‌داد، همچنین در مورد آیات استثنایی نیز آیت الله معرفت به دنبال این است که سیاق را در قرآن زنده کند و به هیچ وجه زیر بار آیات استثنایی نرفته است و می‌فرمودند که مسخره است که مثلا یک سوره در مکه نازل شود و بماند تا بقیه آن در مدینه نازل شود و همه 33 موردی که سیوطی در این زمینه نقل کرده نیز به صورت یک به یک رد کرده است.
وی در ادامه تصریح کرد: ایشان در قرائات نیز معتقد بودند فقط یک قرائت داریم و آن هم قرائت حفص از عاصم است که این قرائت سند دارد و حفص نیز نماینده قرائات مشهور است، و ایشان بر خلاف علامه طباطبایی که در مورد آیه 4 سوره حمد و در مورد کلمه ملک که به صورت مَلک خوانده می‌شود یا مالک تردید ایجاد کرده است اما ایشان می‌گویند نحوه قرائت حفص مالک بوده و فقط باید بدین صورت قرائت شود، یکی دیگر جنبه‌های زیبای آیت الله معرفه(ره) شجاعت فقهی ایشان است، در واقع حدود 40 سال کار فقهی کرده بودند اما در پی پاسخ به این سوال که آیا قرائت ترجمه‌ای قرآن جایز است یا خیر وارد این این فضا می‌شوند.
بهجت پور بیان کرد: همچنین به نظر ایشان قرائت قرآن با لهجه‌های مختلف ایرادی ندارد، و این که می‌فرماید قرآن بر هفت حرف نازل شده است منظور لهجه‌ها است، یعنی اگر کسی لهجه ترکی یا ... دارد و نمی‌تواند مخرج فلان حرف را درست ادا کند نباید به او سخت گرفته و در اینجا است که پیامبر(ص) سخت نگرفته است.
وی در ادامه با اشاره به دیدگاه آیت الله معرفت(ره) در مورد جمع قرآن توسط زید بن ثابت تصریح کرد: اولین جامع امام علی(ع) بوده است اما از ایشان نپذیرفتند اما بعدا مشهور شد که ابوبکر نخستین جامع بوده است، آیت الله معرفت(ره) زید بن ثابت را مطرح می‌کنند که در واقع مطلب را از دست اهل سنت خارج کنند که ابوبکر اول جامع نبوده است.
بهجت‌پور در بخش پایانی صحبت‌های خود بیان کرد: در مورد تأویل هم باید عرض کنم که شیعه می‌گوید از این مصداق به مصداق دیگر، اینجا آیت آلله معرفت(ره) مواجه است با مسخری که ذهبی می‌گفت که این بازی با قرآن است، اما ایشان گفتند اولا تاویل مصداقی نداریم و با ابن تیمیه و علامه طباطبایی هم در افتاد و فرمودند که واقع مطلب این است که تاویل انتزاع مفهوم عام از آیات خاص است، دیگران تأویل را تطبیق می‌گفتند اما آیت الله معرفت انتزاع مفهوم عام را تأویل می‌داند، این تفاوت نگاه ایشان با بقیه است، فایده این دیدگاه نیز این است که ایشان در ظاهر آیه مفهوم عام را می‌گیرد و وارد بحث‌های بازی با قرآن نمی‌شود.
وی در ابتدای سخنانش بیان کرد: در مورد آیت الله معرفت(ره) موارد و نکات مهمی گفته شده اما شاید نکته‌ای که از مطرح کردن آن غفلت شده باشد بحث شجاعت ایشان باشد. ایشان در دو عرصه شجاع بودند. در اندیشیدن که به عنوان مقلد آثار پیشینیان تامل نمی‌کنند و این جرات را دارند که در آنچه پیشینیان گفته‌اند تردید کنند و در مرحله دوم شجاع هستند در ابراز نظرشان ولو این که جامعه علمی با آن مخالف باشد.
وی در ادامه افزود: اما موضوع بحث بنده روایات تاویلی در حق اهل بیت(ع) است، یکی از چالش‌های جدی در تفسیر شیعه روایاتی هستند که آیات را در حق اهل بیت(ع) تاویل می‌کنند، این نوع روایات به این دلیل که تحلیل ندارند در واقع مورد پذیرش جامعه اسلامی قرار نمی‌گیرند و جامعه اسلامی اینها را به عنوان خطاهای فهم تلقی می‌کند و هنگامی که ذهبی می‌خواهد انحرافات تفسیر را بگوید اینگونه تفسیرهایی را که در تفاسیر شیعه وجود دارد نقد می‌کند.
نفیسی تصریح کرد: در طول تاریخ نیز عالمان ما که از این روایات دفاع کرده‌اند نهایت کاری که انجام داده‌اند این بوده که اینها را گزارش داده‌اند، در دوره معاصر و از سوی عالمان عقل گرا است که می‌بینیم بعضا اقداماتی در فهم پذیری این روایات صورت گرفته و اگر ما معتقد باشیم که اهل بیت(ع) آگاه‌ترین مفسران هستند، باید بتوانیم آموزه‌های تفسیری آنها را به گونه‌ای تجلیل کنیم که بتوانند در کفتمان تفسیری جهان اسلام وارد شوند و برتری علمی تفسیر اهل بیت(ع) را نشان دهند، در این راستا از جمله کسانی که پیشگام بوده علامه طباطبایی است که در مورد این روایات بحث جری و تطبیق را مطرح می‌کنند و در برخی موارد داوری و در برخی موارد نیز تحلیل می‌کنند.
وی در ادامه بیان کرد: در مورد آیت الله معرفت نیز این را داریم که ایشان این دغدغه را دارند که این مشکل را حل کنند و قدمی در گسترش این گفتمان تفسیری بردارند، یکی از دغدغه‌های ایشان تاویل است، در مقدمه التفسیر و المفسرون و التفسیر الاثری بحثی را به این موضوع اختصاص داده‌اند، ایشان در بحثی که به صورت تئوری مطرح می‌کنند سعیشان بر این بوده که تاویل را تئوریزه و ضابطه مند نمایند و تاویل را باطن آیه یکی می‌گیرند و برای آن دو شرط می‌گذارند، یک اینکه بین معنای ظاهری و باطنی مناسبت وجود داشته باشد و دوم این که باید تلاش شود تا فحوای عام آیه استخراج شود.
نفیسی در ادامه با اشاره به یک مثال در این زمینه تصریح کرد: مثلا در آیه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِن کنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» مطرح می‌کنند که در اینحا باید این تاویل قرآن مشخص شود که فحوای عام این دستور الهی چیست؟ آیا این جا مشرکان را امر می‌کند که در موضوع خاص نبوت از کسانی که اهل کتاب هستند سوال کنند؟ آیا این آموزه ناظر به این است که چون مشرک هستند در موضوع خاص نبوت و از اهل کتاب سوال کنند یا خیر، هر کسی که در هر موضوعی جاهل است از عالم سوال کند؟
وی بیان کرد: این فحوای عام آیه است که دارد به آن اشاره می‌کند و به اعتبار همین است که در روایات داریم که اهل بیت(ع) هستند که به آموزه‌های اسلام عالم هستند و غیر عالمان باید به آنها مراجعه کنند، ایشان در بحث‌های تئوری برخی از روایات تاویلی را هم نقد می‌کنند و جسارت نقد کردن این روایات که در کتب شیعی گزارش شده شجاعت می‌خواهد.
نفیسی تصریح کرد: از جمله مواردی که ایشان به نقادی پرداخته ذیل آیه 19 سوره الرحمن است که روایت مربوط به این که منظور امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و حسنین(ع) باشند را رد می‌کند و می‌گوید این تأویل درست اما برای بنده مهم این بود که ببینیم ایشان با روایات تأویلی چگونه برخورد کرده‌اند که روایاتی که آیات را تأویل کرده است در تفسیر ایشان 13 مورد است که در 9 مورد گزارش و تحلیل کرده‌اند و در چهار مورد نیز همراه با گزارش و نقد است.
وی در ادامه افزود: خدمتی که ایشان انجام داده‌اند این بوده که آنجایی که روایات تأویلی را گزارش می‌کنند سعی می‌کنند توضیح دهند و اولین کار مهم ایشان این بوده که تحلیل‌های مشابه از اهل سنت را نیز ارائه می‌کنند، مثلا در آیه شش سوره مبارکه حمد و در مورد کلمه صراط که به امام علی(ع) تفسیر شده است، 20 روایت آورده که هشت مورد از منابع اهل سنت است، ایشان قصد دارند بگویند که این تفسیر از آیه اختصاص به شیعه ندارد
عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران تصریح کرد: آیت الله معرفت(ره) در تحلیل‌هایی که ارائه می‌کنند ابتدا از تحلیل‌های عام و روایت‌هایی که مفهوم عام دارند شروع می‌کنند و بعد به روایاتی که مکمل هستند اشاره می‌کنند، در واقع ابتدا روایاتی را می‌آوردند که نشان می‌دهد منظور از صراط راه هدایت است و در مرحله آخر روایتی را ذکر می‌کنند که بیانگر این است که منظور اهل بیت(ع) هستند.
نفیسی در ادامه بیان کرد: همین شیوه را در موارد دیگری هم دارند، نقدهای ایشان را هم اگر بخواهیم ببینیم نکته دارند، روایاتی را که نقد کرده‌اند روایات خاص بوده که به صورت روشی دارند نقد می‌کنند، مانند تفسیر حروفی از آیات که هر حرف الله در بسم الله الرحمن الرحیم، نماد یک مفهوم است که مورد نقادی قرار داده‌اند اما در نهایت باید بگوییم که روش ایشان یک گام به جلو در راه گسترش گفتمان تفسیری اهل بیت(ع) است.
در ادامه این نشست، حجت الاسلام بهجت پور به ایراد سخن پرداخت و در ابتدا بیان کرد: یکی از خدمات آیت الله معرفت(ره) فعال کردن موسسات قرآن بود، برای نمونه بخش قرآنی دانشگاه رضوی مدیون ایشان است، کما این که ادبیات علمی که ایشان تولید کرد نیز توانست به سرفصل‌های علوم قرآن و تفسیر در دانشگاه تبدیل شود.
وی در ادامه افزود: در مورد شبهات و ردود باید عرض کنم که این کتاب پاسخی بود به شبهات یوسف دره حداد که کشیش مسیحی بسیار عمیق در لبنان است که شبهاتی را مطرح کرد و آیت الله معرفت(ره) در این مجموعه کل این شبهات را یک به یک مطرح کرد و پاسخ داد.
بهجت پور گفت: از محاسن ایشان این بود که هر کجا شبهه را مطرح می‌کرد یک به یک بحث می‌کرد و پاسخ می‌داد، همچنین در مورد آیات استثنایی نیز آیت الله معرفت به دنبال این است که سیاق را در قرآن زنده کند و به هیچ وجه زیر بار آیات استثنایی نرفته است و می‌فرمودند که مسخره است که مثلا یک سوره در مکه نازل شود و بماند تا بقیه آن در مدینه نازل شود و همه 33 موردی که سیوطی در این زمینه نقل کرده نیز به صورت یک به یک رد کرده است.
وی در ادامه تصریح کرد: ایشان در قرائات نیز معتقد بودند فقط یک قرائت داریم و آن هم قرائت حفص از عاصم است که این قرائت سند دارد و حفص نیز نماینده قرائات مشهور است، و ایشان بر خلاف علامه طباطبایی که در مورد آیه 4 سوره حمد و در مورد کلمه ملک که به صورت مَلک خوانده می‌شود یا مالک تردید ایجاد کرده است اما ایشان می‌گویند نحوه قرائت حفص مالک بوده و فقط باید بدین صورت قرائت شود، یکی دیگر جنبه‌های زیبای آیت الله معرفه(ره) شجاعت فقهی ایشان است، در واقع حدود 40 سال کار فقهی کرده بودند اما در پی پاسخ به این سوال که آیا قرائت ترجمه‌ای قرآن جایز است یا خیر وارد این این فضا می‌شوند.
بهجت پور بیان کرد: همچنین به نظر ایشان قرائت قرآن با لهجه‌های مختلف ایرادی ندارد، و این که می‌فرماید قرآن بر هفت حرف نازل شده است منظور لهجه‌ها است، یعنی اگر کسی لهجه ترکی یا ... دارد و نمی‌تواند مخرج فلان حرف را درست ادا کند نباید به او سخت گرفته و در اینجا است که پیامبر(ص) سخت نگرفته است.
وی در ادامه با اشاره به دیدگاه آیت الله معرفت(ره) در مورد جمع قرآن توسط زید بن ثابت تصریح کرد: اولین جامع امام علی(ع) بوده است اما از ایشان نپذیرفتند اما بعدا مشهور شد که ابوبکر نخستین جامع بوده است، آیت الله معرفت(ره) زید بن ثابت را مطرح می‌کنند که در واقع مطلب را از دست اهل سنت خارج کنند که ابوبکر اول جامع نبوده است.
بهجت‌پور در بخش پایانی صحبت‌های خود بیان کرد: در مورد تأویل هم باید عرض کنم که شیعه می‌گوید از این مصداق به مصداق دیگر، اینجا آیت آلله معرفت(ره) مواجه است با مسخری که ذهبی می‌گفت که این بازی با قرآن است، اما ایشان گفتند اولا تاویل مصداقی نداریم و با ابن تیمیه و علامه طباطبایی هم در افتاد و فرمودند که واقع مطلب این است که تاویل انتزاع مفهوم عام از آیات خاص است، دیگران تأویل را تطبیق می‌گفتند اما آیت الله معرفت انتزاع مفهوم عام را تأویل می‌داند، این تفاوت نگاه ایشان با بقیه است، فایده این دیدگاه نیز این است که ایشان در ظاهر آیه مفهوم عام را می‌گیرد و وارد بحث‌های بازی با قرآن نمی‌شود.
