از «شوخوانی» برای سحر تا «رمِضوُنی» در خراسان‌جنوبی
گروه معارف - مردم خراسان‌جنوبی در ماه میهمانی خدا آئینهای سنتی دارند که امروز برخی‌ها پابرجا و برخی دیگر دستخوش تغییرات شده است.
به گزارش ایکنا از خراسان جنوبی، ماه مبارک رمضان یکی از مناسبت‌هایی است که مردم خراسان جنوبی برای آن ارج و احترام ویژه قایل بوده و از دیر باز تا کنون آن را با آداب و رسوم خاصی برگزار کرده‌اند.
مردم خراسان جنوبی سنت‌های ویژه‌ای در رمضان داشته که بسیاری از این آیین‌ها حکایت از عید قلمدادکردن این ماه توسط مردم دارد، چراکه با فرارسیدن رمضان شور و شوق خاصی در همه جا حاکم می‌شود.
مردم خراسان جنوبی نیز همچون مردم سایر نقاط کشورمان سنت‌ها و آیین‌های ویژه‌ای برای رمضان دارند، با آیین «رمضونی خوانی» به پیشواز ماه رمضان رفتن از این ماه استقبال می‌کنند و در شب‌های قدر در مساجد و درسوگ مولایشان حضرت علی(ع) صبح کرده و به راز و نیاز با خداوند می‌پردازند.
ماه رمضان در خراسان‌جنوبی همراه با آیین بومی و محلی خاصی است که برخی ریشه کهن داشته و از ایام خیلی دور حفظ شده و اما متأسفانه باید گفت در حال حاضر در مراکز شهرنشین رونق خود را از دست داده است.
از گذشته‌های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاهای این شهرستان از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود با مراسم و آیین‌هایی روزه‌داری را آغاز می‌کنند.
تشخیص وقت سحر
از قدیم الایام، برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارك رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌كردند.
بعضی از این روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده‌اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن كردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جار كشیدن در كوچه‌ها، صدای بوق حمام‌ها، كوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.
دوره‌های قرآن ماه مبارک رمضان
از جمله آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن خوانی است که به این جلسات «دوره قرآن» می‌گویند.
این جلسات معمولا به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی محفل خانوادگی است و اعضاء فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قران کریم می‌پردازند.
دوره‌های قرآن در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به نام "مُلّا" حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد. در زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.
در پایان ماه مبارک رمضان دوره قرآن هم تمام می‌شود و معمولا کسی که در این دوره سوره «الرحمن» یا «یس» به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که به او سوره "توحید" رسیده باشد روز عید فطر باید یک آش درست کند که به آن آش "قل هوالله می‌گویند.
شوخوانی آوایی برای تدارک سحری در خراسان‌جنوبی
مناجات و شب خوانی «شوخانی» از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند و این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.
روزه‌گیران برای به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری معمولاً ساعت یا ساعاتی قبل از اذان و با شنیدن صدای مناجات، توپ سحر و یا زنگ ساعت بیدار می‌شوند و بعد از وضو گرفتن و خواندن دعاهای سحر نیت می‌كنند برای وضوگرفتن و خواندن دعاهای سحر و سپس شروع به خوردن سحری می‌كنند كه معمولاً غذاهای گرم و پختنی است كه در اغلب موارد همراه با برنج است.
هنگام سحر، خانواده‌ها بچه‌های 5 و 6 ساله خود را نیز بیدار می‌كنند تا به بیدار شدن در سحرها و سحرخیزی و روزه گرفتن عادت كنند.
روزه‌گیران بعد از صرف سحری و چای نیت روزه می‌كنند تا چند دقیقه قبل از اذان صبح هر چه می‌خواهند تناول می‌كنند و پیش از اذان دهان و دست خود را پاك و تمیز می‌شویند، تا نماز صبح را به جای آورند.
افطاری نمود بارز صله‌رحم در رمضان
مجالس پررونق افطاری به‌ویژه دعوت افراد مسکین، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای «صله رحم» در ماه مبارک رمضان در استان است.
در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند.
جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.
افطاری معمولاً خوراكی‌های حاضری مثل نان و پنیر و سبزی یا هندوانه و خربزه و امثال آن که پختنی نیست است و سحرها بیشتر پختنی و غذای گرم مثل چلو و خورش یا پلو و خورش است.
در گذشته زنان در هر عصر ماه رمضان، چند قرص نان می‌پختند و در تابستان نیز خوردن شربت، هندوانه و خربزه هنگام افطار در اغلب خانواده‌های انجام می‌گرفت.
«رمِضوُنی» رسم کهن خراسان‌جنوبی
در شب‌هاي ماه مبارک رمضان پس از نماز و افطار عده‌اي از پسران نوجوان در دسته‌هاي چند نفري به در خانه‌هاي مردم به ويژه توانگران رفته و به اميد گرفتن انعام (تنقلات و یا وجه نقد) اشعاري خاص مي‌خواندند كه در اصطلاح محلي به آن رمضانی مي‌گفتند.
رمضان‌خوانی به اين ترتيب بود که به جلوي درب هر خانه كه مي‌رسيدند براي اينكه مطمئن شوند كسي در خانه هست يا نه يك نفر از بچه‌ها كه او را با عنوان استاد برگزيده‌اند با صداي بلند مي‌گفت: «رَمِزُاْني مارْ وَاْ مِدِيْ يا وَرْ خُانِمْدِ رمضاني ما را مي دهيد يا بخوانيمش».
اگر در خانه كسي بود و چيزي به آنها مي‌داد به درب خانه ديگر مي‌رفتند وگرنه اگر احساس مي‌كردند که كسي در خانه هست و جوابي نمي‌دهد خواندن رمضاني را آغاز مي‌كردند.
ابتدا استاد يك مقدمه و دعايي مي‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او آمين می‌گفتند و يادي از حضرت محمد (ص) و حضرت علي (ع) مي‌كردند و رباعي‌هايي در مرثيه ائمه اطهار(ع) مي‌خواند.
مراسم رمضان‌خوانی به شماره ۸۱۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، یادآور شد: اين مراسم در شهرها و روستاهاي بيرجند، قاين، نهبندان، سربيشه برگزار مي‌شود.
افطار بر سر مزار درگذشتگان از دیگر رسوم خراسان‌جنوبی
سر زدن به مزار رحلت‌کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می‌شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می‌کنند.
مراسم بیست و هفتمان نیز از برنامه‌هایی است که از گذشته دور در شهرستان بیرجند وجود داشته و هنوز هم نام آن فراموش نشده است.
در شب بیست و هفتم ماه رمضان برخی از خانم‌ها و دختران جوان با پوشیدن صورت خود و گرفتن سبد با طبقی دردست که آئینهای روی آن قراردارد و ملاقه به دست به درب خانه همسایگان رفته و طلب هدیه می‌کنند.
مردم پولی که به این طریق به دست می‌آید متبرک شمرده و آن را شادی آور می‌دانند و در این مراسم همه کسانیکه بدین صورت پولی به دست می‌آورند، پیش از ظهر روز بیست وهفتم ماه رمضان به بازار رفته و با آن پارچه‌ای به دلخواه خود می‌خرند و ظهر آن روز درخانه یا مسجدی، از آن پارچه پوشاکی مانند چادر، پیراهن و چارقد برای خود می‌دوزند و آن را می‌پوشند و بر این باورند که همه سال را به شادی می‌گذرانند و از همه بلاها مصون هستند.
جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.
طبل‌نوازان منادی سحرخیزان در طبس و بشرویه
طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان‌های بشرویه و طبس برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند.
هرچند در روزگاری که زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان‌سنج تلویزیون‌ها برای بیدارکردن مردم با هم رقابت می‌کنند، این سنت در بشرویه به فراموشی سپرده شده اما در طبس همچنان طبل‌نوازان منادی سحرخیزان هستند.
مناجات و شب خوانی و یا به اصطلاح "شوخوانی" از دیگر رسوم کهن مردمان این خطه از کشورمان است که هر چند امروزه هنوز در برخی از روستاها اجرا می‌شود اما در شهرها رنگ باخته و تکنولوژی‌ها روز همچون موبایل و تلویزیون جایگزین آن شده است.
طبل‌زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه است که در سال 1300 هجری قمری توسط عمادالملکی وقف شده و ماندگاری آن نیز به دلیل اجرای نیات خیر واقف است.
این مراسم از سه ساعت مانده به اذان صبح آغاز می‌شد که طبل اول آن به معنی آماده باش در دو ساعت مانده به اذان زده می‌شود، طبل دوم در یک ساعت مانده به پایان وقت سحر به معنی بیدار باش و طبل سوم نیز نزدیک شدن به وقت اذان را خبر می‌دهد.
دست کشیدن از خوردن و آشامیدن سحرگاهی، با برخاستن "الله اکبر" مؤذن از مأذنه مسجد محله، همراه بود و بعدها با شیوع استفاده از ساعت شماطه دار و رادیو، نخستین گام‌ها برای گسست رویارویی مردم در ماه مبارک رمضان برداشته شد و رسوم کوبیدن بر طبل و چاووشی خوانی و ندا دادن، مهجور شدند و تا جایی که امروز حتی صدا کردن همسایه برای برخاستن، ازجمله کارهای نهی شده در فرهنگ زندگی ماشینی و آپارتمان نشینی است.
وداع با ماه رمضان
سرانجام هنگام وداع با ماه رمضان فرا می‌رسد و شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت، روی به مساجد جامع و مساجد محل خود می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و توفیق یک ماه عبادت و بندگی خداوند را عید می‌گیرند و با پرداخت فطریه، زکات تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند و پس از یک ماه ضیافت الهی تلاش خود را برای سازندگی و زندگی بانشاط بیشتر آغاز می‌کنند.
این آداب و سنن، تنها گوشه‌ای از زیبایی‌های رمضان است، آدابی که به واسطه پایبندی مردم به فرهنگ بومی هر منطقه تبدیل شده و امید است این فرهنگ‌های بکر و تکرار نشدنی، حفظ شود.
گزارش از سپیده قلندری اسفدن
