نظرات تفسیری امام موسی صدر مبتنی بر فهم عصری قرآن است/ تحقق وعده و وعیدهای قرآن در دنیا

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم حدیث در ادامه افزود: امام موسی صدر به آیه ۱۹۵ سوره بقره «وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» بسیار تکیه می‌کرد، مفسران در مورد این آیه معتقد هستند که آخرت کسی که انفاق نمی‌کند هلاکت است و خراب خواهد شد، اما امام صدر آیه را این طور معنا می‌کنند که این مورد در دنیا نیز بروز و ظهور دارد و در جامعه‌ای که اغنیا انفاق نکنند و به فقرا رسیدگی نداشته باشند آثار هلاکت همه جامعه را فرامی‌گیرد؛ ایشان این گونه استدلال می‌کنند که اگر در جامعه‌ای فرضا ۲۰ درصد از افراد فقیر باشند موجب می‌شود تا فرزندان آن‌ها نتوانند درس بخوانند، در نتیجه جرایمی مانند دزدی رواج پیدا می‌کند و این معضل اجتماعی دامن افراد غنی را نیز خواهد گرفت و آن‌ها نیز در دنیا از آثار این فقر مصون نیستند و در واقع خودشان را به هلاکت می‌اندازند.

وی بیان کرد: از دیگر نمونه‌ها در این زمینه آیات سوره مبارکه همزه است، مفسران عموما معتقد هستند که افرادی که مال اندوزی می‌کنند و ... در قیامت آثار این عمل را خواهند دید، اما امام موسی صدر می‌گوید اکثر انقلاب‌ها در دنیا به دلیل مال‌اندوزی ثروتمندان به وجود آمده است و آتشی که در آیات این سوره بدان اشاره شده است تنها قیامت را شامل نمی‌شود بلکه در دنیا نیز همین طور است.

مهریزی تصریح کرد: این موارد نمونه‌هایی است که ایشان برای این قاعده بیان کرده و به صورت کلی مطرح کرده‌اند و معتقدند که هیچ دلیلی ندارد که این پاداش‌ها و یا عقاب‌ها را منحصر در عالم آخرت بدانیم بلکه در دنیا نیز مصداق دارد. همچنین ایشان اعتقاد دارد که در آیه «إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ» این طور نیست که منظور از «یُضَاعِفْهُ» تنها چند برابر شدن ثواب در آخرت باشد، بلکه در اقتصاد نیز اثبات شده است که اگر پول در حال چرخش باشد موجب سود می‌شود؛ لذا در دنیا نیز وقتی پولی را قرض می‌دهید و آن فرد می‌تواند با آن پول خریدی را انجام دهد پول به گردش می‌افتد و به این صورت موجب سود بیشتری می‌شود.

وی در ادامه به کتاب عمل بودن قرآن نزد امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: این قاعده نیز در سه سطح مطرح می‌شود؛ نخست اینکه به آموزه‌های قرآن عمل می‌کنیم که این یک معنا برای کتاب عمل بودن قرآن است، اما سطح بالاتر یعنی قرآن را شاقول و طراز دانش‌های اسلامی و دین بدانیم و در تحقق دانش‌های دینی با معیار قرآن پیش برویم و اگر چیزی با فرهنگ قرآن سازگار نبود آن‌را به نام دین ترویج نکنیم. اما سطح سوم این که از قرآن بتوانیم ایده بگیریم و به نگاه‌های بلندتر و افق‌های بازتر به انسان برسیم؛ در واقع مورد اول مربوط به رفتار است، در مورد دوم قرآن در دانش‌های دینی محور قرار می‌گیرید و سوم این که از قرآن ایده می‌گیریم.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در ادامه افزود: خالی از لطف نیست که در اینجا نکته‌ای در زمینه قرآن و سطوحی که برای گفت‌وگو دارد مطرح کنیم، قرآن برای گفت‌وگو سه نکته را مطرح می‌کند؛ یکی این که سقف را بالا گرفته تا آنجایی که آدم‌ها می‌توانند با یکدیگر گفت‌وگو کنند، به شرط اینکه شرک و ظلم در کار نباشد؛ نکته دوم این که سقف این گفت‌وگو به اندازه‌ای است که بسیاری از افراد می‌توانند زیر آن قرار بگیرند و دیگر این که قرآن می‌گوید برای گفت‌وگو پیش‌فرض نداشته باشید.

وی با بیان اینکه باید این ایده‌ها را از قرآن بگیریم تصریح کرد: معلوم می‌شود که وقتی ما با مسئله و عرصه‌های جدید سراغ قرآن می‌رویم بسیار قابل استفاده است، پس معنای سوم که در قاعده کتاب عمل بودن قرآن مطرح می‌شود، یعنی از این کتاب افق‌های جدیدتر و نگاه‌های بلندتر و دید‌های وسیع‌تر را استفاده کنیم.

مهریزی در ادامه به ذکر نمونه‌هایی از نظرات تفسیری امام موسی صدر اشاره و تصریح کرد: اولین مورد آیه اکمال دین است که در دو بخش از مجموعه دوازده جلدی گام به گام تا امام این نظر را ارائه کرده است، ایشان می‌گوید وقتی ابعاد شخصیتی انسان کامل می‌شود و به کمال می‌رسد دیگر برای تباه شدن آن نگرانی وجود ندارد؛ در آغاز اسلام مسلمانان فقط با هم‌کیشان خود ارتباط داشتند تا این که شخصیت اسلام به تکامل رسید و در ادامه آیات دیگر را می‌آورد که مسلمانان اجازه دارند که با دیگران نیز ارتباط داشته باشند. این استفاده از آیه سوم و پنجم سوره مائده در سال آخر حیات پیامبر (ص) است که جامعه شکل گرفته است و این جامعه متکامل می‌تواند با دیگران ارتباط داشته باشد.

وی بیان کرد: همچنین در جلد دوازدهم ایشان آورده‌اند که امیدوارم هویت فرهنگی جنبش محورمان شکل بگیرد و با دیگر فرهنگ‌ها نیز ارتباط برقرار کنیم، چنان‌که مسلمانان به جایی رسیدند که خداوند آیه اکمال دین را نازل کرد، در نتیجه بعد از شکل‌گیری جامعه اسلامی تعامل با اهل کتاب نیز زیانی ندارد.

مهریزی با اشاره به نمونه دوم تصریح کرد: مورد دوم در مورد تفسیر آیات ابتدایی سوره مبارکه «عبس» است که مورد اختلاف مفسران فریقین نیز واقع شده است؛ مشهور است که غالب اهل سنت ضمیر را به پیامبر (ص) بازگردانده و عموم شیعیان نیز ضمیر را به غیر از پیامبر (ص) بر می‌گردانند، اما نکته‌ای که امام موسی صدر بدان اشاره می‌کنند این است که قرآن در طول ۲۳ سال پیامبر (ص) را تربیت می‌کند و گاهی با نقد‌ها پیامبر (ص) را پرورش می‌دهد، لذا آیات ابتدایی این سوره را نیز به پیامبر (ص) بر می‌گردانند و می‌گویند ما به انسان نیاز داریم و مهم‌تر از به دست آوردن دیگران به دست آوردن خویش اهمیت دارد، آیاتی را به یاد آورید که در مورد رسول خدا (ص) است و هر روز در حال تربیت و تذکر است و قضیه نزول آیات سوره عبس را به یاد آورید که قرآن از پیامبر به‌تندی انتقاد می‌کند.

وی در ادامه افزود: البته ممکن است بگویند که پیامبر (ص) در سوره قلم صاحب خلق عظیم دانسته شده است و این آیه با این برداشت امام صدر از آیات تناقض دارد، اما این چنین نیست و این گونه پاسخ می‌دهیم که فرضا یک فرد منظم با انجام یک کار خلاف نظر به بی نظمی متهم و شناخته نمی‌شود و منظور از منظم بودن نگاه غالب است و در مورد پیامبر (ص) نیز اینگونه است که اگر چیزی از دست برود خلق عظیم ایشان از بین نمی‌رود و لذا این نگاه قابل تامل را ایشان در مورد آیات سوره عبس دارند.

مهریزی بیان کرد: مورد دیگر آیه ۲۴ سوره مبارکه انفال «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» است، ایشان می‌گویند نوعا فکر می‌کنیم که دین برای مرگ است و نام دین یعنی برای مرگ مهیا شدن، اما آیه می‌گوید دین برای زندگی است، این آیه دعوت پیامبر (ص) را سبب زندگی شمرده است و متدینین متاسفانه معتقدند که دین برای مرگ است و جوانان تصور می‌کنند دین با تلاش برای تامین آینده هماهنگ نیست و از دین اعراض می‌کنند، در حالی که اسلام هیچ یک از غرایض انسان را منع نکرده است.

وی در ادامه افزود: امام موسی صدر معتقد است که باید از تمام غرایزی که خدا برای ما گذاشته است، باید بهره برد، اما دو خط قرمز در این جا وجود دارد؛ یکی تجاوز و دیگری افراط که این دو محدود کننده است. یکی از آن‌ها به ظلم منتهی می‌شود که تجاوز است و نکته دوم اخلاقی است که نباید افراط داشت و اخلاق در واقع به تعادل کشاندن قوای زندگی است؛ لذا خط قرمز دین برای غرایز انسان ظلم و افراط است و دنیا برای زندگی است و نه مرگ.

مهریزی بیان کرد: مورد دیگر آیات ابتدایی سوره مبارکه اسرا است که ایشان معتقدند که مسجد الاقصی نماد ادیان قبل و مهد انبیا مانند حضرت موسی (ع) و ... است. مسجدالحرام نماد اسلام است و این آیه پیوند اسلام و ادیان قبل را نشان می‌دهد.