نگاهی به آثار فاخر سعدی سینمای ایران

به گزارش ایکنا، امروز ۱۵ آذر، سالروز درگذشت فیلم‌سازی است که وی را به نام سعدی سینمای می‌شناسیم. ۲۲ سال پیش در چنین روزی سینمای کشورمان در غم فرورفت، زیرا سینماگری را از دست داد که در عمر ۵۲ ساله خود کارهای ارزشمندی را خلق کرده بود که نام هر یک از آن آثار تا ابد در هنر این سرزمین باقی خواهد ماند.

نگارنده درباره حاتمی همیشه دو حسرت دارد؛ ابتدا این‌که نتوانست ساخت «جهان‌پهلوان» را به اتمام رساند. دوم فیلم‌نامه زندگی حضرت رسول(ص) بود که موفق نشد آن را جلوی دوربین ببرد؛ فیلمی که اگر تولید می‌شد با توجه به سابقه فیلم‌سازش اثری ماندگار در سینمای کشور می‌شد.

حاتمی در سینمای ایران تکرار نشد، چون زبان و بیانش از شعر و ادبیات این سرزمین نشئت می‌گرفت. برای همین همیشه این افسوس باقی خواهد ماند که حاتمی چه زود از میان ما رخت بربست. درباره حاتمی نوشتن همیشه یک خاطره بد را هم در ذهن زنده می‌کند، آن‌هم این‌که در زمان حیاتش، کمتر نگاهی احترام‌آمیز از سوی منتقدان و مدیران سینمایی به وی می‌شد، حتی وی را با عنوان‌هایی چون «علی سمسار» به سخره گرفتند! آدم‌هایی که پس از مرگ حاتمی از او افسانه‌سرایی‌ها کردند!
در این یادداشت به بیوگرافی این فیلم‌ساز نمی‌پردازیم زیرا با یک جستجوی ساده اینترنتی می‌شود به هر آنچه درباره این هنرمند وجود دارد دست یافت، اما تلاش می‌شود تا از برخی آثار این سینماگر ارزیابی اجمالی داشته باشیم.
«حسن‌کچل»
اولین فیلم حاتمی، اثری فولکلور بود که سال ۴۸ تولید شد. در این فیلم حاتمی علاوه بر کارگردانی، نویسندگی فیلم را هم بر عهده دارد. فیلم حسن‌کچل به عنوان اولین فیلم موزیکال سینمای ایران شناخته‌شده و بزرگان هنر این سرزمین بابک افشار، بابک اتابکی، اسفندیار منفرد زاده و واروژان موسیقی متن این اثر را خلق کردند، البته همراهی تنبک امیر بیداریان نژاد در ضرب نوازی موزیکال تأثیر غیرقابل‌انکاری در فیلم داشت. حسن‌کچل در سال ۱۳۴۹ چیزی حدود ۹۰۰هزار تومان فروخت.
«طوقی»
حاتمی در دومین تجربه سینمایی خود سعی کرد گیشه را هم مدنظر داشته باشد، برای همین هم دو تن از بزرگان سینما؛ بهروز وثوقی و ناصر ملک‌مطیعی در کارش حضور داشتند. این فیلم قصه‌ای عامیانه دارد، اما در همین قصه عامیانه می‌توان به‌خوبی رگه‌های فرهنگ ایرانی را مشاهده کرد. این فیلم سال ۴۹ توانست صف‌های طولانی جلوی سینما‌ها به وجود آورد و نام علی حاتمی را به‌عنوان یک جوان نوآور در سینمای ایران مطرح کند.
«سوته‌دلان»
«بابا شمال»، «قلندر»، «خواستگار» دیگر فیلم‌هایی هستند که حاتمی، قبل از انقلاب جلوی دوربین برد، اما مهم‌ترین کارش را در قبل از انقلاب باید «سوته‌دلان» نام برد که سال ۵۶ ساخته شد و در آن جمشید مشایخی، فخری خوروش و بهروز وثوقی نقش‌آفرینی کرده بودند. این فیلم داستان یک جوان عقب‌افتاده است که برادر بزرگ‌ترش از وی نگهداری می‌کند. این پسر در انتهای فیلم در مسیر زیارت امامزاده داود (ع) از دنیا می‌رود.

در این فیلم سینمایی، پختگی کاملی را از علی حاتمی می‌بینیم. دیالوگ‌های فیلم به‌شدت زیبا و خاطره‌انگیز است و میزانسنی که کارگردان برای کارش انتخاب می‌کند هنوز در خاطره باقی‌مانده است. این فیلم در روز‌های روی پرده رفت که ایران در تب‌وتاب انقلاب بود، اما به‌هرحال فیلم توانست فروش نسبتاً مقبولی داشته باشد.
«حاجی واشنگتن»
اولین فیلمی است که حاتمی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روی پرده برد. این فیلم داستان زندگی غم‌انگیز حسینقلی خان صدرالسلطنه نخستین سفیر ایران در آمریکا را روایت می‌کند، پس باید در آمریکا ساخته می‌شد، اما به دلیل مشکلات سیاسی دو کشور گروه سازنده ناچار شدند فیلم را در ایتالیا دنبال کنند. عزت‌الله انتظامی در گفت‌وگویش با فریدون جیرانی هنگام نمایش تلویزیونی فیلم از اقامت طولانی‌مدت عوامل در ایتالیا (نزدیک ۵ ماه) اشاره می‌کند که فیلم با مشکلات مالی فراوان همراه شده بوده است. حاتمی فیلم‌نامه هر سکانس را شب قبلش می‌نوشته و از زیر در بسته اتاق انتظامی در هتل به او می‌رسانده است!
فیلم در سال ۱۳۶۱ فقط اجازه نمایش در جشنواره فیلم فجر را پیدا کرد و بعد از آن توقیف بود و در زمان حیات علی حاتمی اجازه نمایش پیدا نکرد. سرانجام در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۷۷ به نمایش عمومی درآمد. موسیقی فیلم هم توسط محمدرضا لطفی ساخته شد. شخصیت اصلی فیلم عزت‌الله انتظامی در نقش حسین قلی‌خان (حاجی واشنگتن) است که موقعیت کمیکش در ابتدای فیلم، هرچه جلوتر می‌رود، تراژیک‌تر و غمبارتر می‌شود.
«کمال‌الملک»
کمال‌الملک را باید یکی از زیباترین آثار سینمای ایران توصیف کرد که در آن زیبایی تصویری در حد کمال است. به‌ویژه که حاتمی تمام تصاویر موردنظرش را با دوربین ثابت گرفته است. این اثر به گفته حاتمی، ادای دینی به هنر نقاشی است. این فیلم سال ۶۲ ساخته شد و نقش اصلی فیلم (شخصیت کمال‌الملک) را جمشید مشایخی بازی کرده است. عزت‌الله انتظامی هم نقش ناصرالدین‌شاه را بر عهده دارد.
«جعفرخان از فرنگ برگشته»
بعد از حاجی واشنگتن، حاتمی فیلم بسیار بد و ضعیف جعفرخان از فرنگ برگشته را جلوی دوربین برد، فیلمی که دلیل ساخت آن هنوز برای من مشخص نیست. این فیلم به‌اندازه‌ای بد است که نمی‌توان باور کرد، حاتمی آن را کارگردانی کرده است. این فیلم بر اساس نمایشنامه جعفرخان از فرنگ آمده نوشته حسن مقدم بازنویسی شده، گرچه خط داستان و شخصیت‌ها همان است، اما جای شخصیت‌های مثبت و منفی باهم عوض می‌شود. زمان نوشتن نمایشنامه اواخر دوره قاجار و زمانی که فیلم نشان می‌دهد اواخر دوران پهلوی است. در نمایشنامه جعفرخان شخصیتی تحصیل‌کرده، مبادی آداب معاشرت، آشنا به بهداشت فردی و داناست. در مقابل اعضای خانواده‌اش در ایران افرادی بی‌سواد، خرافاتی، دور از بهداشت و نادان هستند، ولی در فیلم، جعفر خان شخصیتی غرب‌زده، بی‌عاطفه، بی‌ریشه، خیالاتی و نادان است، اما خانواده‌اش در ایران (که در میان آن‌ها فرنگ‌رفته‌های دیگری هم وجود دارد) افرادی هستند ریشه‌دار، پر عاطفه و دانا.
«مادر»
به عقیده بسیاری، بهترین فیلم بعد از انقلاب حاتمی، مادر است. فیلمی که در ستایش مقام مادر تولیدشده و هنوز فیلمی در سینمای کشورمان تولید نشده تا بتواند جای این فیلم را بگیرد، برای همین در ایام روز مادر این اثر از شبکه‌های مختلف پخش می‌شود و هنوز هم مخاطب دارد. این فیلم محصول سال ۱۳۶۸ است و در هشتمین جشنواره فجر تا مرز گرفتن سیمرغ بلورین پیش رفت. گزینه اول برای نقش محمدابراهیم عزت‌الله انتظامی بود. انتظامی تا مرحله تست گریم نیز پیش رفت، اما این نقش در نهایت به محمدعلی کشاورز رسید. موسیقی فیلم ساخته ارسلان کامکار است که به همراه گروه کامکاران اجرا شد. رقیه چهره آزاد و اکبر عبدی برای بازی در این این فیلم به ترتیب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین بازیگر نقش دوم مرد و عبدالله اسکندری سیمرغ بلورین بهترین چهره‌پردازی را دریافت کردند. اکرم محمدی، فریماه فرجامی و محمدعلی کشاورز نیز نامزد دریافت جایزه از جشنوارهٔ فجر شدند.
«دلشدگان»
دلشدگان فیلمی در تجلیل از هنر موسیقی است که در آن برای اولین و آخرین بار از صدای محمدرضا شجریان استفاده‌شده است. حاتمی این فیلم را در سال ۱۳۷۰ کارگردانی کرد. او علاوه بر کارگردانی این فیلم، نویسنده فیلم‌نامه، تهیه‌کننده و طراح صحنهٔ آن نیز بوده است. موسیقی این فیلم را که ساخته حسین علیزاده است به عنوان یکی از نقاط قوت آن می‌توان برشمرد. آواز‌ها و تصنیف‌های ساخته‌شده برای این فیلم، بعداً در آلبومی به همین نام منتشر شد.

سخن پایانی این گزارش به فیلم نیمه‌تمام، «جهان‌پهلوان» اختصاص دارد. این فیلم می‌توانست به یکی از بهترین آثار حاتمی تبدیل شود، زیرا کارگردانی آن را حاتمی بر عهده داشت، اما متأسفانه آجل به وی امان نداد وی این فیلم نیمه‌کاره رها شد، البته بهروز افخمی بعد‌ها این فیلم را به اتمام رساند؛ کاری که با فضای فیلم حاتمی تفاوتی آشکار داشت.

انتهای پیام