ام‌البنین؛ پاسدار حماسه عاشورا و دلداده اهل بیت(ع)

فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ‌البَنین، از همسران امام علی(ع) و از شخصیت‌های محترم نزد شیعیان است. او مادر حضرت عباس، عبدالله، جعفر و عثمان است که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. از آنجا که او مادر چهار پسر بود، به‌ ام‌البنین مشهور شد.
پس از واقعه کربلا، ام‌البنین برای امام حسین(ع) و فرزندانش سوگواری می‌کرد؛ به طوری که دشمنان اهل بیت(ع) نیز با او همنوا می‌شدند. مدفن ام‌البنین در قبرستان بقیع است.

نسب و درگذشت
پدر ام‌البنین حِزام بن‌خالد یا حرام بن‌خالد از قبیله بنی‌کلاب و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.
از تاریخ وفات ام‌البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. معروف است که او در ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق از دنیا رفته و پیکر او در بقیع دفن شده است. برخی نیز وفات او را در ۱۸ جمادی الثانی ۶۴ق دانسته‌اند. برخی نیز مدعی شده‌اند که برای زنده بودن ام‌البنین بعد از جریان کربلا هیچ دلیل مستندی وجود ندارد و همه دلایل ارائه شده قابل مناقشه‌ هستند.

ازدواج با حضرت علی(ع)
پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی عرب شهره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد و عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد که علی(ع) با او ازدواج کرد.در مورد زمان ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین اختلاف وجود دارد و در واقع تاریخ دقیقی در این مورد مطرح نشده است. همچنین در مورد اینکه او بعد از حضرت فاطمه همسر دوم یا سوم امام بوده است نیز اختلاف وجود دارد، اما در خصوص اینکه او قبل از ازدواج با حضرت علی و بعد از شهادت ایشان با شخص دیگری ازدواج نکرده است اختلافی وجود ندارد.
برخی نقل‌های تاریخی وجود دارد که امام بعد از حضرت فاطمه(س) به سفارش ایشان با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد و برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که‌ ام البنین اولین همسر امام بعد از حضرت فاطمه(س) بوده است. برخی معتقدند براساس اینکه اولین فرزند ام‌البنین در سال ۲۶ ق به دنیا آمد ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین قطعاً قبل از سال ۲۳ هجری بود، اما برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند، چرا که بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بود.
در روایات آمده است که بعد از گذشت مدتی از ازدواج ام‌البنین با حضرت علی(ع)، ام البنین به امام علی(ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش، که فاطمه بود، صدا نزند تا حسنین(ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این رو امام علی(ع) او را ام‌البنین [مادر پسران] نامید.
ثمرۀ این ازدواج ۴ پسر به نام‌های عباس، عبدالله، جعفر و عثمان بود. هر چهار فرزند ام‌البنین در کربلا در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند.

ام‌البنین بعد از واقعه کربلا
ام‌البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد، شخصی خبر شهادت فرزندانش را به او داد، اما او از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید. ام‌البنین وقتی خبر شهادت چهار فرزندش و امام حسین(ع) را شنید، گفت:‌ «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.

سوگواری ام‌البنین برای فرزندان
ام‌البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله، فرزند عباس، به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، حتی گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.
ام‌البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
یا من رَاَی العباس کرّ علی جماهیر النقد
و وراه من ابناء حیدر کل لیث ذی لبد
انبئت اَنّ ابنی اصیب براسه مقطوع ید
ویلی علی شبلی اما ل براسه ضرب العمد
لو کان سیفک فی ید یک لما دنا منه احد
«ای کسی که عباس را دیدی که بر دشمن حمله می‌کرد و فرزندان حضرت علی(ع) پشت سر او بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد».

منابع:
ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
موسوعه العلامه الاوردبادی، تحقیق السید محمد آل المجدد الشیرازی، کربلا،‌دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.
الزهیری الجعفری، أم البنین سیرتها وکراماتها، ۲۰۰۶م
الموسوی المقرم، مقتل الحسین(ع)، ۱۴۲۶ق
اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق

گردآوری: اعظم السادات میرجلیلی