شاهکار امام(ره) عدم تحجر در پذیرش ساختارهای مدرن بود

حجت‌الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا در مورد رابطه امام(ره) با فقه سیاسی با بیان اینکه امام راحل را مؤسس فقه حکومتی می‌دانیم، افزود: یک فقه عام و مطلق داریم که قید سیاسی و اجتماعی و ... ندارد؛ این فقه دانش دین‌شناسی آن هم در امور مرتبط با مکلفان و فرعیات است، نه در امور اعتقادی و مبنایی فلسفی و یا در امور خارجیه که حالت تجربی دارد، بلکه بیان حکم مکلف برای فرد یا جامعه و یا شخصیت حقوقی و حقیقی است.

مهاجرنیا ادامه داد: بحثی از فلسفه وارد فقه شده که ما اصالت را به جامعه بدهیم یا فرد؛ اگر ما اصالت‌الاجتماعی باشیم، جامعه هویت و احکام ثابتی خواهد داشت و احکام جدیدی وضع می‌شود؛ جامعه شخصیت حقوقی و بار حقوقی دارد و هویت جمعی آثار و پیامدهای متفاوتی دارد.

این استاد حوزه با بیان اینکه در نگاه فلسفی به روح جمعی اصالت می‌دهیم، اظهار کرد: سیاسیات فقه دو نوع هستند که یکی در مباحث پیشاحکومت است؛ یعنی به لحاظ گزاره و سنخ‌شناسی معرفتی، این گزاره‌ها سیاسی هستند چه حکومت داشته باشیم یا نداشته باشیم مانند جهاد، امر به معروف و ولایت فقیه، حدود ودیات و قضاوت و ...اما بخش دیگری در سیاسیات فقه وجود دارد که امام(ره) آن را مطرح کردند و بنیانگذار معرفتی این مباحث هستند. البته ممکن است از قبل هم بوده ولی امام(ره) آن را با عنوان فقه حکومتی و با بعد معرفتی مطرح فرمودند.

وی افزود: امام(ره) از سال1347 مباحث مرتبط با ولایت فقیه را بیان فرمودند و تئوری حکومت اسلامی را به دنبال آن طراحی فرمودند و بعد هم در دنیای مدرن یعنی در مدت اقامت در پاریس با توجه به اقتضائات دنیای مدرن و ساختارهای حکومتی آن کشور نگاه دینی را طراحی و در قالب قانون اساسی به عرصه میدان آورد؛ این مباحث فقه سیاسی ما را به حکومت می‌رساند، ولی وقتی حکومت برقرار شده است دیگر این فقه سیاسی کفاف نمی‌دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: فقه سیاسی بخشی از زندگی را پوشش می‌دهد، ولی امروز مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی و رسانه‌ای وجود دارد که فقه سیاسی موجود آن را پوشش نمی‌دهد؛ امام راحل فرمودند که در حقیقت حکومت اسلامی تحقق عملی فقه است و وقتی حکومت تشکیل شود، هزاران مسئله نوپدید به میان می‌آید که در فقه سیاسی بحثی از آن نیست مانند انتخابات و دموکراسی و ... .

مهاجرنیا بیان کرد: امام(ره) چند عنصر مانند زمان و مکان و مصلحت و ساختارهای مدرن را وارد فقه کردند؛ امام(ره) فرمودند منظر و رویکرد حکومت به همه مسائل بر مبنای فقه حکومتی است. از این منظر فقط بخش سیاسیات نیست که به درد حکومت می‌خورد، بلکه فقه‌الاقتصاد و فقه عبادت و اخلاق هم ابزار دست حکومت خواهد بود؛ در اینجا بحث فقه حکومتی به میان می‌آید که دامنه بسیار گسترده‌ای دارد.

مهاجرنیا با بیان اینکه هنوز دانش فقه حکومتی تبویب و تدوین نشده و روش‌شناسی خاص و منضبط و قاعده‌مندی را ارائه نکرده‌ایم، تصریح کرد: دانش نیازمند مرز و خطوط قرمز و حدود و ثغور است و نمی‌توان همه چیز را در آن گنجاند؛ در گذشته چون فقیه همواره از پایین و از منظر یک شهروند به حکومت نگاه می‌کرد، قواعد متفاوتی ایجاد کرده بود.

وی تأکید کرد: وقتی فقیه در کرسی حکومت نشست می‌بیند، این همه مسائل وجود دارد؛ وقتی پیامبر(ص) آمدند، زندگی بسیط و ساده‌زیستی مسائل نوپدید بسیاری را به وجود نیاورد؛ بخش زیادی از مسائل در عرف جاری و عقلای قوم مانند معاملات و ... مردم به آن عمل می‌کردند؛ دین این احکام را از صفر تأسیس نکرد، بلکه اسلام بخش زیادی از این موارد را امضا کرد و در برخی موارد که مخالف اسلام بود رویکرد آن را تغییر داد.

نقش ولی فقیه در دوره معاصر

رئیس سابق دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه اظهار کرد: دین عرف عقلا را پذیرفت و گفت خوب است ولی مثلاً اگر معامله‌ای ربوی و خلاف اخلاق بود، آن را حرام اعلام کرد؛ خداوند فرمود بیع و مساقات و روابط بین‌الملل و مضاربه و ... همه حلال هستند؛ پیامبر(ص) اصول ثابتی را از دین آورد و برخی سازوکارهای متغیر را به عنوان عرف عقلا امضا فرمود. در اینجا این سؤال مطرح است که جامعه بسیط آن دوره به جامعه‌ای بسیار پیچیده و با هزاران مسئله نوپدید تبدیل شده و هزاران عرف مختلف درست شده است. الان دین قرار است حکومت کند و یکسری اصول ثابت دارد که همان مسائل صدر اسلام است، ولی اقتضائات و مسائل جدید و مصالح زمان و مکان و نوپیدا چه نقشی دارند؟ در اینجا نقش حاکم اسلامی و ولی فقیه در این مسائل دیده می‌شود.

وی افزود: حاکم اسلامی و نایب امام عصر(عج) که طبق تعبیر امام(ره) همه مسائل حکومتی امام معصوم(ع) را برعهده دارد و باید بنای عقلا را، تا جایی که مخالف شرع نیست و یا شرع در برابر آن مسکوت است، امضا کند؛ عرف عقلای دوره پیامبر(ص) بیعت بود و پیامبر(ص) فرمود که خوب است ولی عرف عقلای امروز انتخابات و تفکیک قوا و پارلمان و ... است؛ ولی فقیه یا باید بگوید این موارد خلاف شرع است و ما آن را نمی‌خواهیم یا بر آن مهر تأیید بزند.

مهاجرنیا تصریح کرد: ولایت فقیه فقط مدیریت جامعه نیست، بلکه تولید اندیشه و قوانین و احکام متناسب با جامعه را هم عهده‌دار است؛ در سال 66 مباحثی که در مورد موسیقی و قراردادهای بین‌المللی و حقوق کارگران و ... مطرح بود، امام(ره) فرمودند که همه قراردادها را نظام اسلامی می‌تواند به صورت یک‌طرفه لغو کند. اگر به ضرر حکومت اسلامی باشد که این مسئله برخلاف فقه سنتی ماست که مبتنی بر الناس علی عقودهم و ... است، زیرا معتقد است حکومت اسلامی که قرارداد بسته باید به عهد خود وفادار باشد و چه کاره است که یک‌طرفه نقض کند، ولی امام(ره) فرمود این حکم اولیه اسلام است.

وی تأکید کرد: یعنی حکومت اسلامی یکسری کارها را انجام می‌دهد که اگر پیامبر(ص) هم بود آن را می‌کرد و این‌ها جزء احکام اولیه و نه مصلحتی و اقتضائی و اکل میته استف البته برخی نیز مصلحتی است و شرایط بر ما تحمیل کرده است. چند سال قبل از مقام معظم رهبری در مورد تغییر حکومت از ریاستی به پارلمانی سؤال کردند و ایشان فرمودند که این مسئله جزء اقتضائات است؛ یعنی برخی مسائل اصول ثبات نیستند و اگر چابکی و کارآمدی برای حکمت ایجاد شود، می‌تواند پذیرفته شود.

شاهکار امام

مهاجرنیا بیان کرد: هیچ فقیهی در طول تاریخ نگفته ما حکومت را نمی‌خواهیم، ولی حدود و ثغور و قلمرو و اختیارت مورد بحث بوده است؛ بنابراین برای تحقق این حق باید طبق سازوکارهای مدرن عمل کنیم. در سبک زندگی امروز باید شرایط امروز را در نظر بگیریم. بنابراین یکی از مهمترین شاهکارهای امام(ره) این بود که ساختارهای مدرن را پذیرفتند و متحجر و متجمد نشدند که ما در اسلام، جمهوریت، مجلس، رأی اکثریت و حزب نداشتیم، فرمودند که این ها سازوکار و مرکب و ابزار حرکت هستند. بنای عقلا و تجربه بشر طبق مبنای امام(ره) اگر مخالف و متناقض با دین نباشد، اصل آن لازم است و اگر مسئله جدیدی مخالف اسلام هم نباشد، می‌تواند مبنای پذیرش قرار بگیرد.

وی با اشاره به تقسیم‌بندی 5 مرحله‌ای رهبری در مورد انقلاب اظهار کرد: ایشان انقلاب، نظام، دولت، جامعه و تمدن اسلامی را 5 مرحله انقلاب برشمردند و در مرحله نظام‌سازی کار ساختارسازی انجام شد. بنابراین نظام‌سازی از کارهای بزرگ امام راحل بود.

توسعه فقه از سوی امام

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: یکی از کارهای جدی امام(ره) طرح موضوع فقه حکومتی، ساختارسازی مدرن و توسعه فقه بود. 52 باب فقهی یا کتب فقهی داریم، ولی امام(ره) آن را از انحصار این 52 مورد بیرون آورد و گسترش داد و فقه وارد زندگی مدرن و دنیای جدید شد و فقه امروزی توسعه‌یافته همان فقه سنتی است.

اهمیت عقل نزد امام(ره)

مهاجرنیا اظهار کرد: امام(ره) به جایگاه عقل در فقه اهمیت ویژه داد. در گذشته عقل را جزء منابع می‌دانستند، ولی در عمل هیچ بهایی به آن نمی‌دادند و بیشتر روش عقلی و تعقل بود، نه منبع استخراج حکم، ولی در فقه حکومتی، عقل به عنوان منبع مطرح شد. امام(ره) در اثبات بحث ولایت فقیه  آن را کاملاً امری عقلایی و بدیهی می‌دانند که نیازی هم به آیه و روایت ندارد، در حالی که فقهای گذشته در وادی روایات در بحث ولایت فقیه متحیر شدند؛ شیخ انصاری تعبیری دارد که «و دونه خرط القتاد»، یعنی بیرون آوردن بحث ولایت فقیه از این روایات مانند دست کشیدن بر روی خار است، اما امام(ره) فرمود حکم عقل سلیم قضاوت می‌کند که حکومت برای اجرای دین جزء واجبات است واگر اجرای دین واجب است، حکومت هم واجب است.

فقه حکومتی مکتب تشیع را ارتقا داد

وی تأکید کرد: فقه حکومتی امام، مکتب اهل بیت(ع) را ارتقا داد و موازنه قوا را میان این مکتب با سایر مذاهب ایجاد کرد؛ در طول تاریخ به شیعه ظلم می‌شد و ائمه را شهید کردند، ولی برای اولین بار فقه حکومتی امام(ره) مکتب اهل بیت را به صدر آورد و آن مکتبی که با ادیان و مذاهب طرح گفت‌وگو دارد و در دنیا حرف نویی دارد، انقلاب است و بیانیه گام دوم نیز در واقع فلسفه عملی فقه حکومتی امام خمینی(ره) و جدیدترین نسخه فقه حکومتی امام(ره) است.

انتهای پیام