واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین در فصلنامه «دین و ارتباطات»

به گزارش ایکنا؛ پنجاه و پنجمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی «دین و ارتباطات» ویژه بهار و تابستان 98 به صاحب‌امتیازی دانشگاه امام صادق(ع) و مدیرمسئولی محمدهادی همایون منتشر شد.

عناوین مقالات این شماره بدین قرار است: «الگوی صورت‌بندی مسائل سینمای ایران از منظر رهبر معظم انقلاب؛ از وضع موجود تا وضع مطلوب»، «موقعیت‌سازهای ملی‌گرایانه ‌‌هرمنوتیکی در سیاست‌گذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران‌»، «آیین‌های تلویزیونی و بازنمایی «حزن مذهبی» آسیب‌شناسی سنت‌های مناسبتی تلویزیون ایران در «محرم»»، «بررسی رابطه عفاف و محبوبیت نقش در شخصیت‌های زنِ فیلم‌های سینمایی پربیننده تلویزیون»، «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین: روایتی مردم‌شناختی از پدیده عظیم پیاده‌روی اربعین».

آسیب‌شناسی سنت‌های مناسبتی تلویزیون در محرم

در چکیده مقاله «آیین‌های تلویزیونی و بازنمایی «حزن مذهبی» آسیب‌شناسی سنت‌های مناسبتی تلویزیون ایران در «محرم»» می‌خوانیم: ««برنامه‌های مناسبتی» با وسعت و گونه‌گونی امروزینش، از اختصاصات تلویزیون پساانقلابی است. یکی از تغییراتی که به ‌تبع انقلاب اسلامی در رادیوتلویزیون ملی ایجاد شد، توجه به ‌هم‌گرایی آن با زمینه‌های فرهنگی و تاریخی و مذهبی جامعه بود. شاخه‌ای از این ‌هم‌گرایی در «تقویم‌محوری» جداول پخش تجلی یافت که استمرار آن به شکل‌گیری تدریجی برنامه‌های تلویزیونی متمایزی انجامید که بعدها به «مناسبتی» موسوم شد.

تلفیق منحصربه‌فرد دو تقویم شمسی و قمری در تقویم رسمی کشور در کنار چگالی مناسبتی بالای مذهب تشیع، دو زمینه حداکثری‌بودگی تقویم رسمی ایران هستند. مناسبتی‌ها اما در رادیوتلویزیون پساانقلابی همچنان مهمان ناخوانده تلقی می‌شوند. کیفیتِ نازل و وضعیتِ معمولاً یکنواخت آن‌ها خصوصا در ماه محرم، برند این‌ گونه را عملاً از رونق انداخته است. با‌این‌حال برخی سریال‌های ویژه مثل شب دهم و مختارنامه زمینه نوعی بازگشت به مناسبتی‌ها و بازسازی آن‌ها را فراهم می‌آورد. مناسبتی‌ها در بخش مطالعاتی هم چندان مورد توجه نبوده‌اند. مقالۀ پیشِ رو گزارشی ‌‌از اولین مطالعات جدی در حوزه ‌ «مناسبت‌پژوهی تلویزیونی» است که برنامه‌های مناسبتی «شبکه یک سیما» در ماه محرم سال 1433 هجری قمری برابر با 1393 هجری شمسی را مورد بررسی قرار داده است. باز‌ زمانی مطالعه (جامعه تحقیق) پخش شکه اول سیما را از ده روز پیش از آغاز ماه محرم تا پنج روز پس از روز عاشورا (مجموعاً 25 روز) شامل می‌شود.

در این مطالعه از مبدأ نظری «ارتباطات آیینی» و به‌ کمک رهیافت «مردم‌نگاری» و در ادامه با استفاده از روش «مقایسه دایمی داده‌ها»، فرایند ورود و خروج آیینی تلویزیون ایران به مناسبت «حزن مذهبی» ثبت و تحلیل می‌شود. در میان روش‌های کیفی، مردم‌نگاری روشی است که قابلیّت انعطاف برای ثبت تغییرات مناسبتی اَبَرمتنی تصویری در حد 25 روز از پخش یک شبکه تلویزیونی را دارد. بدین‌ترتیب که با بازبینی چندباره برنامه‌های روزانه شبکه اول سیما، روند تدریجی تغییرات مناسبتی فضا و نشانه‌ها در پخش تلویزیونی به تفکیک هریک از برنامه‌ها و به ‌ترتیب پخش آن‌ها ثبت و توصیف شد. حاصل اجرای این فرایند تولید قریب به 200 صفحه داده توصیفی بود. این داده‌ها پس از دسته‌بندی اولیّه(category system)، با استفاده از روش مقایسه دایمی (constant comparative technique) در چند مرحله فراوری شد و نهایتاً روندهای آیینی‌سازی تلویزیونی حزن تحت عناوینی استعاری صورت‌بندی شد.

مؤلفه‌‌های «حزن تلویزیونی» در شبکه اول سیما در بازه زمانی این مطالعه عبارتند از: «تباکی» حداکثری ، «بُکاء» حداقلی؛ حماسه‌زدایی (حزن مجلس ترحیمی)؛ انفکاک بین رمزگان‌های شور و شعور؛ آغاز باشکوه و پایان برهوت؛ تقابل عزاداری تک و تنهایی در گوشه استودیو با عزاداری دسته‌جمعی در وسط خیابان،‌ پرداخت به «عزاداری» بیش از پرداخت به «عزا»؛ بازنمایی «تاریخمند» و «نقطه جوشی» از رسانه‌های سنتی.»

واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین

در طلیعه مقاله «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین: روایتی مردم‌شناختی از پدیده عظیم پیاده‌روی اربعین» آمده است: «زیارت اربعین یعنی چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) که فقط مختص ایشان و پیاده بودن آن سفارش موکد معصوم (ع) می‌باشد، از عاشورای سال 61 هجری قمری تاکنون همواره برپا بوده است. در سال‌های اخیر، زیارت اربعینیه، تبدیل به بزرگ‌ترین اجتماع انسانی و پدیده‌ای بی‌نظیر در جهان شده است به‌طوری‌که برخی صاحب‌نظران آن را معجزه الهی زمانه می‌دانند. کنشگران انسانی در اربعین از جهات مختلف دارای تنوع بالایی هستند و در مدت حضور در پیاده‌روی اربعین رفتارهای جدیدی دارند و هنجارهای مشترکی را رقم می‌زنند.

در این مقاله سعی شده است رفتار مردم عراق و خادمان در میزبانی از زائران اربعینی از دیدگاه و تجربه ‌زیسته ‌زائران روایت شود. نوع تحقیق کیفی و از سنخ مردم‌شناسی است. روش گردآوری داده‌ها مشاهده ‌مشارکتی و مصاحبه فردی و گروهی می‌باشد که پژوهشگران با بهره‌گیری از آن‌ها و حضور چندین‌باره در این پیاده‌روی و مشارکت در آن، مشاهدات و یافته‌های خود را دسته‌بندی و ارائه می‌نمایند. یافته‌های تحقیق شامل سه مضمون یا مقوله اصلی سنّت، برکت و محبّت است. به عبارت دیگر، زائران، رفتار مردم عراق و خدمت بی‌منّت آن‌ها به زائران در پیاده‌روی اربعین را به سنّت (ریشه‌های سنتی آن مردمان از جمله رسم ایشان در مهمان نوازی)، برکت (درخواست خیر و برکت از ائمه (ع) به خصوص امام حسین (ع) برای رزق و زندگی خود) و در نهایت محبّت بی‌منت (سرسپردگی و دلدادگی به امام (ع) بدون هیچ‌گونه چشم‌داشتی نسبت به خدمت) نسبت می‌دهند.»

انتهای پیام