بلاتکلیفی رسانه در مواجهه با خشونت/ چرا رسانه‌ها خانواده‌محور نیستند

به گزارش خبرنگار ایکنا، هفتمین پیش نشست برخط اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با موضوع «سیاست‌گذاری رسانه‌ای و خشونت خانوادگی» با همکاری وزارت عتف، مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی خاتم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و خبرگزاری بین‌المللی قرآنی ایکنا در سالن جلسات شهید تقوی این خبرگزاری برگزار شد.

در این پیش نشست داود نعمتی انارکی، دانشیار دانشگاه صدا و سیما؛ فاطمه سادات رازقی، مدرس دانشگاه، روانشناس و کنشگر خانواده و محمدحسین چاوشیان، رئیس مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی خاتم به ایراد سخن پرداختند.

در ابتدای این پیش نشست محمدحسین چاوشیان، رئیس مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی خاتم در خصوص کلیات اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی نکاتی را ارائه کرد و گفت: اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی توسط پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» طی ۲۸ مهرماه ۱۴۰۱ برگزار می‌شود. بیش از 20 مرکز علمی حوزوی و دانشگاهی از جمله دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه امام صادق(ع)، دانشگاه خوارزمی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشگاه اهل‌بیت(ع)، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور، سازمان نظام مشاوره و روانشناسی کشور، معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده، دانشگاه الزهرا(س)، دانشگاه مازندران، جامعة المصطفی(ص)، دانشگاه قرآن و حدیث، دفتر تبلیغات اسلامی، انجمن علمی تبلیغ و ارتباطات حوزه، انجمن علمی علوم اجتماعی حوزه، پژوهشکده زن و خانواده، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مؤسسه آموزش عالی حوزوی رفیعه المصطفی(ص) و چند نهاد دیگر به‌عنوان حامیان علمی و معنوی این کنفرانس محسوب می‌شوند.

چاوشیان افزود: در ساختار سازمانی این کنفرانس، مسعود جان‌بزرگی، رئیس کنفرانس، محمد روشن، رئیس کمیته علمی، فاطمه سادات رازقی، رئیس کمیته اجرایی، سیدمحمدحسین چاوشیان، دبیر کمیته علمی، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین سیدمصطفی دریاباری، رئیس کمیته بین‌الملل، مرتضی قدوسی، دبیر کمیته بین‌الملل، سعیده بیداد، دبیر کمیته اجرایی، زهرا ابراهیمی آزاد، دبیر کمیته اطلاع‌رسانی، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین مرتضی نظرزاده، دبیر کمیته تبلیغات و ارتباطات و فاطمه محمدی، دبیر کمیته هماهنگی و پشتیبانی هستند.

محور‌های کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی

رئیس مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی خاتم برگزاری پیش نشست‌های این کنفرانس را اتفاق مهمی تلقی کرد و در ادامه گفت: برگزاری پیش نشست‌هایی متناظر با مسائل روز و متناسب با محور‌های هفت‌گانه مطروحه این کنفرانس یعنی «علوم اجتماعی»، «اخلاق و علوم تربیتی»، «فقه و حقوق»، «روانشناسی»، «مدیریت و اقتصاد»، «ادیان و مذاهب»، «رسانه و ارتباطات» یکی از اتفاقات خوبی است که شاهد آن هستیم.

چاوشیان شیوع ویروس کرونا را یکی از موانع بر سر برگزاری حضوری ۳۰ پیش نشست اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی دانست و اظهار کرد: حضور پررنگ حامیان علمی و معنوی این کنفرانس بین‌المللی موجب شده است تا پیش نشست‌هایی در قالب کرسی‌های علمی ترویجی و با مجوز شورای عالی انقلاب فرهنگی به میزبانی این مراکز علمی از تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۴۰۰ تا ۱۵ تیرماه ۱۴۰۱ و به پنج زبان زنده دنیا به‌صورت مجازی برگزار شود. همچنین حضور ۶۰ عضو کمیته علمی به ارزش این کنفرانس اضافه کرده است.

رئیس مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی خاتم افزود: یکی از اتفاقات تلخی که در این ایام به وجود آمد قتل فجیع دختر اهوازی بود که به علت غیرانسانی بودن جای هیچ‌گونه دفاعی از این جنایت باقی نمی‌گذارد. یکی از موارد مهم در این جنایت چگونگی ورود رسانه‌ها به این موضوع است و همین امر سؤالات فراوانی در اذهان به وجود می‌آورد که آیا این اتفاق برای اولین بار است که رخ‌ داده یا تعدد رسانه سبب اطلاع‌رسانی این خبر شده است؟ متأسفانه اتفاقی که در این ایام رخ داد این بود که برخی از معاندان نظام از این آب گل‌آلود ماهی گرفتند و به فقه و شریعت اسلامی حمله کردند.

چاوشیان در ادامه مدیریت افکار عمومی در وقوع حوادث را یکی از کارکرد‌های رسانه دانست و در پایان اظهار کرد: البته در شکل‌گیری پدیده شوم سربریدن دختر اهوازی افکار عمومی نقش مهمی ایفا می‌کند. بر همین اساس چند سؤال مهم است که ضرورت برگزاری این پیش نشست را بیش از گذشته نمایان می‌کند. اساساً الزامات راهبردی سیاست‌گذاری رسانه‌ای در حوزه خانواده چیست و رسانه‌ها تا چه میزان خانواده محور هستند که اساتید مدعو در این پیش نشست به این سؤالات پاسخ خواهند داد.

خشونت خانوادگی ریشه تاریخی دارد

در ادامه فاطمه سادات رازقی، مدرس دانشگاه، روانشناس و کنشگر خانواده قتل دختر اهوازی را مبحث جدیدی ندانست و اظهار کرد: هر از چند گاهی اتفاقات مشهود در جامعه مجدداً بر سر زبان‌ها می‌افتد که مقوله تازه‌ای نیست و باید به ریشه این اتفاقات که همان خشونت خانوادگی است پرداخته شود. خشونت خانوادگی یک مبحث تاریخی است و هر فردی که عنوان کند خشم در وجود او نیست؛ خودش و انسان را نمی‌شناسد.

رازقی افزود: مهم‌ترین کاری که می‌توان در وقوع خشم انجام داد نحوه مدیریت این غریزه انسانی است. عدم مدیریت غریزه خشم و برخورد پرخاشگرانه یکی از اعضای خانواده به عضو دیگر خانواده منجر به خشونت خانوادگی می‌شود؛ لذا همیشه در چرخه بروز خشم در خانواده یک ظالم و یک مظلوم یا همان قربانی وجود دارد.

این مدرس دانشگاه در ادامه با بیان اینکه طبق آمار خشونت خانوادگی در ابتدا معطوف به کودکان است و در مرحله بعد زنان و سپس مردان قرار دارند، گفت: نکته مهمی که باید خاطرنشان کرد این است که فضای ارائه آمار آسیب‌های اجتماعی در کشور همیشه غبارآلود است و همین فضا در برخی مواقع منجر به افزایش برخی از آسیب‌ها از جمله خشونت در خانواده‌ها می‌شود.

ماهیت خشونت خانوادگی

وی در ادامه ماهیت خشونت خانوادگی را چرخه‌ای دانست و اظهار کرد: هر از گاهی رفتار پرخاشگرانه در چرخه خشونت خانوادگی به‌قدری شنیع می‌شود که حادثه‌ای مانند سر بریدن دختر اهوازی رخ می‌دهد. تنش بین اعضای خانواده آغازگر ایجاد چرخه یا سیکل خشونت خانوادگی می‌شود و لذا این تنش که گا‌هاً ادراک‌ شده است سبب می‌شود تا زن یا مرد قربانی فرد مهاجم شوند.

رازقی با بیان این مطلب که وقتی قربانی سکوت می‌کند باعث جسورتر شدن مهاجم می‌شود، ادامه داد: در این حالت قربانی مهاجم را به سمت اعمال خشن سوق می‌دهد، اما وقتی قربانی واکنش نشان می‌دهد مهاجم عقب‌نشینی می‌کند و برای مسلط شدن بر روی اوضاع اقدام به عذرخواهی می‌کند تا قربانی مجدداً فرصت دوباره‌ای به او دهد. قربانی برای اینکه نقطه‌ضعف مهاجم را برطرف کند فرصت دوباره‌ای به او می‌دهد که همین امر سبب تکرار سیکل خشونت می‌شود و لذا زمانی که قربانی تحمل این سیکل را نداشته باشد، عزت‌ نفسش از بین می‌رود و متهم می‌شود که نتوانسته خود را در مقابل مهاجم کنترل کند.

نبود شفافیت آماری در مقوله آسیب‌های اجتماعی

در ادامه داود نعمتی انارکی، دانشیار دانشگاه صداوسیما نبود شفافیت آماری در مقوله آسیب‌های اجتماعی یکی از ایرادات جدی در کشور تلقی کرد و گفت: متأسفانه سازمان‌ها و نهاد‌ها عادت ندارند که در موضوعات مختلف، آماری در اختیار رسانه‌ها قرار دهند و این رفتار نشانگر این امر است که نگرانی از انتشار آمار و بروز حساسیت در جامعه وجود دارد؛ اما تجربه نشان داده که عدم اعلام و انتشار آمار پیامد‌های منفی به همراه دارد.

نعمتی انارکی افزود: هر چه اطلاعات مخاطب در مقوله خشونت خانوادگی افزایش یابد، قطعاً بروز خشونت در جامعه کاهش خواهد یافت. معمولاً رسانه اثرات انباشتی، شناختی و رفتاری بر روی خانواده‌ها می‌گذارند که برای کاهش این تأثیرات منفی رسانه لازم است مخاطبان مجهز به سواد رسانه‌ای شوند.

دانشیار دانشگاه صداوسیما تصریح کرد: اگر دریافت رسانه‌ای افراد جامعه را تشبیه به یک سبد کنیم، پیام‌های متعدد دریافتی از هزاران شبکه مجازی و رسانه‌ای در این سبد قرار می‌گیرند که آماده مصرف مخاطب هستند. اگر این وضعیت را با گذشته مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که مخاطب امروزی حق انتخاب بیشتری نسبت به مخاطب دهه‌های گذشته دارد.

وی در ادامه جذب مخاطب را هدف اصلی رسانه‌ها خواند و اظهار کرد: هدف رسانه فقط اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی مخاطب نیست بلکه هدف اصلی رسانه جذب مخاطب است که برای نیل به این هدف رسانه خود را موظف می‌کند تا به سمت جذابیت‌های سمعی و بصری حرکت کند؛ لذا راهکار مقابله با چنین شرایطی افزایش دانش مخاطب برای مدیریت مصرف رسانه‌ای اوست.

نعمتی انارکی همچنین به اثربخشی نهاد خانواده در تعالی جوامع بشری اشاره داشت و گفت: خانواده یک‌ نهاد اجتماعی است که نقش به سزایی در حوزه‌های مختلف جامعه دارد. از طرف دیگر رسانه‌ها نیز بر افراد جامعه اثرات زیادی می‌گذارند و به‌نوعی ترویج‌دهنده خشونت بین اعضای خانواده می‌شوند. زمانی که برنامه‌های تولیدی رسانه‌ها را بررسی می‌کنیم درخواهیم یافت که اکثر این برنامه‌ها برای جذب مخاطب به‌نوعی مروج خشونت چه از نوع کلامی و چه از نوع فیزیکی هستند.

دانشیار دانشگاه صداوسیما با بیان اینکه ماهیت انسان به‌گونه‌ای است که می‌خواهد برنامه خشونت‌آمیز را تا انتها دنبال کند، افزود: بر همین اساس برنامه‌های خشونت‌آمیز رسانه‌ها و صدا و سیما سبب می‌شود تا رفتار مهربانانه افراد تبدیل به رفتار پرخاشگرانه شود. شاید مهم‌ترین راه مقابله با چنین وضعیتی این باشد که مدیریت میدان مقابله را به دست خود مخاطب بسپاریم. بر همین اساس صداوسیما برای مدیریت تماشا رده‌بندی سنی را بر روی برنامه‌های تولیدی خود اعمال می‌کند تا مخاطب بتواند مدیریت مشاهده کردن داشته باشد.

نقش رسانه در ترویج خشونت

در ادامه فاطمه سادات رازقی، مدرس دانشگاه، روانشناس و کنشگر خانواده، گریزی به نقش رسانه در تولید محتوای خشونت‌آمیز داشت و گفت: از منظر روانشناسی، اصولاً محتوایی قابلیت فرهنگ‌سازی دارد که در دل خود قابلیت همانندسازی داشته باشد و بر همین اساس رسانه‌ها نیز می‌توانند در ترویج خشونت نقش به سزایی داشته باشند.

رازقی در ادامه ضمن انتقاد از رسانه ملی برای پر نکردن خلأ‌های موجود در تولید برنامه‌های خانواده محور افزود: نادیده گرفتن مشکل، باعث نمی‌شود تا مشکل ما را نادیده بگیرد. بر اساس قانون خلأ، مادامی‌که رسانه ملی آسیب‌های اجتماعی را نادیده بگیرد این رسانه‌های دیگر هستند تا از فرصت به وجود آمده استفاده کنند و خلأ حضور صداوسیما را هم‌پوشانی کنند.

وی در ادامه به انواع خشونت نیز اشاره داشت و گفت مشهودترین نوع خشونت، فیزیکی است که بالاترین نمود عملیاتی این غریزه انسانی است. در جامعه نسبتاً فرهیخته ما اعمال خشونت از طریق روانی صورت می‌پذیرد. تحقیر، حسادت، زیرآب‌زنی و محرومیت عاطفی و حتی محبت شرطی که معمولاً مورد استفاده والدین است، برای اعمال خشونت در ایران به کار می‌رود.

این کنشگر خانواده معتقد است که یکی از نقد‌هایی که در کشور وجود دارد این است که وقتی بروز آسیب اجتماعی از حد خود می‌گذرد تازه مسئولان و متولیان امر به فکر چاره برای درمان آن آسیب افتاده و برای آن برنامه‌ریزی می‌کنند. در مورد خشونت خانوادگی نیز وضع به همین منوال است.

به گفته رازقی برخی از فرهنگ‌ها براساس یک باور غلط شکل‌گرفته است، برای مثال در مورد کودک همسری و یا ازدواج‌های اجباری وقتی با قربانی ازدواج اجباری صحبت می‌کنیم متوجه می‌شویم که اگر خانواده قربانی عامل ازدواج اجباری بوده است، ولی تن دادن به بقیه اعمال قدرت‌ها از جانب خود قربانی صورت گرفته درصورتی‌که می‌توانست زیر بار خشونت‌های بعدی قرار نگیرد.

چرا رسانه‌ها خانواده محور نیستند؟

در ادامه داود نعمتی انارکی، دانشیار دانشگاه صداوسیما از چرایی خانواده محور نبودن رسانه‌ها سخن به میان آورد و اظهار کرد: خانواده باید محور همه رسانه‌ها باشد و به‌نوعی در سیاست‌گذاری رسانه‌ای نقش کلیدی ایفا کند. برای مثال «شبکه دو، شبکه زندگی» تنها شعار خانواده محوری است که در سیمای ملی وجود دارد و شبکه‌ای که متمرکز بر امر خانواده باشد وجود ندارد.

وی در ادامه در پاسخ به این سؤال که چرا رسانه‌ها کنشگر نیستند؟ گفت: رسانه‌ای که هنوز نمی‌داند برای خشونت موجود در جامعه باید چه واکنشی داشته باشد تا مورد شماتت نهاد‌ها قرار نگیرد، چه کنشگری‌ای می‌تواند داشته باشد! عموماً در کشور یک سری نهاد‌های فرا سازمانی وجود دارد که رسانه‌ها را وادار به عدم انتشار خبر‌های این‌چنینی می‌کند.

نعمتی انارکی تصریح کرد: برای مثال در زمان شهادت شهید فخری‌زاده، رسانه ملی خیلی بعدتر از رسانه‌های معاند برون‌مرزی خبر ترور این دانشمند ارزشمند کشور را منتشر کرد. بر همین اساس است که ضرورت تنظیم دستورالعملی برای انتشار به‌موقع اخبار در شرایط کنونی که دسترسی افراد به اخبار بسیار سریع‌تر از هر زمان ممکن است، بیش از گذشته به چشم می‌خورد.

در ادامه این پیش نشست فاطمه سادات رازقی، مدرس دانشگاه، روانشناس و کنشگر خانواده از اثرات بروز و اعمال خشونت خانوادگی بر جامعه سخن به میان آورد و گفت: مهم‌ترین اثر خشونت خانوادگی در سطح جامعه از بین رفتن حساسیت‌ها به این معضل است. در روایت مشهوری از امام صادق(ع)، بی‌تفاوتی به مسائل مسلمانان به‌شدت مورد نکوهش قرار گرفته تا جایی که امام یکی از مهم‌ترین معیار‌های مسلمان بودن را اهتمام و جدیت و توجه به مسائل مسلمانان دانسته است.

به گفته رازقی وقتی یک نفر را در معرض خشونت قرار می‌دهید به‌محض اینکه راه فراری برای او فراهم شود، قطعاً دست به چنین اقدامی خواهد زد و همانند فنری است که فشرده‌ شده و تحت اعمال نیرو قرار دارد و به‌محض برداشتن نیرو آن فنر از جای خود رها شده و معلوم نیست چه اتفاقی خواهد افتاد.

این روانشناس افزود: در بحث قتل دختر اهوازی نیز خانم قربانی به‌محض اینکه راه گریزی برای برون‌رفت از شرایط خشونت خانوادگی پیدا کرد، تصمیم نادرستی گرفت و به خارج از کشور فرار کرد و در نهایت هم آن اتفاق بر اساس یک جنون آنی و بر اساس یک باور غلط شکل گرفت.

رازقی معتقد است تا مادامی‌که رسانه ملی به‌عنوان مدیر افکار عمومی در مسند قدرت قرار داشت می‌توانستیم برای عدم انتشار چنین فجایعی به او خرده نگیریم، اما وقتی‌که با کسری از ثانیه اخبار به‌راحتی در اختیار مردم قرار می‌گیرد عدم انتشار اخبار خشونت خانوادگی و سایر اخبار منفی، اثرات مخربی برجذب مخاطب رسانه می‌گذارد.

سیاست‌گذاری رسانه‌ها در زمینه خشونت

در ادامه داود نعمتی انارکی، دانشیار دانشگاه صداوسیما در پاسخ به این سؤال که سیاست‌گذاری رسانه‌ها در موضوع خشونت خانوادگی باید چگونه باشد؟ گفت: نمی‌توان رسانه‌ای را پیدا کرد که محتوای خشونت‌آمیز نداشته باشد؛ اما رسانه‌ها می‌توانند برای خود معیار‌هایی در نظر بگیرند تا این خشونت‌ها در چه سطحی باشد. برای مثال در پایان یک فیلم می‌توان از مشاور نویسنده که یک روانشناس است خواست تا اثرات خشونتی که این فیلم به همراه دارد را کاهش دهد.

به گفته نعمتی انارکی یک از بهترین انواع سیاست‌گذاری رسانه‌ها در موضوع خشونت سپردن مدیریت مشاهده محتوا و تصاویر به خود فرد باشد و برای رسیدن به این منظور باید اطلاعات دقیقی از میزان خشونت موجود در برنامه تولیدی در اختیار مخاطب قرار گیرد تا با انتخاب آگاهانه به سمت انتخاب محتوا قدم بردارد.

فاطمه سادات رازقی، مدرس دانشگاه، روانشناس و کنشگر خانواده در جمع‌بندی مباحث مطرح‌شده در این پیش نشست اظهار کرد: نباید خشونت موجود در جامعه را کتمان کرد و باید بپذیریم که این مسئله یک واقعیت انکارناپذیر است و درصدد راهکاری برای کاهش آن در سطح جامعه باشیم.

رازقی افزود: باید اطلاعات خانواده‌ها در مورد مصادیق خشونت خانوادگی افزایش پیدا کند و کودکان با مباحثی مانند اورژانس اجتماعی و طریقه اعمال خشونت چه از نوع کلامی و چه از نوع فیزیکی آشنا شوند. در نهایت نباید فراموش کنیم که ما چه به‌عنوان قربانی و چه به‌عنوان مهاجم همه انسان هستیم و شرایط زندگی قابلیت تغییر دارد.

داود نعمتی انارکی، دانشیار دانشگاه صداوسیما نیز در جمع‌بندی سخنان خود اظهار کرد: باید به‌عنوان مخاطب محتوای خشونت‌آمیز آگاه باشیم که تکرار مشاهده محتوای خشونت‌آمیز سبب بروز اثرات انباشتی می‌شود که می‌تواند بعد از مدتی منجر به بروز تغییرات رفتاری و یا حتی اثرات فیزیکی شود.

دانشیار دانشگاه صداوسیما با بیان این مطلب که نسبت به محتوای خشونت‌آمیز نباید دچار اثر سوم شخص شویم، به تشریح این اثر پرداخت و اظهار کرد: اگر فردی عنوان کند که من با دیدن یک فیلم تحت تأثیر آن قرار نمی‌گیرم و طرف مقابل خود اثرپذیر قلمداد کند به این اثر سوم شخص می‌گویند و بر این اساس بین تماشای فیلم‌های اکشن و وحشتناک از سوی والدین با خشونت خانگی آن‌ها نسبت به فرزندان همبستگی مثبت معناداری وجود دارد. در نهایت مدیریت مصرف سبد مصرفی رسانه‌ای باید در اختیار افراد باشد تا آگاهانه تصمیم‌گیری کنند.