عمده قاریان و فقهای کوفه در ایجاد عاشورا نقش داشتند

به گزارش  ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا هدایت‌پناه، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، شامگاه اول شهریور در نشست علمی «نقش فقها و قراء کوفه در شکست مسلم بن عقیل»، گفت: هرچند کوفه شهر نظامی بوده است ولی به تدریج با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی مانند قضات، شعرا، محدثین و ... این شهر تا سه قرن، چهره‌ای فرهنگی به خود گرفته بود تا اینکه حوزه‌های بغداد، قم و خوزستان تشکیل شد و قراء و فقها و محدثین به این شهرها روی آوردند.

وی با بیان اینکه دو گروه علویون و عثمانی‌ها، عمده افراد کوفه بودند، افزود: عثمانی‌ها در طیف‌های مختلف با امام علی(ع) دشمنی داشتند گرچه این دشمنی فراز و فرود و کم و زیاد داشت.

هدایت‌پناه اضافه کرد: همچنین فقها و قراء تلاش می‌کردند شان یکسانی داشته باشند گرچه در مجموع می‌توان گفت هر فقیهی قاری بوده ولی هر قاری، فقیه نبوده است. مثلا ابوموسی اشعری فقیه، قاری و دارای مصحف بود و چون از فقه وی تبعیت داشتند در صفین هم به نظر او استناد کردند همچنین عبدالله بن مسعود برای خود شانی قائل بود از این رو برخی فقها و قراء طبق اجتهاد خود با امام(ع) احتجاج می‌کردند.  

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: گروه معتزلی‌ها هم در کوفه حضور داشتند و عمدتا پیرو عبدالله بن مسعود بودند. گفته شده 400 نفر صحابه عبدالله ابن مسعود بودند و در اختلافات بین معاویه و امام علی(ع) مردد شدند گرچه چون روایتی وجود داشت که عمار را فئه باغیه می‌کشند طبق آن در کنار معاویه قرار نگرفتند و بعد از شهادت عمار به امام پیوستند. این 400 نفر قطعا قاری بودند ولی تعدادی شان فقیه هم بودند و طبق نظر ابن سعد در کتاب طبقات، شاگرد خاص عبدالله ابن مسعود بودند که شریح قاضی، مسروق و شرحبیل از معروفین آنها هستند.

نقش پیروان فقهی ابن مسعود در حوادث دوران امام حسین(ع)

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: شاخصه شاگردان ابن مسعود این بوده که هم قاری و هم  فتوا دهنده در کوفه بوده‌اند یعنی برای کل عراق مرجعیت فقهی و علمی داشتند. اینها عمدتا مفسر قرآن و زاهد و عابد هم بودند و زهاد ثمانیه را جزء صحابه ابن مسعود برشمرد‌ه‌اند و زمان وفاتشان بین سال‌های 62 تا اوایل 80  بوده است یعنی در زمانی که مسلم به کوفه رفت اینها در آنجا زندگی می‌کردند.

هدایت‌پناه با بیان اینکه برخی از این افراد از ابتدا عثمانی بودند ولی برخی با وجود اینکه در صفین و ... با امام(ع) بودند به جریان عثمانی پیوستند، اضافه کرد: گفته شده مسروق و اسود نخعی مراوده زیادی با عایشه داشتند و در نزد او از امام علی(ع) بدگویی می‌کردند و مسروق که عثمانی مذهب بود اسدی کوفی را هم به عثمانی مذهبی تغییر داد. همچنین یکی دیگر از دلایل گرایش اینها به عثمانی مذهبی، آثار جنگ‌های دوران امام علی(ع) بود زیرا اینها وخامت اوضاع را ناشی از تصمیمات امام علی(ع) می‌دانستند.

وی با بیان اینکه بعضی از این افراد از کارگزاران اموی‌ها بودند و تعداد بیشتری با سکوت خود باعث عدم حمایت مردم از امام علی(ع) در دوره خودشان و امام حسین(ع) شدند، اضافه کرد: خوارج هم قبل از سال 61 در کوفه و بصره جنبش‌ و قیام‌های مسلحانه‌ای داشتند که غالبا قلع و قمع شدند یعنی چندان افرادی از خوارج به عنوان قراء کوفه در سال 61 حضور نداشتند و بخشی هم به مدائن و ری رفته بودند بنابراین گروه، گروهی جدی در مخالفت با امویان نبودند و اساسا نقش فکری و عملیاتی در کربلا نداشتند و اثری از آنها در ماجرای عاشورا نبود.

هدایت‌پناه تصریح کرد: مسروق، اسود بن یزید نخعی، شراحیل همدانی، ابووائل اسدی کوفی و شریح قاضی از قراء و فقهای برجسته کوفه و شاگردان ابن مسعود و حاضر در رخداد عاشورا و بعد از آن بودند. مسروق جزء عباد کوفه بوده و حتی با این تعبیر غلط که خدا روزی‌رسان است در خانه خود می‌نشست و زهد می‌ورزید و در این کار افراط داشت، برخی گفته‌اند وی اعلم از شریح قاضی بود و شریح از وی مشورت می‌گرفت. وی امام المفسرین کوفه بوده و ذهبی او را مفسر و عالم و آگاه به قرآن وصف کرده است. وی کاملا عثمانی مذهب بود و ابووائل را هم عثمانی مذهب کرد.

عابدان و زاهدانی که مردم را فریب دادند

هدایت‌پناه با بیان اینکه مسروق با امام علی(ع) عداوت داشت و از سیاست‌های اقتصادی ایشان ناراضی بود، اظهار کرد: وی در شدیدا به سب امام علی(ع) می‌پرداخت و در جنگهای امام علی(ع) حضور نداشت. بنابراین وی با چنین تفسیر و رای فقهی در مردم اثرگذار بود. از وی سؤال شده که چرا در جنگ‌ها به حمایت علی(ع) نرفته و او گفته است اگر ببینی دو صف در برابر هم هستند و فرشته نازل شود و بگوید «و لا تقتلوا انفسکم» آیا این دلیلی برای دوری از جنگ نیست؟ گفتند آری و او گفت مسلما این آیه بر پیامبر نازل شد و و به همین دلیل من در صفین و جمل حضور نداشتم. وی در زمان عبیدالله بن زیاد مسئول باغات وی بود و از این طریق درآمد زیادی داشت و حتی وصیت کرد مرا در قبرستان یهودیان دفن کنید که از عجایب تاریخی است.

وی اضافه کرد: زمانی که مسلم در کوفه بود بیت وی، بیت مشهور و معظمی بود و نمی‌توان گفت که مردم به مرجعیت علمی و جایگاه اجتماعی و اقتصادی او توجه نداشتند. همچنین شریح قاضی هم عثمانی مذهب بود و به حمایت از وی رفت و علیه حجربن عدی شهادت داد. مختار هم وقتی خواست او را قاضی کند اصحاب او گفتند وی عثمانی است و حتی امام علی(ع) هم قصد داشتند که او را از سمتش عزل کنند ولی به دلیل فضای سنگینی که وجود داشت موفق نشدند.

هدایت‌پناه اضافه کرد: مرة بن همدانی کوفی هم از دیگر افرادی است که در شکست مسلم نقش داشت، وی به خاطر کثرت عبادت مرة الخیر نام گرفته بود و گفته شده هر شب هزار رکعت نماز می‌خواند و زانوی وی مانند زانوی شتر پینه بسته بود. به امام علی(ع) اعتقاد نداشت و حتی شرحبیل حاضر نشد بر بدن وی نماز بخواند.

وی افزود: شخص دیگر ابووائل است که مادری مسیحی داشت و از عابدان زمانه خود بود و طبق فتوای او، آبجو حلال و جایز بوده است. ابراهیم نخعی هم که از شاگردان ابن مسعود بود گفته است اصحاب ابن مسعود او را از برگزیدگان می‌دانستند و او به دشمنی امام علی(ع) مشهور بود. این شخص قبلا گرایش علوی داشت ولی مسروق او را منحرف کرد. وی مدتی سرپرست بیت المال در زمان زیاد بن ابیه بود.

این استاد تاریخ اسلام اظهار کرد: اسود نخعی از محبوبترین افراد نزد عایشه و از عابدان کم نظیر دوره خود بود و وقتی چنین افرادی در برابر امام علی(ع) قرار داشتند طبیعتا مردم کوفه هم که او را فقیه و قاری می‌دانستند، از او تبعیت کرده و از امام حسین(ع) حمایت نکردند. مگر می‌شود چنین فردی در کوفه باشد و مسلم هم به آنجا برود ولی مردم به نظر وی بی توجه باشند. به یقین چنین افرادی در تحولات کوفه مؤثر بودند و نقش داشتند.

نقش منفی قراء و فقها در حوادث منجر به عاشورا

وی با بیان اینکه برخی شاگردان ابن مسعود حامی جدی شیخین بودند، ادامه داد: بنابراین این گروه یعنی قاریان و فقها به همراه گروه خواص دیگر مانند اشراف و ثروتمندان که هر کدام شاگردان زیادی داشته و جامعه مرجعیت علمی و فقهی آنها را قبول داشتند نقش مهمی در شکست مسلم و ایجاد حادثه عاشورا داشتند. زمانی که گفتن فضائل امام علی(ع) در منابر ممنوع بود اینها در فضیلت عثمان سخن می‌گفتند و برخی از این‌ها استادان و معلمان قرآنی در دربار حکمرانان اموی بودند و پست‌هایی هم داشتند.

وی اضافه کرد: بنابراین معتقدم در عاشوراپژوهی و به خصوص قیام مسلم که از ارکان حادثه عاشوراست، نباید به نقش قراء، فقها، امام المفسرین‌ها و زهاد و عابدان بی توجه باشیم و فقط همه قصور را به گردن ابن زیاد و ... بیندازیم و اینها نقش مهمی داشتند.