طرح سیاسی‌ترین نگاه به واقعه عاشورا در زیارت اربعین

زیارت اربعین از زیارات مستندی است که برای اولین بار آن را شیخ طوسی در برخی آثار خود از جمله تهذیب به نقل از صفوان جمال از امام صادق(ع) آورده است. این زیارت در روایتی جزء نشانه‌های مؤمن برشمرده شده و قرائت آن در روز اربعین به عنوان عملی مستحب توصیه شده است.

خبرنگار ایکنا برای تبیین جایگاه زیارت و به خصوص زیارت اربعین و بررسی متن و سند این زیارت با فاطمه‌سادات علوی علی‌آبادی، استادیار حکمت و تاریخ جامعه المصطفی خراسان، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ اصل زیارت در منظومه معارف اسلامی چه جایگاهی دارد؟ 

زیارت به معنای قصد کردن دیدن کسی یا مکانی به منظور اکرام و انس و بزرگداشت آن است. خداوند در وجود هر انسانی به صورت فطری علاقه به زیارت قبور نزدیکان و خویشان از دست رفته را قرار داده است. در مورد انبیا و اولیای الهی، که افرادی پاک‌سرشت بوده‌اند، حضور بر سر مزارشان نشانه علاقه و محبت به شخصیت و عقاید آنان است. بنابراین زیارت قبور پیامبر(ص) و ائمه(ع) ریشه در فطرت و محبت دارد. در سیره پیامبر(ص) هم زیارت جایگاه خاصی دارد و نقل است ایشان بارها به زیارت قبر مادرشان رفتند. نقل شده که رسول‌الله(ص) هنگام بازگشت از میدان نبرد با هزار مرد مسلح به زیارت قبر مادر رفت و چنان گریست که تا آن روز کسی چنین گریه‌ای از ایشان ندید. همچنین نقل است که حضرت وقتی در صلح حدیبیه به ابواء رسید، به زیارت قبر مادرشان رفتند و در آنجا گریستند و مسلمین هم به سبب گریه ایشان گریستند.

پیامبر(ص) هر سال به زیارت قبور احد می‌رفت و خطاب به شهدای احد می‌فرمود که به سبب شکیبایی و استقامتتان چه نیکوست آن سرای جاودان. تأکید بر زیارت در روایات ائمه(ع) و پیامبر(ص)، مشروعیت زیارت را نشان می‌دهد. پیامبر(ص) فرمودند هر کسی قبر مرا زیارت کند شفاعت او بر من واجب خواهد شد و در حدیث دیگری فرمودند کسی که مرا بعد از وفاتم زیارت کند مانند کسی است که در دوره زندگی، مرا زیارت کرده و اگر در دو حرم مکه و مدینه بمیرد، جزء آمنین است. فرمودند که هر کسی مرا در ممات و حیاتم زیارت کند، من روز قیامت شفیع او خواهم بود.

در روایتی دیگر ابن عباس نقل کرده است که پیامبر(ص) فرمود هر کسی قبر  امام حسن(ع) را زیارت کند در روزی که گام‌های مردم لغزان است او استوار خواهد بود. همچنین ابن عباس گفته است که پیامبر(ص) در مورد شهادت امام حسین(ع) مطالبی فرمودند از جمله اینکه هر کسی ایشان را زیارت کند خدا پاداش هزار حج و هزار عمره را برای او خواهد نوشت. آگاه باش هر کسی او را زیارت کند مرا زیارت کرده و هر کسی مرا زیارت کند خدا را زیارت کرده است و آتش به او نمی‌رسد. آگاه باش دعا زیر گنبد او مستجاب است و در تربت او شفاست و امامان از نسل او هستند.

ایکنا ـ میزان اعتبار متن زیارت اربعین چقدر است و اهمیت آن در چیست؟

احادیث وارد شده به صورت عام، دلیل بر ارزش و ثواب زیارت هستند، ولی احادیثی خاص زیارت اربعین و اهمیت آن هستند و به صراحت مشروعیت این زیارت را اثبات می‌کنند که یکی از آنها بیان نشانه‌های اهل ایمان است. امام عسکری(ع) فرمودند که نشانه‌های مؤمن 5 چیز است؛ 51 رکعت نماز، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، گذاشتن پیشانی و سجده بر خاک و بلند گفتن بسم‌الله. زیارت اربعین در این حدیث در کنار نماز بیان شده است، کما اینکه نماز ستون دین است و زیارت اربعین هم ستون دیگر دین و عقاید مذهب تشیع است و به همین میزان ارزش و اعتبار دارد.

سند زیارت اربعین معتبر و محکم است و این هم نشانه اهمیت آن است. شیخ طوسی در تهذیب الاحکام و مصباح المتهجد، شیخ مفید در المزار، مشهدی در المزار الکبیر و ابن طاووس در الاقبال، شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه، علامه مجلسی در روضه المتقین، علامه محمدباقر مجلسی در بحار، شهید اول در مزار، علامه حلی در منتهی المطلب در تحقیق المذهب و کفعمی در البلد الامین به این حدیث شریف اشاره و نیز آن را جزء اعمال خاص روز اربعین در آثار خود ذکر کرده‌اند.

تهذیب‌ الاحکام به نقل از صفوان جمال می‌نویسد: مولای من امام صادق(ع) که درود خدا بر او باد به من فرمود هنگام بالا آمدن روز به زیارت می‌روی و می‌گویی: السَّلامُ عَلَیٰ وَلِیِّ اللّٰهِ وَحَبِیبِهِ، السَّلامُ عَلَیٰ خَلِیلِ اللّٰهِ وَنَجِیبِهِ، السَّلامُ عَلَیٰ صَفِیِّ اللّٰهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ، السَّلامُ عَلَی الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ، السَّلامُ عَلَیٰ أَسِیرِ الْکُرُباتِ وَقَتِیلِ الْعَبَرَاتِ. اللّٰهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ وَ لِیُّکَ وَابْنُ وَلِیِّکَ، وَصَفِیُّکَ وَابْنُ صَفِیِّکَ، الْفَائِزُ بِکَرَامَتِکَ، أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ، وَحَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَةِ، وَاجْتَبَیْتَهُ بِطِیبِ الْوِلادَةِ، وَجَعَلْتَهُ سَیِّداً مِنَ السَّادَةِ، وَقَائِداً مِنَ الْقَادَةِ، وَذَائِداً مِنَ الذَّادَةِ، وَأَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلَیٰ خَلْقِکَ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ، فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ... .

صفوان تصریح کرده است که امام صادق(ع) برای اربعین این زیارت را به او آموزش داده و این آموزش نشان‌دهنده مقبولیت و استحباب زیارت اربعین است. این حدیث مسند است و سلسله راوایان آن از صفوان جمال تا امام صادق(ع) وجود دارد. به تعبیر دیگر حدیث، معتبر است. علاوه بر مرحوم شیخ طوسی، که سلسله راویان را در تهذیب و مصباح المتهجد ذکر کرده است، مشهدی، ابن طاووس، فیض کاشانی، شهید اول و علامه مجلسی و... آن را در آثارشان ذکر کرده‌اند و برای اعتبارسنجی متن این زیارت باید سند و متن ارزیابی شود، کما اینکه برای سنجش هر روایتی از ائمه(ع) چنین کاری را می‌کنیم.

آیت‌الله احمدی فقیه یزدی در کتاب ارزشمند «زیارت اربعین، آینه عرفان و آیت ایمان» در مورد سند این زیارت آورده است که شیخ طوسی در کتاب مصباح المتهجد و تهذیب آن را با عنوان «روی» نقل کرده؛ یعنی هر چند این روایت مرسل است، ولی با وجود یکسری روات مورد تأیید و اعتبار است. در تأیید اعتبار متنی این زیارت هم آیت‌الله جوادی آملی گفته است که بررسی سند روایات زیارت ارزش ذاتی ندارد و صرفاً طریقیت برای حصول اطمینان از صدور معصومین دارد. از این رو اگر از هر راهی اطمینان به روایت حاصل شود، کفایت می‌کند خواه به عدالت یا وثاقت راوی باشد یا به علو متن یا عمل فقها به متن و استناد به آن در مقام استدلال یا هر راه دیگری. بنابراین اگر متن روایت طوری بود که امکان صدور آن از سوی غیرمعصوم ممکن نبود، اطمینان مذکور حاصل می‌شود و اعتبار متن زیارت اربعین با توجه به تأیید سند نزد دانشمندان شیعه در گذشته و دوره معاصر امری پذیرفته‌شده است.

ایکنا ـ  اهم مباحث مطرح‌شده در این زیارت چیست و به چه موضوعاتی اشاره می‌کند؟ 

در باب مضامین و محتوای زیارت اربعین باید گفت که این زیارت با سلام بر آن حضرت آغاز می‌شود: السَّلامُ عَلَیٰ وَلِیِّ اللّٰهِ وَحَبِیبِهِ، السَّلامُ عَلَیٰ خَلِیلِ اللّٰهِ وَنَجِیبِهِ، السَّلامُ عَلَیٰ صَفِیِّ اللّٰهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ، السَّلامُ عَلَی الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ، السَّلامُ عَلَیٰ أَسِیرِ الْکُرُباتِ وَقَتِیلِ الْعَبَرَاتِ. سپس به بیان ویژگی‌های ممتاز آن حضرت می‌پردازیم و شهادت می‌دهیم به اینکه امام(ع)، ولی خدا و فرزند ولی خداست؛ اللّٰهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ وَ لِیُّکَ وَابْنُ وَلِیِّکَ، وَصَفِیُّکَ وَابْنُ صَفِیِّکَ، الْفَائِزُ بِکَرَامَتِکَ، أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ، وَحَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَةِ؛ در مرحله بعد فلسفه قیام عاشورا بیان شده است و ما با امام بیعت و عرض می‌کنیم؛ وَجَعَلْتَهُ سَیِّداً مِنَ السَّادَةِ وَقَائِداً مِنَ الْقَادَةِ، وَذَائِداً مِنَ الذَّادَةِ، وَأَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلَیٰ خَلْقِکَ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ، فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ؛ فلسفه قیام عاشورا را هدایت و بیداری امت می‌دانیم و بر آن صحه می‌گذاریم و سپس از دشمنان آن امام برائت جسته و می‌گوییم؛ وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ، وَحَیْرَةِ الضَّلالَةِ، وَقَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَبَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنیٰ، وَشَرَیٰ آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ، وَتَغَطْرَسَ وَتَرَدَّیٰ فِی هَوَاهُ؛ این تولی و تبرا در چند مورد تکرار شده است تا جایی که می‌گوییم؛ اللّٰهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ، أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ، وَالْأَرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ ... در نهایت درود پایانی خود را نثار آن حضرت می‌کنیم و می‌گوییم؛ وَأَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ کَلِمَةُ التَّقْویٰ، وَأَعْلامُ الْهُدیٰ، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقیٰ، وَالْحُجَّةُ عَلَیٰ أَهْلِ الدُّنْیا، وَأَشْهَدُ أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ، وَبِإِیابِکُمْ مُوقِنٌ، بِشَرایِعِ دِینِی، وَخَواتِیمِ عَمَلِی، وَقَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ، وَأَمْرِی لِأَمْرِکُمْ مُتَّبِعٌ. 

با توجه به مضامینی که بیان شد، به این نتیجه می‌رسیم که زیارت اربعین یک زیارت عبادی صرف نیست، بلکه زیارتی عبادی ـ سیاسی است. ائمه(ع) سیاسی‌ترین نگاه به احیای نهضت عاشورا را در این زیارت ارائه داده‌اند. شروع زیارت این است؛ السلام علی ولی الله. سلام بر ولی خدا؛ یعنی ظهور ارادت به امام و اینکه هنوز حسین بن علی ولی خداست نه ملعونی مانند یزید. هنوز دل ما به ولی و حبیب خدا نظر دارد و تبلیغات یزیدی در طول تاریخ نتوانسته است ما را طعمه خود کند، همان‌طور که حضرت بقیه‌الله همواره از اینکه زمانه او را به تأخیر انداخته و مقدرات او را از یاری سیدالشهدا باز داشته است، به جای اشک، خون می‌بارد.

یکی از وجوهی که در مورد امام زمان(عج) با عنوان قائم تعبیر می‌کنیم این است که آن حضرت آماده هستند تا با ظهورشان از دشمنان امام حسین(ع) و دین خدا انتقام بگیرند. بنابراین زیارت اربعین مانند سفر اربعین و مراسم پرشکوه پیاده‌روی یک آمادگی برای تربیت سیاسی شیعیان است که منتظر ظهور هستند. همچنین نوعی آمادگی سیاسی برای همه افراد آزاده‌ای است که منتظر ظهور منجی آخرالزمان هستند و منتظرند تا عدل و داد در جهان برپا شود. هرقدر در مسیر اربعین با ثبات بیشتری قدم برداریم، زمینه پذیرش حکومت جهانی حضرت ولی‌عصر(عج) بیشتر فراهم خواهد شد و اگر مراسم پیاده‌روی توأم با زیارت اربعین و درک مفاهیم آن باشد، ما را به هدفمان، که حرکت در مسیر ظهور حضرت صاحب العصر است، نزدیک‌تر خواهد کرد.

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده