واكاوی دعا در آيات و روايات/40
آيه 151 سوره اعراف؛ الگوی كسب معرفت نفس صحيح در قالب دعا
گروه انديشه: به باور عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران، آيه شريفه «قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِكَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ» (سوره مباركه اعراف، آيه شريفه 151) خوديابی و معرفت نفس صحيح را از زبان حضرت موسی(ع) نقل می‌كند.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، حجت‌الاسلام «علی نصيری» در نشست «تفسير ادعيه قرآنی» از سلسله نشست‌های واكاوی دعا در آيات و روايات كه با همكاری جامعةالمصطفی(ص) العالمية در خبرگزاری ايكنا برگزار شد، درباره ادعيه انبياء(ع) گفت: برخی دعاهای تعليمی وجود دارد كه توسط خداوند متعال به انبياء(ع) آموزش داده شده است؛ مثلا خدای متعال به پيامبر اكرم(ص) می‌فرمايد: «وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا؛ و بگو پروردگارا بر دانشم بيفزاى» (سوره مباركه طه، آيه شريفه 114) يا به نوح(ع) فرمود: «فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنتَ وَمَن مَّعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ؛ و چون تو با آنان كه همراه تواند بر كشتى نشستى بگو ستايش خدایى را كه ما را از [چنگ] گروه ظالمان رهانيد» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 28).
وی افزود: همچنين پروردگار در ادامه به نوح(ع) می‌فرمايد: «وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِی مُنزَلًا مُّبَارَكًا وَأَنتَ خَیْرُ الْمُنزِلِينَ؛ و بگو پروردگارا مرا در جایى پربركت فرود آور [كه] تو نيك‌ترين مهماننوازانى» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 29) يعنی خود خداوند متعال به عنوان معشوق به عاشق نامه می‌دهد، كه گفته می‌شود كه سوره فاتحة‌الكتاب نامه خداوند به بندگان است كه به آن‌ها در اين سوره آموزش می‌دهد كه چگونه با او نيايش كنند.
عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران با اشاره به آيه شريفه «وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّیَاطِينِ؛ و بگو پروردگارا از وسوسههاى شيطان‌ها به تو پناه مىبرم» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 97) گفت: همچنين يكی ديگر از دعاهايی كه خود پروردگار به انسان آموزش می‌دهد، اين آيه شريفه است كه می‌فرمايد: «وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَیْرُ الرَّاحِمِينَ؛ و بگو پروردگارا ببخشاى و رحمت كن [كه] تو بهترين بخشايندگانى» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 118).
وی ادامه داد: نكته ديگری كه بايد مورد توجه قرار بگيرد، تأكيد كردن بر درخواست‌های معنوی است، ما هرچه كه دعاهای انبياء(ع) كه در قرآن كريم آمده بررسی می‌كنيم، هيچ درخواست مادی و دنيايی نمی‌بينيم؛ يعنی مثلا ما نمی‌بينيم كه در قرآن كريم آمده باشد كه پيامبر اكرم(ص) از خداوند متعال، مال و ثروت درخواست كرده باشد.
اين مدرس دانشگاه، با اشاره به درخواست حضرت زكريا(ع) كه از خداوند متعال فرزند طلب كرد، گفت: اين درخواست را نمی‌توان يك درخواست دنيايی دانست؛ زيرا حضرت زكريا(ع) وقتی می‌خواهد از خدای متعال، طلب فرزند بكند،عرض می‌كند: «هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْكَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً؛ آنجا [بود كه] زكريا پروردگارش را خواند [و] گفت پروردگارا از جانب خود فرزندى پاك و پسنديده به من عطا كن» (سوره مباركه آل عمران، آيه شريفه 38).
وی اظهار كرد: بررسی دعاهای ديگری كه در قرآن كريم بيان شده است ما را به اين مطلب متوجه می‌كند كه بايد تأكيد ما بر دعاهای معنوی و اخروی باشد، آيات شريفه «تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِينَ؛ مرا مسلمان بميران و مرا به شايستگان ملحق فرما» (سوره مباركه يوسف، آيه شريفه 101)، «وَقُل رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِّی مِن لَّدُنكَ سُلْطَانًا نَّصِيرًا؛ و بگو پروردگارا مرا [در هر كارى] به طرز درست داخل كن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود براى من تسلطى يارىبخش قرار ده» (سوره مباركه اسراء، آيه شريفه 80) از جمله اين دعاهاست.
نصيری با بيان آيات شريفه «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی؛ گفت پروردگارا سينهام را گشاده گردان» (سوره مباركه طه، آيه شريفه 25) ، «رَبِّ هَبْ لِی حُكْمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِينَ، وَاجْعَل لِّی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِينَ؛ پروردگارا به من دانش عطا كن و مرا به صالحان ملحق فرماى، و براى من در [ميان] آيندگان آوازه نيكو گذار» (سوره مباركه شعراء، آيات شريفه 84-83) گفت: اين‌ها همه نشان‌دهنده تأكيد انبياء(ع) بر برتری خواسته‌های معنوی بر خواسته‌های مادی است.
عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران ادامه داد: انبياء الهی در دعاهای خود مراحل و مراتبی را رعايت كرده‌اند كه يكی از آن مراتب، دعا برای خود است، البته اين خود، خود الهی و آسمانی انسان است، نه خود شيطانی و نفسانی، قرآن كريم می‌فرمايد: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و نگهاست حفظ كنيد» (سوره مباركه تحريم، آيه شريفه 6).
وی با بيان اين دو آيه شريفه كه می‌فرمايد: «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ؛ و [ياد كن] هنگامى را كه ابراهيم گفت پروردگارا اين شهر را ايمن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستيدن بتان دور دار» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 35)، «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیَّتِی؛ پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نيز» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 40) عنوان كرد: در اين دو آيه ديده می‌شود كه حضرت ابراهيم(ع) برای خود و فرزندش دعا كرده؛ لذا دعا برای خود و خانواده خود يكی از مراحل و مراتب دعاست.
اين مدرس دانشگاه همچنين با تأكيد بر آيه شريفه «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ؛ پروردگارا روزى كه حساب برپا مىشود بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 41) گفت: اين آيه شروع ديد قرآنی و گسترش آن را نشان می‌دهد كه در ابتدا برای خود و پدر و مادر خود و سپس برای تمام مؤمنان دعا می‌كند كه در روز قيامت كه به حساب‌ها رسيدگی می‌شود، پروردگارا تمام مؤمنين را ببخش.
نصيری تصريح كرد: آنچه از آيه مذكور فهميده می‌شود اين است كه در نگاه قرآن، كسی می‌تواند برای ديگران دعا كند و اين دعا كردن او مفيد باشد كه اول برای خودش مفيد بوده باشد؛ به عبارت ديگر كسی كه اول به فكر معنويت خودش نباشد، نمی‌تواند برای معنويت ديگران كاری انجام دهد و اين‌كه در آيه مورد بحث، ابتدا برای خود و سپس برای مؤمنين دعا می‌كند، نشان‌دهنده همين مطلب است.
وی اظهار كرد: اين مطلب همان «خوديابی» و معرفت نفس صحيح است، قرآن كريم از زبان حضرت موسی(ع) نقل می‌كند: «قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِكَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ؛ [موسى] گفت پروردگارا من و برادرم را بيامرز و ما را در [پناه] رحمت خود درآور و تو مهربانترين مهربانانى» (سوره مباركه اعراف، آيه شريفه 151) يعنی موسی(ع) اول برای خود و سپس برای برادرش دعا می‌كند.
عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران با اشاره به آيه شريفه «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا؛ پروردگارا بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنى كه در سرايم درآيد و بر مردان و زنان با ايمان ببخشاى و جز بر هلاكت ستمگران ميفزاى» (سوره مباركه نوح، آيه شريفه 28) گفت: اين دعا نيز از زبان حضرت نوح(ع) نقل شده است و بيان می‌كند كه دعا برای خود و والدين خود و سپس دعا برای مؤمنين اهميت زيادی دارد.
اين مدرس دانشگاه تأكيد كرد: مسئله نگاه به امت و به فكر امت بودن انبياء(ع) در دعاهايشان در آيات شريفه «رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنتَ خَیْرُ الْفَاتِحِينَ؛ پروردگارا ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين داورانى» (سوره مباركه اعراف، آيه شريفه 89) و «رَبِّ نَجِّنِی وَأَهْلِی مِمَّا یَعْمَلُونَ؛ پروردگارا مرا و كسان مرا از آنچه انجام مىدهند رهایى بخش» (سوره مباركه شعراء، آيه شريفه 169) آمده است.
وی در پايان گفت: حضرت ابراهيم(ع) نيز در دعای خود برای گناهكاران امت، طلب غفران الهی را دارد كه در اين آيه شريفه آمده است: «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ؛ پروردگارا آن‌ها بسيارى از مردم را گمراه كردند پس هر كه از من پيروى كند بى‌گمان او از من است و هر كه مرا نافرمانى كند به يقين تو آمرزنده و مهربانى» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 36).
وی افزود: همچنين پروردگار در ادامه به نوح(ع) می‌فرمايد: «وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِی مُنزَلًا مُّبَارَكًا وَأَنتَ خَیْرُ الْمُنزِلِينَ؛ و بگو پروردگارا مرا در جایى پربركت فرود آور [كه] تو نيك‌ترين مهماننوازانى» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 29) يعنی خود خداوند متعال به عنوان معشوق به عاشق نامه می‌دهد، كه گفته می‌شود كه سوره فاتحة‌الكتاب نامه خداوند به بندگان است كه به آن‌ها در اين سوره آموزش می‌دهد كه چگونه با او نيايش كنند.
عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران با اشاره به آيه شريفه «وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّیَاطِينِ؛ و بگو پروردگارا از وسوسههاى شيطان‌ها به تو پناه مىبرم» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 97) گفت: همچنين يكی ديگر از دعاهايی كه خود پروردگار به انسان آموزش می‌دهد، اين آيه شريفه است كه می‌فرمايد: «وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَیْرُ الرَّاحِمِينَ؛ و بگو پروردگارا ببخشاى و رحمت كن [كه] تو بهترين بخشايندگانى» (سوره مباركه مؤمنون، آيه شريفه 118).
وی ادامه داد: نكته ديگری كه بايد مورد توجه قرار بگيرد، تأكيد كردن بر درخواست‌های معنوی است، ما هرچه كه دعاهای انبياء(ع) كه در قرآن كريم آمده بررسی می‌كنيم، هيچ درخواست مادی و دنيايی نمی‌بينيم؛ يعنی مثلا ما نمی‌بينيم كه در قرآن كريم آمده باشد كه پيامبر اكرم(ص) از خداوند متعال، مال و ثروت درخواست كرده باشد.
اين مدرس دانشگاه، با اشاره به درخواست حضرت زكريا(ع) كه از خداوند متعال فرزند طلب كرد، گفت: اين درخواست را نمی‌توان يك درخواست دنيايی دانست؛ زيرا حضرت زكريا(ع) وقتی می‌خواهد از خدای متعال، طلب فرزند بكند،عرض می‌كند: «هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْكَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً؛ آنجا [بود كه] زكريا پروردگارش را خواند [و] گفت پروردگارا از جانب خود فرزندى پاك و پسنديده به من عطا كن» (سوره مباركه آل عمران، آيه شريفه 38).
وی اظهار كرد: بررسی دعاهای ديگری كه در قرآن كريم بيان شده است ما را به اين مطلب متوجه می‌كند كه بايد تأكيد ما بر دعاهای معنوی و اخروی باشد، آيات شريفه «تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِينَ؛ مرا مسلمان بميران و مرا به شايستگان ملحق فرما» (سوره مباركه يوسف، آيه شريفه 101)، «وَقُل رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِّی مِن لَّدُنكَ سُلْطَانًا نَّصِيرًا؛ و بگو پروردگارا مرا [در هر كارى] به طرز درست داخل كن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود براى من تسلطى يارىبخش قرار ده» (سوره مباركه اسراء، آيه شريفه 80) از جمله اين دعاهاست.
نصيری با بيان آيات شريفه «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی؛ گفت پروردگارا سينهام را گشاده گردان» (سوره مباركه طه، آيه شريفه 25) ، «رَبِّ هَبْ لِی حُكْمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِينَ، وَاجْعَل لِّی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِينَ؛ پروردگارا به من دانش عطا كن و مرا به صالحان ملحق فرماى، و براى من در [ميان] آيندگان آوازه نيكو گذار» (سوره مباركه شعراء، آيات شريفه 84-83) گفت: اين‌ها همه نشان‌دهنده تأكيد انبياء(ع) بر برتری خواسته‌های معنوی بر خواسته‌های مادی است.
عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران ادامه داد: انبياء الهی در دعاهای خود مراحل و مراتبی را رعايت كرده‌اند كه يكی از آن مراتب، دعا برای خود است، البته اين خود، خود الهی و آسمانی انسان است، نه خود شيطانی و نفسانی، قرآن كريم می‌فرمايد: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و نگهاست حفظ كنيد» (سوره مباركه تحريم، آيه شريفه 6).
وی با بيان اين دو آيه شريفه كه می‌فرمايد: «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ؛ و [ياد كن] هنگامى را كه ابراهيم گفت پروردگارا اين شهر را ايمن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستيدن بتان دور دار» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 35)، «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیَّتِی؛ پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نيز» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 40) عنوان كرد: در اين دو آيه ديده می‌شود كه حضرت ابراهيم(ع) برای خود و فرزندش دعا كرده؛ لذا دعا برای خود و خانواده خود يكی از مراحل و مراتب دعاست.
اين مدرس دانشگاه همچنين با تأكيد بر آيه شريفه «رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ؛ پروردگارا روزى كه حساب برپا مىشود بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 41) گفت: اين آيه شروع ديد قرآنی و گسترش آن را نشان می‌دهد كه در ابتدا برای خود و پدر و مادر خود و سپس برای تمام مؤمنان دعا می‌كند كه در روز قيامت كه به حساب‌ها رسيدگی می‌شود، پروردگارا تمام مؤمنين را ببخش.
نصيری تصريح كرد: آنچه از آيه مذكور فهميده می‌شود اين است كه در نگاه قرآن، كسی می‌تواند برای ديگران دعا كند و اين دعا كردن او مفيد باشد كه اول برای خودش مفيد بوده باشد؛ به عبارت ديگر كسی كه اول به فكر معنويت خودش نباشد، نمی‌تواند برای معنويت ديگران كاری انجام دهد و اين‌كه در آيه مورد بحث، ابتدا برای خود و سپس برای مؤمنين دعا می‌كند، نشان‌دهنده همين مطلب است.
وی اظهار كرد: اين مطلب همان «خوديابی» و معرفت نفس صحيح است، قرآن كريم از زبان حضرت موسی(ع) نقل می‌كند: «قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِكَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ؛ [موسى] گفت پروردگارا من و برادرم را بيامرز و ما را در [پناه] رحمت خود درآور و تو مهربانترين مهربانانى» (سوره مباركه اعراف، آيه شريفه 151) يعنی موسی(ع) اول برای خود و سپس برای برادرش دعا می‌كند.
عضو هيئت علمی دانشگاه علم و صنعت ايران با اشاره به آيه شريفه «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا؛ پروردگارا بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنى كه در سرايم درآيد و بر مردان و زنان با ايمان ببخشاى و جز بر هلاكت ستمگران ميفزاى» (سوره مباركه نوح، آيه شريفه 28) گفت: اين دعا نيز از زبان حضرت نوح(ع) نقل شده است و بيان می‌كند كه دعا برای خود و والدين خود و سپس دعا برای مؤمنين اهميت زيادی دارد.
اين مدرس دانشگاه تأكيد كرد: مسئله نگاه به امت و به فكر امت بودن انبياء(ع) در دعاهايشان در آيات شريفه «رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنتَ خَیْرُ الْفَاتِحِينَ؛ پروردگارا ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين داورانى» (سوره مباركه اعراف، آيه شريفه 89) و «رَبِّ نَجِّنِی وَأَهْلِی مِمَّا یَعْمَلُونَ؛ پروردگارا مرا و كسان مرا از آنچه انجام مىدهند رهایى بخش» (سوره مباركه شعراء، آيه شريفه 169) آمده است.
وی در پايان گفت: حضرت ابراهيم(ع) نيز در دعای خود برای گناهكاران امت، طلب غفران الهی را دارد كه در اين آيه شريفه آمده است: «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ؛ پروردگارا آن‌ها بسيارى از مردم را گمراه كردند پس هر كه از من پيروى كند بى‌گمان او از من است و هر كه مرا نافرمانى كند به يقين تو آمرزنده و مهربانى» (سوره مباركه ابراهيم، آيه شريفه 36).
